تحلیل واژگان مرتبط با آفرینش در قرآن کریم، بررسی تاریخی و تطبیقی با زبان‌های سامی و هند و اروپایی

محورهای موضوعی : مطالعات تاریخی مرتبط با زبانشناسی

ابوالفضل خوش منش ¹ , نفیسه مدیرروستا ²

1 - دانشیار، گروه علوم قرآن و حدیث دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران، تهران، ایران.
2 - دانشجو، گروه علوم قرآن و حدیث دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه تهران، ایران.

تاریخ دریافت : 1403/10/27 تاریخ پذیرش : 1403/12/05 تاریخ انتشار : 1404/01/18

کلید واژه: قرآن کریم, واژگان کلیدی آفرینش, تحول تاریخی واژگان, زبان‌های هند و اروپایی, زبان‌های سامی.,

چکیده مقاله :

در قرآن کریم، آفرینش به‌عنوان یکی از موضوعات کلیدی به‌طور مکرر و با رویکردهای متنوع مطرح شده است. این کتاب الهی، مخاطبان خود را به تأمل و تفکر درباره پدیده‌های گوناگون، به‌ویژه مسئله آفرینش، دعوت می‌کند و با تعابیر متنوع به این مقوله می‌پردازد. این امر به‌گونه‌ای است که مخاطب به دیدگاهی جامع و چند‌وجهی نسبت به آفرینش دست می‌یابد. قرآن با برجسته‌سازی این موضوع، مخاطبان را به کاوش در آغاز و سرانجام جهان هستی از منظر دینی و علمی فرا می‌خواند. پژوهش حاضر با هدف تحلیل واژگان مرتبط با آفرینش در قرآن کریم و بررسی تحول تاریخی آن‌ها، به مطالعه ریشه‌شناسی این واژگان در متون لغوی قدیم و جدید پرداخته است. از طریق تطبیق مفاهیم قرآنی با زبان‌های سامی و هندواروپایی، تغییرات معنایی و ارتباطات فرهنگی این واژگان در طول تاریخ مورد تحلیل قرار گرفته است. نتایج نشان می‌دهد که قرآن کریم با دقت خاصی از این شبکه منسجم واژگان استفاده کرده و هرگونه تغییر در آن‌ها می‌تواند به اختلال در انتقال پیام و انسجام آنها منجر شود.

چکیده انگلیسی:

In the Holy Qur’an, creation is presented as one of the key themes, addressed repeatedly and from diverse perspectives. This divine scripture invites its audience to contemplate and reflect upon various phenomena, particularly the concept of creation, employing a rich array of expressions. As a result, the reader attains a comprehensive and multifaceted understanding of creation. By emphasizing this theme, the Qur’an encourages its audience to explore the origins and destiny of the universe from both religious and scientific viewpoints. This study aims to analyze the vocabulary related to creation in the Holy Qur’an and examine its historical evolution by investigating the etymology of these terms in both classical and modern lexicographical sources. Through a comparative analysis of Qur’anic concepts with Semitic and Indo-European languages, the semantic shifts and cultural connections of these words throughout history are explored. The findings reveal that the Qur’an meticulously employs this coherent lexical network, and any alteration in these terms may disrupt the message’s transmission and their inherent cohesion.

منابع و مأخذ:

