بررسی درستی عملکرد آزمايشگاه‌ها در اندازه‌گیری آفلاتوكسين‌ها در مواد غذایی

محورهای موضوعی : بهداشت مواد غذایی

مریم جلیلی ¹ , الهام هاشمی شاد ²

1 - استادیار گروه پژوهشی مواد غذایی، حلال و کشاورزی، پژوهشکده صنایع غذایی و فراورده‌های کشاورزی، پژوهشگاه استاندارد، کرج، ایران
2 - مدير فني مرکز آزمون مهارت، پژوهشکده ارزیابی کیفیت و سامانه‌های مدیریت، پژوهشگاه استاندارد، کرج، ایران

تاریخ دریافت : 1403/10/23 تاریخ پذیرش : 1403/12/20 تاریخ انتشار : 1403/11/30

کلید واژه: آزمون مهارت, آفلاتوكسين‌ها, آزمایشگاه‌های مواد غذایی, درستی عملکرد,

چکیده مقاله :

درستی(دقت و صحت) عملکرد آزمایشگاه در اندازه‌گیری سموم مواد غذایی به‌ویژه آفلاتوکسین‌ها (با توجه به‌ اهمیت آن‌ها در سلامتی انسان)، اهمیت زیادی دارد. اجرای آزمون مهارت روشی معتبر برای ارزیابی درستی نتایج آزمايشگاه‌ها است، که توسط یک نهاد بی‌طرف انجام مي‌شود. لذا با هدف بررسي درستي عملكرد آزمايشگاه‌ها در اندازه‌گیری آفلاتوکسین‌ها، با استفاده از نمونه آرد ذرت، که به‌طور طبیعی به آفلاتوكسين‌های B₁, B₂, G₁, G₂ آلوده بود، یک آزمون مهارت برای آزمایشگاه‌های فعال در سراسر کشور برگزار شد. نمونه‌های همگن و پایدار آرد ذرت آلوده به آفلاتوکسین‌ها به آزمایشگاه‌های متقاضی در سراسر کشور ارسال شد. مقدار آفلاتوكسين‌ها در نمونه (Av) و انحراف استاندارد آزمون مهارت (σ_pt) براساس نتایج آزمايشگاه‌های مشارکت‌کننده تعیین و برای ارزیابی درستی نتایج آزمايشگاه‌ها از آماره عملکرد Z استفاده شد. نتايج نشان داد براساس نمره Z، از بین 26 آزمایشگاه که در آزمون مشارکت کرده‌بودند، تعداد 22 آزمایشگاه (85 درصد) در اندازه‌گیری آفلاتوکسین B₁ عملکرد رضایت‌بخش داشته و نتایج آن‌ها قابل‌قبول بود و 4 آزمایشگاه عملکرد غیرقابل‌قبول داشته و نتایج آن‌ها غیرقابل‌اعتماد بود. برای آفلاتوکسین‌های B₂ و G₁، به ترتيب تعداد 23 (89 درصد) و 20 آزمایشگاه (77 درصد) عملکرد رضایت‌بخش داشتند. اين بررسي نشان داد که علیرغم وجود تجهیزات کافی در آزمایشگاه‌ها، یکی از مهم‌ترین نقاط ضعف آن‌ها عدم اشراف کافی آزمون‌‌کنندگان به نحوه اجرای صحیح روش اندازه‌گیری آفلاتوكسين‌ها است.

چکیده انگلیسی:

The accuracy—encompassing both precision and trueness—of laboratory performance in measuring food toxins, particularly aflatoxins due to their significant impact on human health, is critically important. Proficiency testing, conducted by an independent and impartial body, is a recognized method for assessing the accuracy of laboratory results. A proficiency test was conducted to evaluate laboratory performance in aflatoxin analysis. The assigned value of aflatoxins in the test samples and the proficiency test standard deviation (σₚₜ) were determined based on consensus values derived from participant results. Laboratory performance was evaluated and compared using Z-scores. Results indicated that 22 out of 26 participating laboratories (85%) achieved acceptable results for aflatoxin B₁, while 4 laboratories were flagged as unacceptable (action signal). For aflatoxins B₂ and G₁, 22 (88%) and 19 (76%) out of 25 laboratories demonstrated acceptable performance, respectively. The highest rate of unacceptable results was observed in the analysis of aflatoxin B₁. The findings suggest that although most laboratories are equipped with advanced analytical instruments, there remains a significant gap in the technical knowledge and expertise of some operators.

متن کامل:



بهداشت مواد غذایی                                                                                                                                دوره 14، شماره 4، پیاپی 56، زمستان 1403، صفحات: 35-19

 

 

 

«مقاله پژوهشی»                                                                                  DOI: 10.71876/jfh.2025.1192931

 

بررسی درستی عملکرد آزمايشگاه‌ها در اندازه‌گیری آفلاتوكسين‌ها در مواد غذایی

 

درستی عملکرد آزمايشگاه‌ها برای اندازه‌گیری آفلاتوكسين‌ها 

 

مریم جلیلی1*، الهام هاشمی‌شاد2، زهرا علایی‌روزبهانی3

 

1- استادیار گروه پژوهشی مواد غذایی، حلال و کشاورزی، پژوهشکده صنایع غذایی و فراورده‌های کشاورزی، پژوهشگاه استاندارد، کرج، ایران

2- مدير فني مرکز آزمون مهارت، پژوهشکده ارزیابی کیفیت و سامانه‌های مدیریت، پژوهشگاه استاندارد، کرج، ایران

3- مربی گروه پژوهشی مواد غذایی، حلال و کشاورزی، پژوهشکده صنایع غذایی و فراورده‌های کشاورزی، پژوهشگاه استاندارد، کرج، ایران

نویسنده مسئول مکاتبات: [e-mail]

(تاریخ دریافت: 23/10/1403 تاریخ پذیرش: 20/12/1403)

 

 

