بازخوانی نقش پارادایم‌های فکری پیشرو در معماری مساجد معاصر ایران با تأکید بر بهره‌مندی فضایی و نگاهی سیال و نوآورانه
محورهای موضوعی : پدیدار شناسیلیلا دمیرچی لو 1 , لیلا زارع 2
1 - دانشجوی دکتری معماری، دانشکده هنر و معماری(واحد تهران غرب)، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
2 - استادیار مرکز تحقیقات اقتصاد خلاق دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران غرب، تهران، ایران.
کلید واژه: بهره‌مندی فضایی, پارادایم‌های فکری پیشرو, سیالیت, معماری مساجد معاصرایران.,
چکیده مقاله :
مساجد در کشورهای اسلامی، مراکز کانونی اتصال فرهنگ عامه به فرهنگ دینی و اسلامی‌هستند؛ هرچه این ارتباط و تعاملِ دوسویه، مستمر و مستحکم باشد، نتایج حاصل از این تعامل نیز در پیشبرد و پیشرفتِ اهداف فرهنگی و اجتماعیِ جوامع اسلامی و حتی هویتیِ جوامع اسلامی تاثیرگذارتر خواهد بود. یکی از مولفه‌های بسیار مهم در افزایش سطح کیفی این تعاملات دوسویه، معماری مساجد است، که به‌منزلة زبان مشترک میان ایمان، فرهنگ و جامعه عمل می‌کند. پارادایم‌های فکری و فناوری‌های جدید در دورۀ معاصر نقش مهمی در شکل‌گیری و توسعه معماری مساجد معاصر ایران داشته‌اند و طراحی مساجد را دستخوش تغییرات چشمگیری نموده‌اند؛ در همین راستا، این مقاله به تبیین تأثیر متقابل پارادایم‌های فکری پیشرو در معماری مساجد معاصر ایران با هدف ارتقای سطح کیفی بهره‌مندی استفاده‌کنندگان از فضا با توجه به مفهوم سیالیت و استفاده از فناوری‌های نوین می‌پردازد و در راستای نیل به هدف مذکور، از روش تحلیل کیفیِ منابع علمی‌و معتبرِ در دسترس و گردآوری داده‌ها با استفاده از پرسش‌نامة ساختاریافته بهره می‌برد. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد، که پارادایم‌های فکری پیشرو، به‌ویژه رویکردهای سیال و فناورانه، تأثیر مثبتی بر کیفیت تجربه کاربری و احساس تعلق افراد به فضاهای مذهبی دارند. این مطالعه درنهایت پیشنهاداتی درجهتِ بهبود طراحی مساجد معاصر با توجه به‌یافته‌های پژوهش و تطبیق آن با نیازهای فرهنگی و زیباشناختی جامعه امروز، ارائه می‌کند.
Introduction: In Islamic societies, mosques have historically served as vital bridges between popular culture and spiritual traditions. In the contemporary era, however, this connection has significantly weakened. Mosque architecture—once a profound expression of sacred meaning—has largely lost its transcendental essence. Iconic elements such as domes and minarets have often become superficial motifs, reducing the mosque to a mere site of ritual performance rather than a space for spiritual elevation. While various factors contribute to this decline, architecture remains a key determinant. This study explores how contemporary architectural paradigms can revitalize the cultural and social roles of modern Iranian mosques, transforming them into living, meaningful spaces once again
Methodology: The research employs a qualitative and comparative analytical approach grounded in an extensive review of scholarly literature. Data were gathered through systematic analysis of theoretical sources, peer-reviewed studies, and a structured questionnaire. The analytical process focuses on identifying and interpreting progressive architectural paradigms, emphasizing their intersections that foster participatory and multi-dimensional spatial experiences within religious settings. Particular attention is devoted to fluid and technology-oriented paradigms that integrate meaning, innovation, and user experience—thus enabling a renewed interpretation of the mosque’s role within the evolving socio-cultural context of contemporary Iran
Results: Findings indicate that contemporary architectural paradigms—especially fluid and technology-driven approaches—have a substantial positive impact on users’ spatial experiences within religious environments. These paradigms enhance individuals’ sense of belonging, spiritual perception, and satisfaction in engaging with mosque spaces. By promoting dynamism, adaptability, and the intelligent integration of technological systems, such approaches redefine the mosque as an inclusive platform for social, cultural, and spiritual interaction. The study ultimately proposes a conceptual model to guide architects and designers in enriching the sensory and visual qualities of worship spaces, deepening users’ emotional and spiritual connections, and revitalizing the mosque’s function in fostering cohesion and development within Islamic communities
Conclusion: In conclusion, the research highlights that creating meaningful mosque architecture in the contemporary era requires a dynamic, multidimensional approach that harmoniously integrates spirituality, technology, and human experience. Rethinking architectural paradigms and harnessing innovative technological capacities not only enhance the qualitative dimensions of worship environments but also facilitate a renewed human engagement with the sacred. The proposed conceptual model provides a strategic framework for architects and designers to consciously merge traditional and modern elements, transforming contemporary mosques into responsive, inspiring, and meaningful spaces that honor Islamic identity while addressing the perceptual and experiential needs of modern users
اشراقی، نسیم (1398).بازشناسی ساختار مساجد ایرانی در مقایسه با سایر مساجد جهان اسلام با تکیه بر مفهوم کمال‌گرایی (توحید) در نماد چلیپا. فصلنامه پژوهش‌های معماری اسلامی، سال هفتم، شماره 24.