• قرآن حکیم. ترجمه: ناصر مکارم شیرازی‌.
• ‌‌نهج‌البلاغه‌، صالح، صبحی. (1374 ش). قم: نشر مركز البحوث الاسلاميه.
• آیتو، جان. (1386 ش). فرهنگ ریشه‌شناسی انگلیسی. حمید کاشانیان (مترجم). انتشارات معین.
• ابن‌درید، محمد بن حسن. (1987م). جمهره اللغه .بیروت: دار العلم للملایین.
• ابن‌عاشور، محمدطاهر. (1420 ق). تفسیر التحریر و التنویر. بیروت: موسسه التاریخ‌العربی.
• ابن‌عربی‌، محمد. (1293 ق). الفتوحات‌ المکیة، موسسة آل البیت (علیهم السلام) لإحیاء التراث.
• ابن‌فارس، ابوالحسین. (1404 ق). معجم‌مقاییس‌اللغه. قم: مکتبه‌الاعلام‌الاسلامی.
• ابن‌کثیر، عماد الدین. (2021 م). تفسیر القرآن العظیم. بیروت: دار ابن‌حزم.
• ابن‌منظور، محمدبن‌مکرم. (1414 ق). لسان‌العرب. بیروت: دارصادر.
• اخوان ‌طبسی، محمدحسین. میرحسینی، یحیی.( 1395ش). ریشه‌شناسی تاریخی واژگان و اثر آن بر فهم مفردات قرآن کریم؛ مطالعه موردی ریشه «قسط». پژوهشنامه تفسیر وزبان قرآن صفحه 113-132.
• ازهری،محمد بن احمد. (1421ق). تهذیب اللغة. بیروت: دار احیا التراث العربی.
• امرِو القيس. (2004 م). ديوان امرِئ القيس. بیروت: نشر دار المعرفة.
• بهرامی، احسان. (1369 ش). فرهنگ واژه‌های اوستا. انتشارات بلخ.
• جوهری، اسماعیل بن حماد. (1404 ق). الصحاح (للجوهري). بیروت: نشر دار العلم للملايين.
• راغب‌اصفهانی، حسین. (1412 ق). المفردات‌فی‌غریب‌القرآن. دمشق: دار العلم‏.
• زبیدی، سید مرتضی. (1306 ق). تاج العروس من الجواهر القاموس. بیروت: نشر دار الفکر.
• زغلول نجار، منصورالعبادی. (1389 ش). اعجاز علمی‌قرآن‌کریم. دفتر نشر معارف.
• زمخشری، محمود، الکشاف. (1407 ق). عن حقایق غوامض تنزیل. بیروت: دارالکتاب العربی‌.
• سجادی، ابوالفضل. ماستری فراهانی، سمیه. (1394ش). رویکردی زبان شناختی پیرامون چند معنایی واژه «رحمه» در قرآن. فصلنامه علمی پژوهش های ادبی- قرآنی صفحه 27-46.
• شرتوتی، سعیدالخوری. (1893 م). اقرب الموارد. بیروت: مطبعه مرسلی.
• طباطبائی، سید محمد حسین. (1417 ق). المیزان‌فی‌تفسیرالقرآن. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
• طبری، محمدبن‌جریربن یزید‌. (1412 ق). تفسیر الطبری. بیروت: دار المعرفه.
• طبرسی، فضل بن حسن. (1372 ش). مجمع‌البیان‌فی‌تفسیرالقرآن. تهران: ناصرخسرو.
• طریحی، فخرالدین بن محمد علی‌‌. (1375 ش). مجمع البحرین. تهران: کتابفروشی مرتضوی.
• طوسی، محمد بن حسن. (1409 ق). التبیان‌فی‌تفسیرالقرآن. نشر دار احیاء التراث العربی.
• طنطاوی بن جوهری. (1425 ق). الجواهر فی تفسیر القرآن الکریم. لبنان: دارالکتب العلمیه.
• عروسی حویزی، عبدعلی بن جمعه‌. (1374 ش). تفسیر نور الثقلین. قم: انتشارات اسماعیلیان.
• عسکری، ابو هلال. (1997م). الفروق اللغویة (تفاوت‌های زبانی). دارالعلم.
• عطار، احمدعبدالغفور. (1404 ق). الصحاح تاج اللغه و صحاح العربیه. بیروت: دارالعلم للملایین.
• فخرالدین رازی، ابو عبدالله محمد بن عمر. (1420 ق). مفاتیح الغیب. بیروت: دار احیاءالتراث العربی.
• فراهیدی، خلیل بن احمد. (1410 ق). العین. قم: انتشارات هجرت.