چکیده

درستی(دقت و صحت) عملکرد آزمایشگاه در اندازه‌گیری سموم مواد غذایی به‌ویژه آفلاتوکسین‌ها (با توجه به‌ اهمیت آن‌ها در سلامتی انسان)، اهمیت زیادی دارد. اجرای آزمون مهارت روشی معتبر برای ارزیابی درستی نتایج آزمايشگاه‌ها است، که توسط یک نهاد بی‌طرف انجام مي‌شود. لذا با هدف بررسي درستي عملكرد آزمايشگاه‌ها در اندازه‌گیری آفلاتوکسین‌ها، با استفاده از نمونه آرد ذرت، که به‌طور طبیعی به آفلاتوكسين‌های B1, B2, G1, G2 آلوده بود، یک آزمون مهارت برای آزمایشگاه‌های فعال در سراسر کشور برگزار شد. نمونه‌های همگن و پایدار آرد ذرت آلوده به آفلاتوکسین‌ها به آزمایشگاه‌های متقاضی در سراسر کشور ارسال شد. مقدار آفلاتوكسين‌ها در نمونه (Av) و انحراف استاندارد آزمون مهارت (σpt) براساس نتایج آزمايشگاه‌های مشارکت‌کننده تعیین و برای ارزیابی درستی نتایج آزمايشگاه‌ها از آماره عملکرد Z استفاده شد. نتايج نشان داد براساس نمره Z، از بین 26 آزمایشگاه که در آزمون مشارکت کرده‌بودند، تعداد 22 آزمایشگاه (85 درصد) در اندازه‌گیری آفلاتوکسین B1 عملکرد رضایت‌بخش داشته و نتایج آن‌ها قابل‌قبول بود و 4 آزمایشگاه عملکرد غیرقابل‌قبول داشته و نتایج آن‌ها غیرقابل‌اعتماد بود. برای آفلاتوکسین‌های B2 و G1، به ترتيب تعداد 23 (89 درصد) و 20 آزمایشگاه (77 درصد) عملکرد رضایت‌بخش داشتند. اين بررسي نشان داد که علیرغم وجود تجهیزات کافی در آزمایشگاه‌ها، یکی از مهم‌ترین نقاط ضعف آن‌ها عدم اشراف کافی آزمون‌‌کنندگان به نحوه اجرای صحیح روش اندازه‌گیری آفلاتوكسين‌ها است. 

 

واژه­های کلیدی: آزمون مهارت، آفلاتوكسين‌ها، آزمایشگاه‌های مواد غذایی، درستی عملکرد

 

 

 

 

مقدمه

آفلاتوكسين‌ها مهم‌ترین متابولیت‌های ثانویه قارچی هستند که به‌طور عمده توسط سه گونه مهم کپک‌ها به ‌نام آسپرژیلوس فلاووس، آسپرژیلوس پارازیتیکوس و به‌ندرت آسپرژیلوس نومیوس تولید شده و دارای انواع مختلفی هستند که مهم‌ترین آن‌ها B1، B2،  G1و G2 است (Achaglinkame et al., 2018). آفلاتوكسين‌ها بر‌روی مواد غذایی مختلف ازجمله انواع غلات، مغزها (مانند پسته و بادام‌زمینی)، پنبه‌دانه، انواع خشکبار (مانند کشمش)،  قهوه، ادویه‌جات، خوراک دام و غیره رشد می‌کنند (Liu et al., 2016). این سموم به ‌علت ایجاد اثرات سرطان‌زایی، جهش‌‌زایی، قابلیت اتصال به DNA در هسته و میتوکندری کبد و ایجاد مسمومیت حاد، نسبت به سایر سموم قارچی، از اهمیت بیشتری برخوردار هستند (Hsieh and Wong, 1994). با توجه به اثرات نامطلوب آفلاتوكسين‌ها بر روی سلامت انسان و حیوان، نهادهای مسئول در همه کشورها، مواد غذایی و خوراک دامی را که در داخل کشور تولید مي‌شود و یا از سایر کشورها وارد مي‌شود، مورد کنترل قرار داده و میزان این سموم را در آن‌ها به دقت اندازه‌گیری و با حدود مجاز تعیین شده توسط استانداردهای ملی و بین‌المللی مطابقت داده و در صورتی‌ که مقدار این سموم در ماده غذایی از حد استاندارد تعیین شده بیشتر باشد، از توزیع و مصرف آن در جامعه ممانعت می‌نمایند. بنابراین دقت و درستی عملکرد آزمایشگاه در صدور نتایج آزمون انجام شده، اهمیت زیادی دارد (Jarvis, 2014). لذا ارزیابی درستی عملکرد (دقت و صحت) آزمایشگاه‌ها توسط مراجع مستقل به ‌عنوان ابزاری مهم در راستای اطمینان از نتایج اندازه‌گیری­ها و به ‌عنوان بخشی از راهبرد کیفیت، همواره توسط مراجع معتبر بین‌المللی نظیر ILAC  (International Laboratory Accreditation Cooperation) پیشنهاد شده ‌است. یکی از رویکردهای علمی و تخصصی برای ارزیابی آزمايشگاه‌ها، به‌کارگیری الگوهای آزمون مهارت (Proficiency Testing :PT) می­باشد (Massih, 2016).

آزمون مهارت در‌ّ واقع، روشی برای ارزیابی درستی نتایج آزمايشگاه‌ها، در‌مقایسه با یک مقدار مرجع و یا مقایسه با عملکرد آزمايشگاه‌های مشابه است، که توسط یک نهاد بی‌طرف و دارای صلاحیت انجام مي‌شود (ISOIEC 17043, 2010). 

نتایج حاصل از مشارکت در این آزمون به یکی از سه حالت عملکرد رضایت‌بخش، عملکرد مشکوک (Questionabale) وعملکرد غیر‌قابل‌قبول بیان می‌شود.

حالت دوم و سوم معمولا به‌دلیل مشکلات احتمالی موجود در آزمايشگاه‌ها ایجاد شده و مستلزم شروع فرآیند بررسی ریشه­ای خطا و اجرای چرخهPlan- Do- Check- Act) PDCA ) در آزمایشگاه می­باشد. انجام این فرآیند در بهبود عملکرد آتی آزمايشگاه‌ها نقش به‌سزایی ایفا می­کند. بدون مشارکت در آزمون مهارت، ممکن است منابع خطا، کشف‌نشده باقی ­مانده و آزمایشگاه قادر به انجام اقدام اصلاحی مناسب و به‌موقع نباشد. در‌نهایت چنین خطاهایی می‌تواند منجر به ارائه نتایج نادرست به مشتریان و یا دیگر ذینفعان، از‌ دست دادن حسن شهرت و حتی لغو مجوز قانونی فعالیت آزمایشگاه شود (ISOIEC 17043, 2010). 

با توجه به اهمیت درستی نتایج آزمایشگاه‌ها، سالانه در سراسر دنیا آزمون‌های مهارت بسیار زیادی برای آزمایشگاه‌هایی که در زمینه ایمنی فعالیت نموده و ارتباط بیشتری با سلامتی انسان دارند (به‌ویژه برای آزمايشگاه‌های فعال در زمینه صنایع غذایی)، برگزار می‌شود که ازجمله می‌توان به اندازه‌گیری مایکوتوکسین‌ها، باقی‌مانده آفت‌کش‌ها، آزمون‌های میکروبیولوژی، اندازه‌گیری فلزات سنگین، هیستامین و غیره اشاره نمود. اولین برنامه آزمون مهارت در سال 1946 در زمینه بالینی و با هدف اثبات قابلیت اطمینان نتایج تحلیلی آزمایشگاهی انجام شد (Belk and Sunderman, 1947). در ابتدا، نتايج آزمون مهارت نشان داد آزمايشگاه‌ها به روش آزمون تسلط كافي نداشته و به آموزش‌هاي بيشتر نیاز داشتند (Sunderman, 1992).

