واکاوی ریشه‌ها و تحلیل تبارشناسانه مؤلفه‌های زمینه‌ای موثر در شکل‌گیری مرز- فضاهای خاکستری در معماری معاصر ایران «رهیافت نظریه‌ی داده‌بنیاد»

محورهای موضوعی : حکمت و معماری

بابک سرور ¹ , وحید شالی امینی ² , لیلا زارع ³

1 - دانشجوی دکتری، گروه معماری، واحد تهران غرب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
2 - استادیار، گروه معماری، واحد تهران مرکز، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
3 - استادیار،گروه معماری، واحد تهران غرب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران. ایران

تاریخ دریافت : 1403/10/22 تاریخ پذیرش : 1403/11/14 تاریخ انتشار : 1403/11/10

کلید واژه: تبارشناسی, فضای خاکستری, فضاهای آستانه‌ای(لمینالیته), مولفه‌های زمینه‌ای, نظریه‌ی داده‌بنیاد,

چکیده مقاله :

مرز-فضاهای خاکستری، دسته‌ای از فضاهای درجه سوم هستند که به‌جهت  ماهیت وجودی، کمتر مورد توجه قرارگرفته‌اند. این آستانه‌های فضایی در دوران معاصر، به‌ دلایل گوناگون، گاهی محو و مبهم شد‌ه‌اند. این امر بیشتر به این دلیل است که، تحلیل ادبیات موجود مرتبط با موضوع مالکیت‌ فضاها، بیشتر معطوف به فضاهای شناخته‌شده و یا فضاهای مربوط به یک گونه‌ی مشخص بوده و به فضاهای آستانه‌ای بین دو نوع مالکیت به‌طور خاص کمتر اشاره‌شده و مورد بحث و نقد قرار گرفته‌‌است. در این راستا، بازخوانی و تحلیل تبارشناسانه‌ی این فضاها توانست، به شناخت زمینه‌های شکل‌گیری آن‌ها بیانجامد. رویکرد استفاده‌شده در این پژوهش، به‌صورت کیفی با رهیافت نظریه‌ی داده بنیاد می‌باشد. بر این اساس و در پاسخ به پرسش «چیستی» پژوهش، علل زمینه‌ای موثر با استفاده از کدگذاری متون به‌دست‌آمده از مصاحبه‌ها، به دستیابی و استخراج 18 مفهوم اصلی و 10 مقوله، منجر شد. در قسمت «چگونگی»، نسبت و نحوه‌ی ارتباط مفاهیم و مقوله‌های به‌دست‌آمده، توصیف و تفسیر گردید. یافته‌های این پژوهش، در سه سطح کیفی خرد سطح‌بندی شده، و هرکدام، به‌منظور دستیابی به اهداف پژوهش، بازخوانی و تدوین شده‌اند. این یافته‌ها نشان داد، مقوله‌های به‌دست آمده از کدگذاری انتخابی در خلق نظریه داده‌بنیاد، در قالب مضامین سه‌گانه «ماهوی»، «کالبدی» و «مرزی» قابل تقسیم بوده، و این مضامین، هرچند زمینه را برای شکل‌گیری انواع تجربیات و فعالیت‌ها در فضاهای آستانه‌ای فراهم کرده؛ اما علت و خاستگاه اصلی شکل‌گیری این مرز-فضاها نمی‌باشند

چکیده انگلیسی:

Introduction:Border-grey spaces represent a distinct category of third-degree spaces that, due to their existential nature, have received limited scholarly attention. In contemporary contexts, these spatial liminalities have increasingly become blurred and ambiguous due to various social, economic, and political factors. Existing literature on ownership has primarily focused on well-defined spaces or specific types of ownership, while intermediary spaces—those situated between different types of ownership—remain underexplored and insufficiently critiqued. Generally, these transitional spaces exhibit characteristics of in-betweenness, where the boundaries and the spaces between them, as well as their definition, are determined by the territories they separate. These dialectical spaces function as arenas for social interactions, evolving events, and relational dynamics that arise from the confrontation of ownerships. A historical and contextual reassessment of this topic has allowed for the identification of key factors contributing to the formation of such spaces.