• فیروزآبادی، محمد بن یعقوب. (1415 ق). قاموس‌المحیط. بیروت: دارالکتب العلمیه.
• فیض کاشانی، ملامحسن. (1389 ش). تفسیرصافی. نشر موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران.
• فیومی، احمد بن محمد. (1428 ق). المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر. بیروت: نشر مکتبه العصریه، چاپ اول.
• قرشی بنابی، سیدعلی‌اکبر. (1371 ش). قاموس قرآن. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
• قرطبی، محمد بن احمد. (بی‌تا). الجامع لاحکام القرآن. بیروت: دار الفکر.
• کلینی، حمدبن‌یعقوب. (1363 ش). الکافی. تهران: دارالکتب‌الاسلامیه.
• مجلسی، محمد باقر. (1404 ق). بحار الانوار. بیروت: مؤسسة الطبع و النشر.
• مراغی، احمد مصطفی‌. (1365 ش). تفسیرالمراغی. بیروت: دارالفکر.
• مشکور، محمد جواد. (1379 ش). فرهنگ تطبیقی عربی با فارسی. تهران: انتشارات اساطیر.
• مخلص، عبدالرئوف. (1398 ش). تفسیر انوارالقرآن. تهران: انتشارات شیخ‌الاسلام احمد جام.
• مکارم‌شیرازی، ناصر. (1374 ش). تفسیر نمونه. تهران: دار الکتب‌الإسلامیة.
• مصطفی، ابراهیم؛ زیات، احمد حسن؛ عبدالقادر، حامد؛ نجار، محمد علی. (1960 م). المعجم الوسیط. استانبول: دار الدعوه.
• نقی زاده، محمد حسین. عبداللهی عابد، صمد.( 1399ش). بازخوانی واژه فلق براساس سیاق سوره. مجله مشکوه صفحه 89-106.
• همتی، محمد علی. کشاورزی، وفادار. نظربیگی،مریم. ساسانی، ملیحه. (1400ش). تبارشناسی واژۀ «زوج» در زبان‌های آفروآسیایی و هند و اروپایی با کاربردهای قرآنی – عهدینی. پژوهشهای زبانشناختی قرآن صفحه 171-190.
• Alcalay, Reuben. (1990). The Complete Hebrew-English Dictionary. Massada Publishing Company.
• Beekes, R. S. P. (2009). Etymological Dictionary of Greek. Brill.
• Brown, F., Driver, S. R., & Briggs, C. A. (2000). The Brown-Driver-Briggs Hebrew and English Lexicon. Peabody, MA: Hendrickson Publishers.
• Carl Winter Universitätsverlag. Lewis, C. T., & Short, C. (1879). A Latin Dictionary. Oxford University Press.
• Davidson, Benjamin. (1904). The Analytical Hebrew and Chaldee Lexicon. Eyre & Spottiswoode.
• Duzat, A. (1938). Dictionary Etymologique. Libairie Larousse.
• Jastrow, M. (1903). A Dictionary of the Targumim, the Talmud Babli and Yerushalmi, and the Midrashic Literature (Vols 1–2). Luzac & Co.
• Lewis, Charlton T., & Short, C. (1879). A Latin Dictionary. Oxford University Press.
• Liddell, Henry George & Scott, Robert. (1940). A Greek-English Lexicon (H.S Jones & R McKenzie Eds., 9th ed.). Clarendon Press.
• Mayrhofer, Manfred. (1992). Etymologisches Wörterbuch des Altindoarischen (Vols 1–3).
• Monier-Williams, M. (1899). A Sanskrit-English Dictionary. Oxford University Press.
• Payne Smith , J .(1903) . A Compendious Syriac Dictionary . Oxford : Clarendon Press.
• Wehr , Hans.(1979) . A Dictionary of Modern Written Arabic.(J.Milton Cowan Ed). Spoken Language Services.