امروزه پس از نیم قرن تکامل، از آزمون‌هاي مهارت و مقایسه­های بین آزمایشگاهی به‌عنوان ابزارهای خارجی مفید برای کنترل سیستم کیفیت آزمایشگاه استفاده مي‌شود. درواقع پس از مشارکت در آزمون مهارت، آزمایشگاه‌ها دانش بیشتری در‌مورد روش‌های تحلیلی که به‌طور معمول از آن‌ها استفاده می‌کنند، به‌دست می‌آورند و ارزيابي روش‌های اندازه‌گیری آن‌ها (از نظر دقت، صحت و عدم‌قطعیت اندازه‌گیری)، بهتر امکان‌پذیر می‌گردد (Heyden and Smeyers-Verbeke, 2007). آزمون‌های مهارت کمیته اروپا توسط آزمایشگاه مرجع میوه و سبزی و آزمايشگاه‌های مرجع اروپا برای کنترل باقیمانده آفت‌کش‌ها برگزار مي‌شود. در بین سال­های 1996 تا 2008 (12 سال)، این آزمون‌های مهارت برگزار شد و در نتیجه آن بانک اطلاعاتی شامل بیش از 12000 نتایج آزمون آفت‌کش‌ها به‌دست آمد که منجر به‌دستاوردهای بسیار مهمی در زمینه آزمون‌ها شد (Medina-Pastor et al., 2010).

شرکت فاپاس (FAPAS)، که یکی از مهم‌ترین برگزار‌کنندگان آزمون­های مهارت در جهان است، از زمان آغاز به کار خود به سرعت گسترش یافته و از اواسط سال 1998 ، سالانه حدود 600 آزمایشگاه شرکت‌کننده از50 کشور جهان در آزمون‌های آن مشارکت داشته‌اند (Key et al., 1997). آزمون‌های مهارت همچنین توسط سازمان بهداشت جهانی ((WHO) World Health Organization) تحت برنامه جهانی نظارت بر محیط زیست (GEMS: Global Environmental Management Services) برگزار می‌گردد (Weigert et al., 1997).

یک برنامه برگزاری آزمون مهارت در میکروبیولوژی مواد غذایی، در سال 1988 ایجاد شده و در حال حاضر شامل 440 آزمایشگاه شرکت‌کننده است و همواره دو مرتبه در سال، 5 نمونه به شرکت‌کنندگان ارسال مي‌کند تا دقت و صحت آن‌ها را برای شمارش و تشخیص میکروارگانیسم‌ها ارزیابی کند (Christophe and Carlier, 2002). در ایران نیز مرکز آزمون مهارت پژوهشگاه استاندارد، وابسته به سازمان ملی استاندارد، از سال 1393 اقدام به برگزاری آزمون‌های مهارت نموده و هرسال 3 تا 4 آزمون را در خصوص آزمون‌های میکروبیولوژی، نوشیدنی‌ها، فراورده‌های غلات و آلاینده‌ها در سطح کشور اجرا می‌کند.

به‌طور‌كلي در استاندارد بين‌المللي ISOIEC 17025:2017 مشارکت در آزمون‌های مهارت به‌عنوان یکی از روش‌های تضمین کیفیت نتایج توصیه شده ‌است. این آزمون می­تواند به‌عنوان یک ابزار مدیریت ریسک و بهبود کیفیت آزمايشگاه‌ها در نظر گرفته‌شود (ISOIEC 17025, 2017). علیرغم موارد اشاره شده، در ایران اجرای آزمون­های مهارت قدمت چندانی نداشته و به قدر کافی به آن پرداخته نشده‌ است. بنابراین شایسته است که از طرق مختلف از جمله انتشار منابع علمی، بر ضرورت اجرای آن‌ها تاکید گردد. 

هدف از اجرای این پروژه، تعیین میزان دقت و صحت آزمایشگاه‌هایی بود که آزمون اندازه‌گیری آفلاتوكسين‌های B1، B2،  G1و G2 و مجموع  آن‌ها را در مواد غذایی انجام می‌دهند. این بررسی از طریق اجرای آزمون مهارت و براساس الزامات استاندارد بین‌المللی برگزار شد.

 

مواد و روش‌ها

- تهیه اقلام آزمون

به‌منظور اجرای آزمون مهارت، حدود 20 کیلوگرم آرد ذرت، که به‌طور طبیعی به آفلاتوكسين‌های B1, B2, G1, G2 آلوده بود، تهیه شد. این نمونه‌ها در آزمایشگاه مرجع مایکوتوکسین پژوهشگاه استاندارد آزمون شده و آلودگی آن‌ها تایید شده‌ بود. برای اطمینان از این‌که تا حد امکان نمونه‌های توزیع شده بین مشارکت­کنندگان حاوی مقادیر یکسان آفلاتوکسین‌ها باشد، همگن‌سازی آرد ذرت با استفاده از مخلوط‌کن دوچرخشی انجام شد. ابتدا نمونه‌ها با استفاده از مخلوط‌کن دوچرخشی به مدت یک ساعت با سرعت 5/8 دور بر دقیقه مخلوط شدند و سپس از الک با مش 500 میکرون عبور داده‌ شدند. در‌نهایت نمونه‌های غربال شده مجدد در مخلوط‌کن دوچرخشی به مدت یک ساعت با همان سرعت قبل مخلوط شدند. با توجه به این‌که هر آزمایشگاه مشارکت‌کننده در این بررسی موظف بود آزمون اندازه‌گیری آفلاتوکسین‌ها را 3 مرتبه تکرار کند، برای هر آزمایشگاه حدود170 گرم نمونه آرد ذرت ارسال شد. این نمونه‌ها ابتدا در پاکت­های پلاستیکی سفید مات و سپس در پاکت­های آلومینیومی بسته‌بندی شدند، تا اطمینان حاصل شود که در طی اجرای آزمون، از رطوبت در امان خواهندبود. نمونه‌ها با دقت کدگذاری شدند و به هر آزمایشگاه یک کد مشخص تعلق گرفت. نمونه‌ها به‌طور هم‌زمان برای آزمایشگاه‌های مشارکت‌کننده در آزمون مهارت ارسال و از آن‌ها درخواست شد آفلاتوكسين‌های B1, B2, G1, G2و مجموع آفلاتوكسين‌ها را براساس روش ارائه شده در استاندارد ملی ایران (ISIRI 6872, 2011) اندازه‌گیری نموده و نتایج را براساس نانوگرم برگرم گزارش نمایند. برای اطمینان از همگن بودن نمونه‌ها، آزمون‌های همگنی (بند 3-2) و برای اطمینان از پایداری نمونه‌ها، آزمون پایداری (بند 3-3) بر روی نمونه‌ها انجام شد.

- آزمايشگاه‌های مشارکت‌کننده در آزمون مهارت

مطابق جدول (1)، در مجموع 27 آزمایشگاه از سراسر کشور در این آزمون مشارکت نمودند. برای هر مشارکت‌کننده یکی از نمونه‌های کدگذاری‌شده به‌طور تصادفی انتخاب و ارسال شد.