Methodology:This research adopts a qualitative approach, employing grounded theory methodology to explore the nature of border-grey spaces. To investigate "what" constitutes these spaces, key influencing factors were identified through a systematic coding process applied to textual data collected from interviews. This analytical process led to the extraction of 18 core concepts and 10 major categories. In the "how" section, the study examines the relationships and interconnections between these concepts and categories to provide a deeper understanding of the formation and significance of border-grey spaces.

Results:The research findings were categorized into three qualitative levels: ontological, spatial, and boundary-related. Each of these levels was critically reassessed and interpreted to achieve the study's research objectives. The selective coding process within the grounded theory framework facilitated the classification of themes into three key categories: essential, structural, and boundary-related. These themes highlight the role of border-grey spaces in enabling various activities and social experiences within threshold environments—spaces where individuals interact and engage with one another. However, these spaces do not serve as the primary cause of boundary formation; rather, they provide the necessary conditions for such interactions to take place.

Conclusion:The evolving patterns of spatial consumption in contemporary urban environments, particularly in metropolises such as Tehran, underscore the importance of addressing the design elements of border-grey spaces. These liminal spaces serve as crucial contexts for shaping social relations and fostering socialization, allowing for diverse experiences, activities, and events to unfold between different ownership domains. Ultimately, the unpredictable and dynamic patterns of spatial consumption in these intermediary zones call for a more in-depth exploration of their role in urban and social dynamics.

منابع و مأخذ:

-آرنهایم، رودولف. (1394). پویه‌شناسی صور معماری: نیروهای ادراک بصری در معماری. ترجمه مهرداد قیومی بیدهندی؛ چاپ پنجم. قم:فرهنگ.
-آلن، رمی.(1388)، مرفولوژی شهری: جغرافیا، آمایش و معماری شهر. ترجمه‌ علی اشرفی. تهران: دانشگاه هنر.
-اسماعیلی، آزاده.، پیری، سعید. (1399). بررسی لزوم فضاهای بینابینی در مقیاس کلان با مشخصه انتقالی با تاکید بر مفهوم ارتباط درون و بیرون(مطالعه مورد: فضای انتقالی ساختمان در چهارنمونه از مجموعه‌های عمومی داخلی و خارجی). مطالعات محیطی هفت حصار، شماره سی وسوم، سال نهم، ص79-92.
- بلیلان اصل، لیدا، اعتصام، ایرج، و اسلامی، سیدغلامرضا. (1390). نقش فضای بینابین در هویت بخشی به گستره فضایی بافت های تاریخی ایران. هویت شهر، 5(8)، 59-71.
-بنیانی، فاطمه.، معمارضیا، کاظم.، حبیبی، امین. و فتاحی، کاوه. (1397). پیوستگی فضایی درگذار از فضای باز به بسته. اندیشه معماری، شماره چهارم، سال دوم، ص63 -76.
-بهپور، زهرا.، شعاعی، حمیدرضا.، و نبی میبدی، مسعود. (1397). بازشناسی مولفه‌های مالکیت براساس تئوری برخاسته از زمینه؛ به منظور تبیین جایگاه مفهوم مالکیت در حوزه ساخت و ساز. مدیریت شهری، شماره 54، ص 27-44.
-بهزادی‌پور، حامد.، داودپور، زهره. و ذبیحی، حسین. (1400). تجزیه و تحلیل ارتباط میان ساختمان‌های بلندمرتبه و ادراک محیطی شهروندان با استفاده از روش چیدمان فضا، مورد مطالعاتی: منطقه 22 شهر تهران. معماری و شهرسازی آرمان‌شهر، شماره 37، ص 151-163.
-پاکزاد، جهانشاه. (1389). سیر اندیشه‌ها در شهرسازی: از فضا تا مکان. چاپ چهارم. تهران: آرمان‌شهر.
-پرتوی، پروین. و فراش‌خیابانی، مریم. (1397). زنان و فضای سوم؛ بازخوانی مفهوم فضای عمومی در محدوده مرکزی شهر تهران(خیابان انقلاب). مطالعات زنان، پاییز، شماره 3، ص 107-138.
-پرندوش، پوریا. (1397). رخداد،سوژه و حقیقت؛ در اندیشه سیاسی آلن بدیو. چاپ یکم. تهران: تیسا.
-تاجیک، محمدرضا. (1393). سیاه، سفید، و خاکستری: واقعیت های سیاسی ساخته می‌شوند؟ چاپ دوم. تهران: تیسا.
-ترانسیک، راجر. (1399). یافتن فضای گمشده، نظریه‌های طراحی شهری.(ترجمه‌ مریم محمدی و سیاوش روزبه). تهران: دانشگاه هنر.
-جمالی، سیروس. (1393). ریخت‌شناسی شهری: بازنمایی معماری در مقیاس شهر. تبریز: فروزش.
-چومی، برنارد. (1399). معماری و انفصال. ترجمه‌ حسام عشقی صنعتی و مرتضی نیک‌فطرت. چاپ اول. تهران: کتاب فکر نو.
-حریری، نجلا. (1396). اصول و روش‌های پژوهش کیفی. چاپ سوم. تهران: دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم تحقیقات.
-ژلنیتس، آندری. (1396). فضا و نظریه‌ی اجتماعی. ترجمه‌ آیدین ترکمه. چاپ دوم. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
-ژیژک، اسلاوی. (1401). رخداد: سفری فلسفی با قطار یک مفهوم(ترجمه امیررضا گلابی). تهران: نشر نی.
- سلیمان زاده، سجاد، حبیب، فرح، و اعتصام، ایرج. (1398). مدل مفهومی ارزیابی شاخص های فضای معماری بر مبنای تطبیق دیدگاه های غربی و ایرانی-اسلامی. پژوهش های معماری اسلامی، 7(2 (پیاپی 23) )، 143-163.
-سوجا، ادوارد دبلیو. (1397). پساکلانشهر-مطالعات منطقه‌ای شهرها و مناطق. (ترجمه‌ نرگس خالصی مقدم؛ چاپ دوم). تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
-شیدایی، آیلین. و اسماعیلی، محسن. ( 1402). فهم مولفه‌های فضایی-کالبدی مکان در تولید سرمایه اجتماعی در جوامع محلی: رهیافت نظریه داده بنیاد(مورد مطالعه: محله رودکی، منطقه 10 شهرداری تهران). مطالعات توسعه پایدار شهری و منطقه‌ای. دوره 4، شماره 1، شماره پیاپی 11، ص 77-92.
-طبیبیان، منوچهر. و غنی، فریده. (1394). سنجش پتانسیل توسعه میان افزا در بافت مرکزی تهران. محیط‌شناسی، دوره 41، شماره4، ص 943-964.
-کلارک، ویکی ال. پلانو. و جان دبلیو، کرسول. (1401). روش تحقیق. ترجمه‌ مهدی وفایی‌زاده. چاپ دوم. تهران: زرین اندیشمند.
-کرنگ، مایک. و ثریفت، نایجل. (1394). اندیشیدن درباره‌ی فضا. ترجمه‌ محمود عبدالله‌زاده. چاپ اول. تهران: دفتر پژوهشهای فرهنگی.
-کریمی، مطهره.، حسین‌پور تهرانی، نیلوفر.، و دلشاد سیاهکلی، مهسا. (1399). مطالعه تطبیقی فضای بینابین در معماری ایران و جهان. معماری شناسی، شماره 17، سال سوم.
-گروتر، ی.کورت. (1390). زیبایی‌شناسی در معماری(ترجمه جهانشاه پاکزاد، عبدالرضا همایون؛ چاپ ششم). دانشگاه شهید بهشتی.
-لوفور، هانری. (1395). تولید فضا. ترجمه‌ محمود عبداالله‌زاده. چاپ دوم. تهران:مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران.