URL: http://jria.iust.ac.ir/article-۱-۱۲۲۴-fa.html
پورباقر,سمیه. (1402). رویکردی طراحی مبنا به معماری سرآمد: تعامل هویت بومی و فناوری‌ها نوظهور. نقش جهان - مطالعات نظری و فناوری‌های نوین معماری و شهرسازی, 13(4), 123-146.130. ISSN: 2538-2594
اهری، زهرا (1395).تاملی بر مفهوم ساختار و چگونگی شناسایی آن در شهر ایرانی پیش از دوران مدرن. فیروزه اسلام، سال دوم، شماره دو. http://dx.doi.org/10.29252/ciauj.2.1.45
ایمان طلب، حامد و گرامی، سمیه (1391).نسبت معنا و شکل، تطابق اندیشه معماری مسجد و فرم‌شناسی نماز. فصلنامه علمی‌پژوهشی مطالعات هنر اسلامی، شماره 16. https://dor.isc.ac/dor/20.1001.1.1735708.1391.8.16.6.9
حداد، پیمان و فروتن، منوچهر(1397). بررسی مولفه‌های معماری در مساجد معاصر ایران: رویکردها و روش‌ها. مطالعات محیطی هفت‌حصار، شماره 25،سال پنجم، صفحه 5-18. https://dor.isc.ac/dor/20.1001.1.23225602.1397.7.25.3.5
صادقی، حمید، احمدی، نزهت و دهقان‌نژاد، مرتضی(1401). از ظهور در پارادایم ِ سنت تا افول در پارادایم ِ مدرن:جایگاه صفویان در تاریخ‌نگاری دورۀ قاجار. فصلنامه علمی‌تاریخ‌نامه ایران بعد از اسلام، سال سیزدهم، شماره33، 57-80 . https://doi.org/10.22034/jiiph.2022.50884.2311
کرمی، اسلام و ملکشاهی‌بندپی، امیر(1401). ادراک فضای سیال و گونه‌شناسی مفهوم سیالیت، دومین کنفرانس بین‌المللی معماری، عمران، شهرسازی، محیط زیست و افق‌های هنر اسلامی‌در بیانیۀ گام دوم انقلاب،تبریز. https://civilica.com/doc/1613461
مهدوی‌نژاد، محمدجواد، مشایخی، محمد و بهرامی، منیره(1393). الگوهای طراحی مسجد در معماری معاصر. فصلنامه پژوهش‌های معماری اسلامی، شماره 5،سال دوم، 2-19. http://jria.iust.ac.ir/article-1-107-fa.html
هومانی‌راد, مرضیه و طاهباز, منصوره. (1393). بررسی نقش نور روز در ایجاد فضای معنوی در مساجد معاصرT معماری و شهرسازی آرمان شهر, 7(اولین ویژه نامه نورپردازی), 11-23.
Chapoly,T)2012). Fluidity in contemporary architecture: espaces ambigus etinteractifs. Master thesis at EPFL (Swiss Federal Institute of technology),Switzerland.
Jerkovic-Babovic,B , & Nikezic,A (2024). Instrumentalization of the fluidity phenomenon in architectural design. Frontiers of Architectural Research 13, 1249-1269, https://doi.org/10.1016/j.foar.2024.06.007.
Le, Q. H. (2025). Determinants of psycho-comfort in urban outdoor spaces. Durabi Journal, 16(1), 1-18. https://doi.org/10.22712/susb.20250002.
Norberg-Schulz, C. (1980). Genius loci: Towards a phenomenology of architecture. Rizzoli. ISBN-10 : 0856707007,ISBN-13 : 978-0856707001.
Oxman,R(2006). Theory and design in the first digital age. Design Studies, Volume 27, Issue 3, Pages 229-265. https://doi.org/10.1016/j.destud.2005.11.002.
Picon,A(2010). Digital Culture in Architecture-An Introduction for the Design Professions. Published by Birkhäuser. ISBN: 978-3-0346-0259-4 .
Relph, E. (2008). Place and Placelessness. Pion. ISBN: 9780850861112. https://doi.org/10.4135/9781446213742.n6