 

 

جدول (1)- تعداد مشارکت­کنندگان در آزمون مهارت به تفکیک استان محل استقرار

استان	تعداد آزمایشگاه‌ها	استان	تعداد آزمایشگاه‌ها
آذربایجان شرقی اصفهان البرز تهران چهارمحال و بختیاری خراسان رضوی خوزستان شیراز	3 1 4 2 1 1 3 2	قزوین قم کرمان گیلان مازندران هرمزگان یزد	1 1 1 1 1 4 1
		جمع کل مشارکت کنندگان	27

 

 

- ارزیابی همگنی نمونه‌ها

هدف از ارزیابی همگنی این است که اطمینان حاصل شود نمونه‌ها به قدر کافی همگن بوده و به عبارتی ناهمگنی نمونه‌ها منجر به بروز اختلاف در نتایج آزمون آزمایشگاه‌ها نگردد. برای ارزیابی همگنی، قبل از ارسال نمونه‌ها به آزمایشگاه‌های مشارکت‌کننده، 10 نمونه به‌طور تصادفی، از بین نمونه‌هاي ذرت بسته‌بندي‌‌شده انتخاب و مقدار آفلاتوکسین‌ها در آن‌ها اندازه‌گیری شد. به این ترتیب که هر یک از 10 نمونه ابتدا به دو قسمت مساوی تقسیم و هر قسمت جداگانه آزمون شد (20=n).

مقدار توان دو انحراف استاندارد میان نمونه‌ای (Ss) برای هر آفلاتوکسین مطابق فرمول شماره (1) تعیین شد که برای محاسبه آن از فرمول‌های 2 تا الی 8 استفاده شد. مقدار انحراف استاندارد میان نمونه‌ای (Ss) از محاسبه ریشه دوم فرمول شماره (1) به‌دست آمد. سپس مقدار Ss با انحراف استاندارد آزمون مهارت (σpt) مربوط به همان آفلاتوکسین (فرمول شماره 11) مقایسه شد. اگر Ss، از 3/0 انحراف استاندارد آزمون مهارت مربوط کمتر باشد، نمونه‌ها همگن تلقی می‌شوند (ISOIEC 13528, 2022). 

 

 

                (1)

که در آن، نحوه محاسبه هریک از مقادیر در فرمول‌های زیر نشان داده‌ شده ‌است

                          (2)                    میانگین‌های نمونه‌ها 

                  (3)     انحراف استاندارد میانگین‌های نمونه‌ها

                   (4)     گستره بین آزمون بخشی                                       

                                    میانگین کلی نمونه‌ها               (5)

                           (6)      انحراف استاندارد میانگین‌های کلی نمونه‌ها‌                                          

                                   (7)    انحراف استاندارد درون نمونه‌ای

  انحراف استاندارد میان نمونه‌ای         (8)  

g = تعداد نمونه انتخاب شده (10 نمونه).

 

 

- ارزیابی پایداری

ارزیابی پایداری هنگامی انجام می‌شود، که نتایج تمامی آزمایشگاه‌های مشارکت‌کننده در آزمون دریافت شده ‌باشد، تا اطمینان حاصل گردد که نمونه‌ها در طول زمان اجرای آزمون مهارت (از ارسال نمونه به آزمایشگاه تا دریافت نتایج از آزمایشگاه) پایدار بوده‌اند.

برای انجام آزمون‌های مربوط به پایداری از بین نمونه‌هاي ذرت بسته‌بندي‌شده، 6 نمونه به‌طور تصادفی انتخاب شد که سه نمونه آن در شرایط محیط آزمایشگاه و سه نمونه دیگر در دمای 24- درجه سلسیوس نگهداری شد و بعد از دریافت نتایج مشارکت‌کنندگان، مقدار آفلاتوکسین‌ها در این 6 نمونه اندازه‌گیری شد و هر آزمون 2 بار تکرار و سپس میانگین آن‌ها محاسبه شد (). پایداری نمونه‌ها با استفاده از فرمول زیر تعیین شد.

 £0.3 spt                  (9)

که در آن  میانگین نتایج آزمون همگنی است.

به این ترتیب که اگر اختلاف بین میانگین کلی نتایج آزمون همگنی () و میانگین کلی نتایج آزمون پایداری () هر آفلاتوکسین از 3/0 انحراف استاندارد آزمون مهارت (σpt) مربوطه کمتر باشد، نمونه‌ها پایدار تلقی می‌گردند (ISOIEC 13528, 2022).

- روش اندازه‌گیری آفلاتوكسين‌ها

اندازه‌گیری آفلاتوكسين‌ها با استفاده از دستگاه کروماتوگرافی مایع با کارآیی بالا و دتکتور فلورسنس انجام شد (ISIRI 6872, 2011). از مشارکت‌کنندگان درخواست شد که مقدار آفلاتوکسین‌ها را به روش معتبر مندرج در استاندارد ملی (ISIRI 6872, 2011) و با استفاده از دستگاه کروماتوگرافی مایع با کارآیی بالا و دتکتور فلورسنس اندازه‌گیری نموده و هر آزمون را 3 مرتبه تکرار نمایند. به‌طور خلاصه برای استخراج آفلاتوکسین‌ها ابتدا مقدار 50 گرم نمونه، 5 گرم کلرید سدیم  و 200 میلی لیتر محلول متانول-آب (55:45، حجمی/حجمی) به مخلوط‌کن انتقال یافته و به مدت 3 دقیقه مخلوط شد. سپس مخلوط سانتریفیوژ شده و فاز متانولی آن با استفاده کاغذ صافی فیلتر شد. عصاره حاصل با آب مقطر رقیق و با سرعت یک قطره در ثانیه از ستون ایمینوافینیتی، عبور داده ‌شد. پس از آن حجم 20 میکرولیتر از محلول صاف‌شده به دستگاه تزریق شد. آشکارساز فلورسانس روی طول موج تحریک 365 نانومتر و طول موج انتشار 435 نانومتر تنظیم شد. فاز متحرک شامل مخلوطی از استونیتریل، متانول و آب بود که با سرعت 1 میلی‌لیتر در دقیقه از ستون عبور داده ‌شد. مقدار آفلاتوکسین‌ها با استفاده از منحنی کالیبراسیون محاسبه شد.

مشارکت‌کنندگان موظف بودند حداکثر ظرف مدت 3 روز نتایج خود را ارسال نموده و علاوه بر آن، از آن‌ها درخواست شد اطلاعات مربوط به آزمون نمونه از قبیل درصد بازیافت، حد تشخیص ((LOD: Limit of Detection، حد اندازه‌گیری (LOQ: Limit of Quantification)، نوع ستون مورد استفاده، مشخصات پیش ستون، سرعت جریان فاز متحرک، حجم تزریق نمونه، غلظت‌های مورد استفاده برای رسم منحنی کالیبراسیون و مقدار نمونه در هر تکرار آزمون (هر آزمایشگر انجام آزمون را سه بار تکرار نمود) را نیز به همراه انحراف استاندارد و عدم‌قطعیت آزمون را محاسبه و ارسال نمایند. کلیه اطلاعات مربوط به مشارکت‌کنندگان محرمانه تلقی شد.   