-مارکس، کارل. و انگلس، فردریش. (1402). ایدئولوژی آلمانی(ترجمه تیرداد نیکی، عزیزالله علیزاده؛ چاپ چهارم). تهران: فردوس.
-مدنی، رامین. و شفایی، مینو. (1392). راهکار طراحی عرصه میانه با رویکرد جبران‌سازی مسکن حداقل در ایران. معماری و شهرسازی آرمان‌شهر، شماره 11، ص 153-165.
-مدنی‌پور، علی. (1396). طراحی شهری، فضا و جامعه(ترجمه بهناز امین‌زاده، راضیه رضابیگی‌ثانی؛ چاپ دوم). تهران: دانشگاه تهران.
-نزبیت،کیت.(1396). تئوری پست مدرن؛ جلد اول( ترجمه پویان روحی). مشهد: کتابکده کسری.
-نوبخت، محمدباقر. (1393). روش تحقیق پیشرفته. چاپ سوم. تهران: سازمان انتشارات جهاد دانشگاهی.
-ونتوری، رابرت. (1389). پیچیدگی و تضاد در معماری(ترجمه علیرضا میرترابی، محمدرضا منوچهری؛ چاپ اول). تهران: نشر سمیرا.
-هابرماس، یورگن. (1399). دگرگونی ساختاری حوزه عمومی. ترجمه‌ جمال محمدی. چاپ اول. تهران: افکار جدید.
-Attademo, A. (2020). Outside the compact city. Making borders disappear. UPLanD - Journal of Urban Planning, Landscape & Environmental Design, 5(1), 25-36. https://doi.org/10.6093/2531-9906/6252.
-Azhar, J., & Gjerde, M. (2016, December). Re-thinking the role of urban in-between spaces. In Fifty years later: Revisiting the role of architectural science in design and practice: 50th International Conference of the Architectural Science Association (pp. 279-288).
- Bachelard, G. (1994). The poetics of space (Maria Jolas, trans.). Boston: Beacon.(Original work published 1958).
- Bhonsle, Kirti D. (August 2010). "Thresholds in architecture: Time, space and people." Magazine of the Council of Architecture.
- Carr, S., Francis, M., Rivlin, L. G., and Stone, A. M. (1992). Public Space, London, Cambridge University Press.
- Foley, C. (2012). The realm of the in-between: an exploration of in-between space as place. University of Limerick. Thesis. https://hdl.handle.net/10344/2500
- Gehl, J. (2011). Life between Buildings: Using Public Space. Washington DC: Island Press.
- Hajer, M. & Reijndorp, A. (2001). In Search of New Public Domain (Rotterdam: NAI-PUBLICSHERS).
- Kohn, M. (2004). Brave New Neighborhoods, the Privatization of Public Space. New York and London: Routledge.
- Leclercq, E., & Pojani, D. (2021). Public space privatization: are users concerned? Journal of Urbanism.
- Loukaitou-Sideris, A., & Banerjee, T. (1998). Urban design downtown: Poetics and politics of form. Univ of California Press.
-Mugavin, D. (1999). A philosophical base for urban morphology. Urban Morphology 3(2), pp. 95-99. DOI:
https://doi.org/10.51347/jum.v3i2.3886
- Nooraddin, H. (1998). Al-fina', in between spaces as an urban design concept: Making Public and Private places along streets in Islamic cities of the middle east. Urban design International,3(1-2), 65-77. DOI:10.1080/135753198350532
- Pollak, L. (2004). Partially Open Spaces, Boundary Events and Transitional Objects. Appendix: Culture, Theory (Praxis4, 2004)
-Porter, T. 2004. ArchiSpeak: An Illustrated Guide to Architectural Design Terms.London: Spon Press.
- Rieselbach, A. (2004). Young Architect 5: Inhabiting Identity, Published by Princeton Architectural Press.
-Teyssot, G. (2008). Mapping the Threshold: A Theory of Design and Interface (AA files, Architectural Association of Architecture, London).
- Turner, V. (1969). Liminality and Communitas, " The Ritual Process: Structure and Anti-Structure. Chicago: Aldine Publishing. 94-113.
- Unwin, S. (2003). Analysing Architecture (2nd ed.). Routledge.
- Varna, G., & Tiesdell, S. (2010). Assessing the publicness of public space: The star model of publicness. Journal of Urban Design, 15(4), 575-598. https://doi.org/10.1080/13574809.2010.502350
-Yiftachel, O. (2009). Critical theory and Gray Space: Mobilization of the Colonized. City: analysis of urban trends, culture, theory, policy, action, 13(2-3), pp.246-263. https://doi.org/10.1080/13604810902982227