واکاوی ریشه‌ها و تحلیل تبارشناسانه مؤلفه‌های زمینه‌ای موثر در شکل‌گیری مرز- فضاهای خاکستری در معماری معاصر ایران «رهیافت نظریه‌ی داده‌بنیاد»

الموضوعات :

بابک سرور ¹ , وحید شالی امینی ² , لیلا زارع ³

1 - دانشجوی دکتری، گروه معماری، واحد تهران غرب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
2 - استادیار، گروه معماری، واحد تهران مرکز، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
3 - استادیار،گروه معماری، واحد تهران غرب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران. ایران

تاريخ الإرسال : 11 السبت , رجب, 1446 تاريخ التأكيد : 03 الأحد , شعبان, 1446 تاريخ الإصدار : 29 الأربعاء , رجب, 1446

الکلمات المفتاحية: تبارشناسی, فضای خاکستری, فضاهای آستانه‌ای(لمینالیته), مولفه‌های زمینه‌ای, نظریه‌ی داده‌بنیاد,

ملخص المقالة :

مرز-فضاهای خاکستری، دسته‌ای از فضاهای درجه سوم هستند که به‌جهت  ماهیت وجودی، کمتر مورد توجه قرارگرفته‌اند. این آستانه‌های فضایی در دوران معاصر، به‌ دلایل گوناگون، گاهی محو و مبهم شد‌ه‌اند. این امر بیشتر به این دلیل است که، تحلیل ادبیات موجود مرتبط با موضوع مالکیت‌ فضاها، بیشتر معطوف به فضاهای شناخته‌شده و یا فضاهای مربوط به یک گونه‌ی مشخص بوده و به فضاهای آستانه‌ای بین دو نوع مالکیت به‌طور خاص کمتر اشاره‌شده و مورد بحث و نقد قرار گرفته‌‌است. در این راستا، بازخوانی و تحلیل تبارشناسانه‌ی این فضاها توانست، به شناخت زمینه‌های شکل‌گیری آن‌ها بیانجامد. رویکرد استفاده‌شده در این پژوهش، به‌صورت کیفی با رهیافت نظریه‌ی داده بنیاد می‌باشد. بر این اساس و در پاسخ به پرسش «چیستی» پژوهش، علل زمینه‌ای موثر با استفاده از کدگذاری متون به‌دست‌آمده از مصاحبه‌ها، به دستیابی و استخراج 18 مفهوم اصلی و 10 مقوله، منجر شد. در قسمت «چگونگی»، نسبت و نحوه‌ی ارتباط مفاهیم و مقوله‌های به‌دست‌آمده، توصیف و تفسیر گردید. یافته‌های این پژوهش، در سه سطح کیفی خرد سطح‌بندی شده، و هرکدام، به‌منظور دستیابی به اهداف پژوهش، بازخوانی و تدوین شده‌اند. این یافته‌ها نشان داد، مقوله‌های به‌دست آمده از کدگذاری انتخابی در خلق نظریه داده‌بنیاد، در قالب مضامین سه‌گانه «ماهوی»، «کالبدی» و «مرزی» قابل تقسیم بوده، و این مضامین، هرچند زمینه را برای شکل‌گیری انواع تجربیات و فعالیت‌ها در فضاهای آستانه‌ای فراهم کرده؛ اما علت و خاستگاه اصلی شکل‌گیری این مرز-فضاها نمی‌باشند

المصادر:

-آرنهایم، رودولف. (1394). پویه‌شناسی صور معماری: نیروهای ادراک بصری در معماری. ترجمه مهرداد قیومی بیدهندی؛ چاپ پنجم. قم:فرهنگ.
-آلن، رمی.(1388)، مرفولوژی شهری: جغرافیا، آمایش و معماری شهر. ترجمه‌ علی اشرفی. تهران: دانشگاه هنر.
-اسماعیلی، آزاده.، پیری، سعید. (1399). بررسی لزوم فضاهای بینابینی در مقیاس کلان با مشخصه انتقالی با تاکید بر مفهوم ارتباط درون و بیرون(مطالعه مورد: فضای انتقالی ساختمان در چهارنمونه از مجموعه‌های عمومی داخلی و خارجی). مطالعات محیطی هفت حصار، شماره سی وسوم، سال نهم، ص79-92.
- بلیلان اصل، لیدا، اعتصام، ایرج، و اسلامی، سیدغلامرضا. (1390). نقش فضای بینابین در هویت بخشی به گستره فضایی بافت های تاریخی ایران. هویت شهر، 5(8)، 59-71.
-بنیانی، فاطمه.، معمارضیا، کاظم.، حبیبی، امین. و فتاحی، کاوه. (1397). پیوستگی فضایی درگذار از فضای باز به بسته. اندیشه معماری، شماره چهارم، سال دوم، ص63 -76.
-بهپور، زهرا.، شعاعی، حمیدرضا.، و نبی میبدی، مسعود. (1397). بازشناسی مولفه‌های مالکیت براساس تئوری برخاسته از زمینه؛ به منظور تبیین جایگاه مفهوم مالکیت در حوزه ساخت و ساز. مدیریت شهری، شماره 54، ص 27-44.
-بهزادی‌پور، حامد.، داودپور، زهره. و ذبیحی، حسین. (1400). تجزیه و تحلیل ارتباط میان ساختمان‌های بلندمرتبه و ادراک محیطی شهروندان با استفاده از روش چیدمان فضا، مورد مطالعاتی: منطقه 22 شهر تهران. معماری و شهرسازی آرمان‌شهر، شماره 37، ص 151-163.
-پاکزاد، جهانشاه. (1389). سیر اندیشه‌ها در شهرسازی: از فضا تا مکان. چاپ چهارم. تهران: آرمان‌شهر.
-پرتوی، پروین. و فراش‌خیابانی، مریم. (1397). زنان و فضای سوم؛ بازخوانی مفهوم فضای عمومی در محدوده مرکزی شهر تهران(خیابان انقلاب). مطالعات زنان، پاییز، شماره 3، ص 107-138.
-پرندوش، پوریا. (1397). رخداد،سوژه و حقیقت؛ در اندیشه سیاسی آلن بدیو. چاپ یکم. تهران: تیسا.
-تاجیک، محمدرضا. (1393). سیاه، سفید، و خاکستری: واقعیت های سیاسی ساخته می‌شوند؟ چاپ دوم. تهران: تیسا.
-ترانسیک، راجر. (1399). یافتن فضای گمشده، نظریه‌های طراحی شهری.(ترجمه‌ مریم محمدی و سیاوش روزبه). تهران: دانشگاه هنر.
-جمالی، سیروس. (1393). ریخت‌شناسی شهری: بازنمایی معماری در مقیاس شهر. تبریز: فروزش.
-چومی، برنارد. (1399). معماری و انفصال. ترجمه‌ حسام عشقی صنعتی و مرتضی نیک‌فطرت. چاپ اول. تهران: کتاب فکر نو.
-حریری، نجلا. (1396). اصول و روش‌های پژوهش کیفی. چاپ سوم. تهران: دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم تحقیقات.
-ژلنیتس، آندری. (1396). فضا و نظریه‌ی اجتماعی. ترجمه‌ آیدین ترکمه. چاپ دوم. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
-ژیژک، اسلاوی. (1401). رخداد: سفری فلسفی با قطار یک مفهوم(ترجمه امیررضا گلابی). تهران: نشر نی.
- سلیمان زاده، سجاد، حبیب، فرح، و اعتصام، ایرج. (1398). مدل مفهومی ارزیابی شاخص های فضای معماری بر مبنای تطبیق دیدگاه های غربی و ایرانی-اسلامی. پژوهش های معماری اسلامی، 7(2 (پیاپی 23) )، 143-163.
-سوجا، ادوارد دبلیو. (1397). پساکلانشهر-مطالعات منطقه‌ای شهرها و مناطق. (ترجمه‌ نرگس خالصی مقدم؛ چاپ دوم). تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
-شیدایی، آیلین. و اسماعیلی، محسن. ( 1402). فهم مولفه‌های فضایی-کالبدی مکان در تولید سرمایه اجتماعی در جوامع محلی: رهیافت نظریه داده بنیاد(مورد مطالعه: محله رودکی، منطقه 10 شهرداری تهران). مطالعات توسعه پایدار شهری و منطقه‌ای. دوره 4، شماره 1، شماره پیاپی 11، ص 77-92.
-طبیبیان، منوچهر. و غنی، فریده. (1394). سنجش پتانسیل توسعه میان افزا در بافت مرکزی تهران. محیط‌شناسی، دوره 41، شماره4، ص 943-964.
-کلارک، ویکی ال. پلانو. و جان دبلیو، کرسول. (1401). روش تحقیق. ترجمه‌ مهدی وفایی‌زاده. چاپ دوم. تهران: زرین اندیشمند.
-کرنگ، مایک. و ثریفت، نایجل. (1394). اندیشیدن درباره‌ی فضا. ترجمه‌ محمود عبدالله‌زاده. چاپ اول. تهران: دفتر پژوهشهای فرهنگی.
-کریمی، مطهره.، حسین‌پور تهرانی، نیلوفر.، و دلشاد سیاهکلی، مهسا. (1399). مطالعه تطبیقی فضای بینابین در معماری ایران و جهان. معماری شناسی، شماره 17، سال سوم.
-گروتر، ی.کورت. (1390). زیبایی‌شناسی در معماری(ترجمه جهانشاه پاکزاد، عبدالرضا همایون؛ چاپ ششم). دانشگاه شهید بهشتی.
-لوفور، هانری. (1395). تولید فضا. ترجمه‌ محمود عبداالله‌زاده. چاپ دوم. تهران:مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران.