- بررسي مقدماتي داده‌ها

پس از دریافت نتایج مشارکت‌کنندگان بررسی‌های آماری شامل تعیین داده‌های پرت (با استفاده از آزمون گرابز)، بررسی نرمال بودن داده‌ها (آزمون نرماليته) و توزيع داده‌ها (با رسم نمودار هيستوگرام) بر روی آفلاتوكسين‌های B1, B2, G1, G2 و مجموع آفلاتوكسين‌ها انجام شد. بررسی مقدماتی نمونه‌ها با استفاده از نرم افزار Minitab نسخه 18 (Minitab Inc., PA, USA) و نرم افزار (Microsoft Excel, 2013) Excel انجام شد. 

 

- تعیین مقدار تخصیص‌یافته (Av:Assigned Value ) آفلاتوکسین‌ها و عدم‌قطعیت آن‌ها (ux)

منظور از مقدار تخصیص‌یافته (Av)، مقدار نسبت داده‌شده به یک ویژگی مشخص (در اینجا آفلاتوکسین‌های B1, B2, G1, G2 و مجموع آفلاتوكسين‌ها) در یک آزمون مهارت است. معمولا مقدار تخصیص‌یافته از میانگین نتایج همه مشارکت‌کنندگان به‌دست می‌آید اما در برخی مواقع آزمایش‌کنندگان، نتایجی را تولید می‌کنند که برخلاف انتظار، از اکثریت نتایج (نتایج سایر آزمایش‌کنندگان) فاصله دارد. این موضوع می‌تواند به علل گوناگونی ایجاد شود، به‌طور مثال می‌تواند ناشی از تجربه ناکافی مشارکت‌کنندگان، دقت کمتر، استفاده از روش‌های متفاوت و یا ناشی از عدم درک مناسب دستورالعمل آزمون باشد. این موارد منجر به تولید داده پرت می‌شود و فنون آماری مرسوم شامل میانگین و انحراف استاندارد را غیرقابل‌اعتماد می‌سازد. در این مواقع بهتر است، به‌جای میانگین، از روش‌های آماری استوار (مقاوم به داده پرت) استفاده نمود، که از آن جمله می‌توان به میانه، دامنه چارکی نرمال شده (nIQR)، الگوریتم A، روش همپل و غیره اشاره نمود. نحوه عملکرد و روش‌های آماری این روش‌ها به‌دلیل پیچیدگی در این مقاله ذکر نشده ‌است و برای اطلاع از آن‌ها رفرنس ذکر شده قابل استفاده است (ISO 13528, 2022). در این بررسی Av هریک از سموم براساس نتایج مشارکت‌کنندگان و با استفاده از روش آماری الگوریتم A محاسبه شد (ISO 13528, 2022). 

 مقدار عدم قطعیت آزمون مهارت (ux) برای هریک از آفلاتوکسین‌ها و برای مجموع آن‌ها، با استفاده از معادله زیر محاسبه شد.

                                                                                                          (10)        

که در آن: 

ux عدم‌قطعیت؛

S*: انحراف استاندارد نتایج مشارکت­کنندگان؛

P: تعداد مشارکت­کنندگان،

- تعیین انحراف استاندارد آزمون مهارت ()

انحراف استاندارد آزمون مهارت برای هریک از سموم (B1, B2, G1, G2 و مجموع آفلاتوكسين‌ها) به‌طور جداگانه و با استفاده از روش هورویتز (Horwitz) محاسبه شد (ISOIEC 13528, 2022).

RSDR % = 2 (1 – 0.5 log C)                   (11)

که در آن، c، غلظت آنالیت مورد بررسی است.

- تعیین نمره Z  مشارکت‌کنندگان

به‌منظور تعیین درستی عملکرد آزمایشگاه‌ها و مقایسه آن‌ها با یکدیگر، نتایج هر آزمایشگاه باید به یک آماره عملکردی مناسب (نمره Z) تبدیل گردد. در این بررسی، نمره Z مطابق فرمول زیر محاسبه شد. (ISOIEC 13528, 2022)       

                                                                (12)

که در آن

x ؛ میانگین نتیجه آزمایشگاه برای هر یک از آفلاتوکسین‌ها (با 3 تکرار)؛

X  ؛ مقدار تخصیص یافته (Av) هر یک از آفلاتوکسین‌ها 

 ؛ انحراف استاندارد آزمون مهارت

سپس نمره Z به‌دست آمده برای هریک از مشارکت­کنندگان به شرح زیر تفسیر شد:

2 ≤  بيانگر عملكرد « قابل‌قبول» ؛ 

3 <  <2 بيانگر عملكرد « مشكوك»؛

3 ≥  بيانگر عملكرد « غیر‌قابل‌قبول»

 

- تعیین رده کیفی مشارکت‌کنندگان

در این بررسی، با توجه به نمره‌های Z به‌دست آمده برای هر آزمایشگاه یک رده کیفی به شرح زیر تعیین شد.

2           ≤رده کیفی A (بالاترین رده کیفی)؛

2 <  ≤1          رده کیفی B؛

3<  < 2         رده کیفی C؛ 

3 ≥      رده کیفی D (پایین­ترین رده کیفی)؛

 

یافته‌ها

- بررسي مقدماتي داده‌ها

پس از جمع‌آوری داده‌ها،

تجزیه و تحلیل آماری شامل تعیین داده‌های پرت، بررسی نرمال بودن داده‌ها و بررسی نحوه توزيع داده‌ها انجام شد. نتیجه ارائه‌شده توسط یکی از مشارکت‌کنندگان بسیار بيشتر از ساير آزمايشگاه‌ها بود. اين آزمايشگاه مقدار B1 را 80/30 نانوگرم برگرم گزارش نموده بود (تقريبا 10 برابر ساير آزمايشگاه‌ها)، كه اين مقدار با نتایج سایر آزمایشگاه‌ها اختلاف زیادی داشت و لذا از محاسبات آماری حذف ‌شد (نمودار 1). نتایج آزمون گرابز نمونه‌ها در سطح اطمینان 99 درصد نيز نتيجه اين آزمايشگاه را به‌عنوان داده پرت نشان داد.  

 

 

نمودار (1)- نمودار هيستوگرام براي آفلاتوكسين B1

 

- بررسی همگنی نمونه‌ها

براساس الزامات استاندارد بین‌المللی  ISOIEC 17043 باید اثبات شود نمونه‌های آزمون مهارت، که به‌دست مشارکت‌کنندگان می‌رسد، به اندازه کافی همگن و پایدار هستند و در غیراین‌صورت، باید مقدار ناهمگنی در ارزیابی عملکرد مشارکت­کنندگان لحاظ گردد (ISOIEC 17043, 2010). این آزمون‌ها بر روی چهار آفلاتوکسین B1, B2, G1, G2 و مجموع آفلاتوكسين‌ها انجام شد که نتایج آن در جدول (2) نشان داده شده ‌است. چنان‌که مشاهده مي‌شود، مقدار انحراف استاندارد بین‌نمونه‌ای برای هریک از آفلاتوکسین‌ها از 3/0 انحراف استاندارد آزمون مهارت آن آفلاتوکسین کمتر بود  (Ss ≤ 0.3 σpt) که این نشان می‌داد نمونه‌ها همگن بودند.

 

 

جدول (2)-  نتایج ارزیابی آزمون‌های همگنی 

اندازه ده  (نانوگرم بر گرم)	انحراف استاندارد  آزمون مهارت (σpt)	كنترل همگنی
		Ss	Ss=0	Ss ≤ 0.3 σpt
B1	812/0	1249/0	-	P
G1	276/0	0>	P	P
B2	102/0	0612/0	-	P
G2	-	0	P	P
مجموع آفلاتوکسین‌ها	188/1	1338/0	-	P

Ss: انحراف استاندارد بین‌نمونه‌ای، σpt: انحراف استاندارد آزمون مهارت، 

 

 

 

 

- بررسی پایداری نمونه‌ها

براساس الزامات استاندارد بین‌المللی ISOIEC 7043 باید اثبات شود نمونه‌های آزمون مهارت به اندازه کافی پایدار هستند زیرا در صورت ناپایدار بودن، باید مقدار ناپایداری در ارزیابی عملکرد مشارکت­کنندگان لحاظ گردد (ISOIEC17043, 2010). این آزمون‌ها بر روی چهار آفلاتوکسین B1, B2, G1, G2 و مجموع آفلاتوكسين‌ها انجام شد که نتایج آن در جدول (3) آورده شده ‌است. چنان‌که مشاهده مي‌شود، اختلاف بین میانگین کلی نتایج آزمون همگنی و میانگین کلی نتایج آزمون پایداری هر یک از آفلاتوکسین‌ها از 3/0 انحراف استاندارد آزمون مهارت همان آفلاتوکسین کمتر بود که نشان می‌داد نمونه‌ها پایدار بوده‌اند (جدول 3).

 

 

جدول (3)- نتایج ارزیابی آزمون‌های پایداری

آفلاتوکسین (نانوگرم بر گرم)	(σpt)	X	Y	كنترل پایداری
				|X-Y|
B1	812/0	8355/3	8417/3	0062/0	P
G1	276/0	3205/1	2233/1	0792/0	P
B2	102/0	5255/0	4925/0	0330/0	P
G2	-	ND	ND	ND	P
مجموع افلاتوکسین‌ها	188/1	6815/5	5575/5	1240/0	P

 

σpt: انحراف استاندارد آزمون مهارت، ،X: میانگین نتایج آزمون همگنی (20=n)، Y: میانگین نتایج آزمون پایداری (12=n)، ND: غیر قابل تشخیص

 

 

- مقدار تخصیص‌یافته و انحراف استاندارد آزمون مهارت

نتایج مربوط به تعیین مقدار تخصیص‌یافته (Av) آفلاتوکسین‌ها (B1, B2, G1, G2 و مجموع آفلاتوكسين‌ها) و عدم‌قطعیت آن‌ها (ux) و انحراف استاندارد آزمون مهارت (spt) در جدول (4) نشان داده شده ‌است. نتايج بررسي آماري نشان داد مقدار آفلاتوکسین B1  و B2 و مقدار آفلاتوكسين كل که براساس اجماع نتایج مشارکت‌کنندگان و به روش همپل (Hampel)، که یکی از روش‌های آماری استوار می‌باشد محاسبه شده‌ بود، به ترتيب 691/3 و 462/0 و 40/5 نانوگرم برگرم بود. مقدار G1 نيز که براساس اجماع مشاركت‌كنندگان و با استفاده از الگوريتم A محاسبه شده‌ بود، 216/1 نانوگرم بر گرم به‌دست آمد. 

مقدار انحراف استاندارد آزمون مهارت نیز براي آفلاتوكسين B1 و B2 و مقدار آفلاتوكسين كل به روش هورويتز و براي G1 با استفاده از الگوريتم A محاسبه شد (جدول 4).

معادله هورويتز (Horwitz)، یک روش عمومی رایج برای تعیین تجدیدپذیری روش‌های آزمون می‌باشد و در آزمايشگاه‌ها براي تعيين انحراف استاندارد كاربرد گسترده‌اي دارد. مركز آزمون مهارت و كنترل آفلاتوكسين در آفريقا   (APTECA: Aflatoxin Proficiency Testing and Control in Africa)، که برگزاركننده پنج دوره برنامه آزمون مهارت در كشور کنیا بود، برای بررسي ميزان دقت آزمايشگاه‌ها در اندازه‌گيري آفلاتوکسین دو دوره آزمون مهارت در سال 2014 (شامل 5 و 8 آزمایشگاه) و سه دوره در سال 2015 (شامل 7 ، 12 و 16 آزمایشگاه) برگزار نمود و در همه آزمون‌ها برای تعیین انحراف استاندارد آزمون مهارت (σpt) از معادله هورویتز استفاده کرد (Herrman et al., 2020).

 

 

جدول (4)- انحراف استاندارد آزمون مهارت، مقدار تخصیص یافته و عدم قطعیت آن برای آفلاتوکسین‌ها

انحراف استاندارد آزمون مهارت (spt)	مقدار تخصیص یافته   (Av)	عدم قطعیت (ux)	آفلاتوکسین  (نانوگرم بر گرم)
812/0	691/3	21/0	B1
276/0	216/1	028/0	G1
102/0	462/0	081/0	B2
-	2>	-	G2
188/1	40/5	34/0	مجموع افلاتوکسین‌ها

 

 

- تعیین نمره z مشارکت‌کنندگان

نمره عملکرد مشارکت‌کنندگان در همه آفلاتوکسین‌ها (به استثناء آفلاتوکسین G2) براساس نمره z محاسبه شد  که نتایج آن در جدول (5) نشان داده شده‌ است. نتايج نشان داد نمره Z مشاركت‌كنندگان بين 04/0 تا 8/33 براي آفلاتوكسين B1 متغير بود. به‌طوركلي از بین 26 آزمایشگاه مشارکت‌کننده در این آزمون مهارت، نمره Z مربوط به 4 آزمايشگاه بزرگتر از 3 يا كوچكتر از 3- بود (38/15درصد)، كه عملكرد آن‌ها غیر‌قابل‌قبول بود. این دسته از مشارکت­کنندگان دارای عدم‌انطباق­های جدی در سیستم آزمایشگاه هستند و باید بلافاصله جهت شناسایی و رفع آن‌ها اقدامات اصلاحی مناسب را انجام دهند. تعداد 22 آزمایشگاه (84 درصد) در اندازه‌گیری آفلاتوکسین B1 عملکرد رضایت‌بخش داشتند.