-مارکس، کارل. و انگلس، فردریش. (1402). ایدئولوژی آلمانی(ترجمه تیرداد نیکی، عزیزالله علیزاده؛ چاپ چهارم). تهران: فردوس.
-مدنی، رامین. و شفایی، مینو. (1392). راهکار طراحی عرصه میانه با رویکرد جبران‌سازی مسکن حداقل در ایران. معماری و شهرسازی آرمان‌شهر، شماره 11، ص 153-165.
-مدنی‌پور، علی. (1396). طراحی شهری، فضا و جامعه(ترجمه بهناز امین‌زاده، راضیه رضابیگی‌ثانی؛ چاپ دوم). تهران: دانشگاه تهران.
-نزبیت،کیت.(1396). تئوری پست مدرن؛ جلد اول( ترجمه پویان روحی). مشهد: کتابکده کسری.
-نوبخت، محمدباقر. (1393). روش تحقیق پیشرفته. چاپ سوم. تهران: سازمان انتشارات جهاد دانشگاهی.
-ونتوری، رابرت. (1389). پیچیدگی و تضاد در معماری(ترجمه علیرضا میرترابی، محمدرضا منوچهری؛ چاپ اول). تهران: نشر سمیرا.
-هابرماس، یورگن. (1399). دگرگونی ساختاری حوزه عمومی. ترجمه‌ جمال محمدی. چاپ اول. تهران: افکار جدید.
-Attademo, A. (2020). Outside the compact city. Making borders disappear. UPLanD - Journal of Urban Planning, Landscape & Environmental Design, 5(1), 25-36. https://doi.org/10.6093/2531-9906/6252.
-Azhar, J., & Gjerde, M. (2016, December). Re-thinking the role of urban in-between spaces. In Fifty years later: Revisiting the role of architectural science in design and practice: 50th International Conference of the Architectural Science Association (pp. 279-288).
- Bachelard, G. (1994). The poetics of space (Maria Jolas, trans.). Boston: Beacon.(Original work published 1958).
- Bhonsle, Kirti D. (August 2010). "Thresholds in architecture: Time, space and people." Magazine of the Council of Architecture.
- Carr, S., Francis, M., Rivlin, L. G., and Stone, A. M. (1992). Public Space, London, Cambridge University Press.
- Foley, C. (2012). The realm of the in-between: an exploration of in-between space as place. University of Limerick. Thesis. https://hdl.handle.net/10344/2500
- Gehl, J. (2011). Life between Buildings: Using Public Space. Washington DC: Island Press.
- Hajer, M. & Reijndorp, A. (2001). In Search of New Public Domain (Rotterdam: NAI-PUBLICSHERS).
- Kohn, M. (2004). Brave New Neighborhoods, the Privatization of Public Space. New York and London: Routledge.
- Leclercq, E., & Pojani, D. (2021). Public space privatization: are users concerned? Journal of Urbanism.
- Loukaitou-Sideris, A., & Banerjee, T. (1998). Urban design downtown: Poetics and politics of form. Univ of California Press.
-Mugavin, D. (1999). A philosophical base for urban morphology. Urban Morphology 3(2), pp. 95-99. DOI:
https://doi.org/10.51347/jum.v3i2.3886
- Nooraddin, H. (1998). Al-fina', in between spaces as an urban design concept: Making Public and Private places along streets in Islamic cities of the middle east. Urban design International,3(1-2), 65-77. DOI:10.1080/135753198350532
- Pollak, L. (2004). Partially Open Spaces, Boundary Events and Transitional Objects. Appendix: Culture, Theory (Praxis4, 2004)
-Porter, T. 2004. ArchiSpeak: An Illustrated Guide to Architectural Design Terms.London: Spon Press.
- Rieselbach, A. (2004). Young Architect 5: Inhabiting Identity, Published by Princeton Architectural Press.
-Teyssot, G. (2008). Mapping the Threshold: A Theory of Design and Interface (AA files, Architectural Association of Architecture, London).
- Turner, V. (1969). Liminality and Communitas, " The Ritual Process: Structure and Anti-Structure. Chicago: Aldine Publishing. 94-113.
- Unwin, S. (2003). Analysing Architecture (2nd ed.). Routledge.
- Varna, G., & Tiesdell, S. (2010). Assessing the publicness of public space: The star model of publicness. Journal of Urban Design, 15(4), 575-598. https://doi.org/10.1080/13574809.2010.502350
-Yiftachel, O. (2009). Critical theory and Gray Space: Mobilization of the Colonized. City: analysis of urban trends, culture, theory, policy, action, 13(2-3), pp.246-263. https://doi.org/10.1080/13604810902982227