در مورد سم B2 نیز نتایج نشان داد، 21 آزمایشگاه نمره Z بين 2- تا 2+ داشتند (عملکرد مطلوب)، 1 آزمایشگاه نمره Z  779/2- دريافت كرد (عملکرد مشکوک و علامت هشدار) و 3 آزمایشگاه نمره Z بزرگتر از 3 يا كوچكتر از 3-  داشتند و عملكردشان غیر‌قابل‌قبول بود و علامت اقدام دریافت نمودند.

 

 

 

 

 

 

 

 

جدول (5)- تعیین نمره Z آزمایشگاه‌ها براساس نتایج آزمون اندازه‌گیری آفلاتوكسين‌های B1, B2, G1، G2 و آفلاتوکسین کل

آفلاتوکسین	دامنه گزارش نتایج آزمون آزمایشگاه‌ها	نمره Z
		≤2	3 2<  <	3 ≥
AFB1	01/12-13/0	22	0	4
AFB2	131/3-194/0	23	0	3
AFG1	968/5-043/0	19	3	4
AFG2	3992/0-nd	-
مجموع آفلاتوکسین‌ها	294/40-200/1	22	0	4

≤2  بيانگر عملكرد « قابل‌قبول» ؛ 3<  < 2 بيانگر عملكرد « مشكوك»؛ 3 ≥  بيانگر عملكرد « غیر‌قابل‌قبول»

 

 

- تعیین رده کیفی آزمایشگاه‌ها

رده كيفي مشاركت‌كنندگان براساس نمره Z آن‌ها محاسبه که نتايج آن در جدول (6) نشان داده شده ‌است. به‌طور کلی بین 15 تا 19 آزمایشگاه رده کیفی A و بین 3 تا 4 آزمایشگاه نیز رده کیفی D را دریافت نمودند. بهترین نتایج برای اندازه‌گیری B1 و مجموع آفلاتوكسين‌ها گزارش شده بود. با توجه به تحلیل­های صورت گرفته و بررسی عملکرد مشارکت­کنندگان بیشترین درصد نتایج غیر‌قابل‌قبول مربوط به آفلاتوکسین G1 بود. آزمون G2 از این قسمت از بررسی حذف شد.

 

 

جدول (6)- تعیین رده کیفی آزمایشگاه‌ها براساس نتایج آزمون اندازه‌گیری آفلاتوكسين‌های B1, B2, G1، و آفلاتوکسین کل

رده کیفی	آزمايشگاه‌ها (تعداد)
	AFB1	AFB2	AFG1	مجموع آفلاتوكسين‌ها
A	19	17	18	17
B	3	5	4	5
C	--	--	1	--
D	4	3	2	4

 1   <رده کیفی A (بالاترین رده کیفی)؛ 2 <  ≤1 رده کیفی B؛ 3<  < 2 رده کیفی C؛ 3≥  رده کیفیD (پایین­ترین رده کیفی)؛

 

 

بحث و نتیجه‌گیری

در این بررسی، مقدار آفلاتوکسین G2 در نمونه‌ها کمتر از حد اندازه‌گيري بود و آزمايشگاه‌ها نتايج را با عبارت‌هاي متفاوتي مانند کوچکتر از LOD، کوچکتر از LOQ و يا غیرقابل‌تشخیص (ND: Not Detectable) و برخي از آزمايشگاه‌ها نيز مقدار G2 را با عدد گزارش كرده‌ بودند. بنابراين، براي اين سم امكان تعيين مقدار تخصيص‌يافته (Av) و انحراف استاندارد وجود نداشت و تنها به ذكر نتايج اشاره شد.

براي تحليل اين آزمون، از مشاركت‌كنندگان درخواست شده ‌بود مقدار بازيافت و LOQ را نيز به همراه نتايج آزمون گزارش نمايند. درصد بازیافت مشارکت‌کنندگان بین 70/11 تا 85/104 درصد براي آفلاتوكسين B1 متغیر بود. اين در حالي است كه براساس استاندارد اتحادیه اروپا مقدار بازيافت (درغلظت 1 تا 10 نانوگرم بر گرم) بايد بين حداقل 70 درصد تا حداكثر110 درصد باشد (EC 401, 2006). به استثناء دو آزمايشگاه، مقدار بازيافت ساير آزمايشگاه‌ها در اين بازه قرار داشت. محاسبه درصد بازیافت در آزمایشگاه‌ها باید در هر روز کاری، همراه با انجام آزمون‌های روزانه تعیین شود. در صورتی ‌که درصد بازیافت در محدوده اعلام شده نباشد، به صحت نتایج آزمون اطمینانی نیست و باید نسبت به تکرار آزمون اقدام شود. علاوه بر آن، نتایج نهایی باید براساس درصد بازیافت و ضریب رقت تصحیح و محاسبه شود. نتایج نشان داد که 3 آزمایشگاه مشارکت‌کننده در آزمون، درصد بازیافت را در نتایج خود اثر نداده بودند.

مقدار LOQ نیز که توسط مشارکت‌کنندگان گزارش شده بود، بین 03/0 تا 25/1 نانوگرم برگرم براي B1 متغیر بود. اختلاف در مقدار حد قابل‌تشخیص به چند عامل بستگی دارد که از آن جمله می‌توان به روش تعیین آن و حساسيت دستگاه اشاره نمود.

به‌طور كلي، تعداد 19 آزمایشگاه (76 درصد) در اندازه‌گیری G1 عملکرد رضایت‌بخش داشته، 3 آزمایشگاه علامت هشدار و 3 آزمایشگاه علامت اقدام دریافت نمودند. علامت هشدار (عملکرد مشکوک)، نشان‌دهنده وجود اشکالاتی در سیستم آزمایشگاه است و باید با انجام اقدامات پیشگیرانه موثر و بررسی روش‌های اندازه­گیری نسبت به رفع آن اقدام شود.

کمترین درصد اندازه‌گیری رضایت‌بخش در مورد سم G2 بود. با توجه به این‌که نتایج آزمايشگاه‌ها برای سم G2 به طرق مختلف گزارش شده بود، نمره Z برای این سم قابل گزارش نبود و تنها به ذکر نتایج مشارکت‌کنندگان اکتفا شد البته این نتایج چندان دور از انتظار نبود. چون مقدار سم G2 براساس نتایج همگنی و پایداری در حد غیر قابل اندازه‌گیری گزارش شد و از حد LOQ کمتر بود. مشارکت‌کنندگانی كه داده‌های کوچکتر از مقدار LOD گزارش نمودند، عملکردشان غیر‌قابل‌قبول گزارش شد (6 آزمايشگاه).

در مورد آفلاتوكسين كل نيز تعداد 22 آزمايشگاه (حدود 85 درصد) نمره Z بين 2- تا 2+ داشتند (عملکرد مطلوب). ساير آزمايشگاه‌ها عملكرد غیر‌قابل‌قبول داشته و هيچ‌كدام مشكوك نبودند.

با توجه به اهمیت درستی نتایج آزمون اندازه‌گیری آفلاتوکسین‌ها که در آزمایشگاه‌ها انجام می‌شود، هرساله آزمون‌هاي مهارت متفاوتي براي اندازه‌گيري آفلاتوكسين‌ها در سرتاسر جهان برگزار مي‌شود. در یک آزمون مهارت که به‌طور مشترک بین آمریکا و تایلند انجام شد، نمونه‌های ذرت و بادام‌زمینی عاری از آفلاتوکسین و ذرت و بادام‌زمینی که به‌طور طبیعی آلوده به آفلاتوكسين‌ها بودند، به‌عنوان اقلام آزمون مهارت انتخاب شده و به آزمايشگاه‌ها ارسال و از آن‌ها درخواست شد مقدار مجموع آفلاتوكسين‌ها را اندازه‌گیری نمایند. نتایج نشان داد از بین 19 آزمایشگاه که اقلام آلوده را دریافت نموده بودند، 13 آزمایشگاه (68 درصد) و از بین 21 آزمایشگاه که نمونه‌های عاری از آفلاتوکسین دریافت کرده بودند، 10 آزمایشگاه (48 درصد) عملکرد رضایت‌بخشی داشتند و سایر آزمایشگاه‌ها نتایج درستی ارائه ننموده بودند (Vongbuddhapitak et al., 1992).

در آزمون مهارت مشابهی که در چین برگزار شد، نمونه‌های بادام‌زمینی که به‌طور طبیعی به آفلاتوکسین‌ها آلوده بودند برای آزمايشگاه‌ها ارسال شد. این نمونه‌ها حاوی تقریباً 10 نانوگرم بر گرم آفلاتوکسین B1 و 18 نانوگرم بر گرم از مجموع آفلاتوكسين‌ها بودند. عملکرد هر آزمایشگاه توسط یک امتیازZ  تعیین شد. از بین 73 آزمایشگاه که نتایج مربوط به آفلاتوکسین B1 را گزارش کرده ‌بودند، 66 آزمایشگاه (4/90 درصد) واز بین 32 آزمایشگاه که کل آفلاتوكسين‌ها (B1 + B2 + G1 + G2) را اندازه‌گیری کرده بودند، 30 آزمایشگاه (8/93 درصد) عملکرد رضایت‌بخش داشتند (Bao et al., 2009).

نتایج آزمون مهارت پروژه حاضر نشان داد عملکرد آزمايشگاه‌ها در این بررسی، از آنچه در کشور تایلند گزارش شده بود، بهتر بوده و تقریبا مشابه نتایج کشور چین بود. گرچه، در هیچ‌یک از دو بررسی مذکور عملکرد آزمايشگاه‌ها در اندازه‌گیری آفلاتوكسين‌های B2، G1 و G2 مورد بررسی قرار نگرفته بود در حالی که در پروژه حاضر هر 4 آفلاتوکسین و مجموع آفلاتوكسين‌ها بررسی شدند.

یكی از وظایف اصلی مرکز تحقیقات مشترک (JRC: Joint Research Center) اتحادیه اروپا، که وظیفه اداره آزمايشگاه‌های مرجع اتحادیه اروپا (EURL: European Union Reference Laboratories)  برای مایکوتوکسین‌ها را به عهده دارد، برگزاری آزمون‌های مهارت (PT) در بین آزمايشگاه‌های مرجع ملی کشورهاست. این مرکز در اواسط اکتبر 2016 دو نمونه پودر بادام‌زمینی آلوده به آفلاتوکسین (حدود 55 گرم) برای شرکت‌کنندگان ارسال نمود. نمونه الف حاوی 19/0±8/2 و نمونه ب حاوی 2/0±2/3 نانوگرم برگرم آفلاتوکسین B1 بود. در مجموع 56 آزمایشگاه از 30 کشور در این آزمون شرکت کردند. نتایج آن‌ها، که با استفاده از آزمون Z بررسی شد، نشان داد 96 درصد از آزمايشگاه‌ها در آزمون نمونه الف و 92 درصد در آزمون نمونه ب عملکرد رضایت‌بخش داشتند. این محققین گزارش نمودند که معدود شرکت‌کنندگانی که دارای امتیازات Z بالاتر از حد مطلق 2 هستند، باید دلایل انحراف از نتایج صحیح را بررسی کنند و اقدامات اصلاحی برنامه‌ریزی‌شده را به آزمايشگاه‌های مرجع اتحادیه اروپا گزارش دهند (Bouten et al., 2016). 

پیش از این، در سال 94، آزمون مهارت مشابهی برای اندازه‌گیری 5 ویژگی در آرد برنج در کشور ایران برگزار شد. به‌طور متوسط 90 درصد آزمايشگاه‌ها در آن سال نتایج قابل‌قبول گزارش کرده بودند در حالی که در سال 98 کمتر از 80 درصد آزمايشگاه‌ها نتیجه قابل‌قبول گزارش نمودند. علاوه بر آن، 100 درصد آزمايشگاه‌ها مقدار آفلاتوکسین G2 را به‌درستی گزارش کرده‌ بودند در حالی که در سال 98 حدود 70 درصد آزمايشگاه‌ها نتایج G2 را به‌درستی گزارش کرده ‌بودند. در هردو آزمون مهارت مقدار G2 کمتر از حد قابل تشخیص بود. مقایسه این دو آزمون نشان می‌دهد که برگزاری آزمون مهارت به تنهایی کافی نیست بلکه نتایج آزمون باید ملاک سیاستگذاری برای بهبود عملکرد آزمايشگاه‌ها قرار گیرد. نتایج ارائه شده در این مقاله تنها براساس عملکرد مشارکت­کنندگان در این آزمون است و اطمینان از درستی عملکرد آزمایشگاه‌ها، مستلزم تکرار آزمون مهارت در فواصل زمانی معین می­باشد. لذا پیشنهاد مي‌شود هر آزمون مهارت 2 تا 3 مرتبه در سال و در غلظت‌های متفاوت برگزار گردد.

مطالعه حاضر نشان داد که در آزمايشگاه‌های مواد غذایی، تجهیزات کافی وجود داشته و یکی از مهم‌ترین نقاط ضعف آن‌ها عدم اشراف کافی آزمون‌کننده به نحوه اجرای صحیح آزمون و نحوه انجام محاسبات مي‌باشد. بنابراین، برگزاری دوره‌های آموزشی در خصوص کار با دستگاه‌های حساس و روش‌های تضمین کیفیت در آزمایشگاه‌ها توصیه مي‌شود.

این بررسی همچنین نشان داد که اجرای آزمون مهارت یک روش کاملا مقرون به صرفه در ارزیابی عملکرد آزمايشگاه‌ها و تضمین کیفیت نتایج آزمون آن‌ها، به خصوص در شرایط تحریم بوده و نسبت به تهیه نمونه مرجع   (RM: Reference material) و یا نمونه مرجع گواهی‌شده (CRM: Certified Reference Material) به صرفه‌تر است و هزینه کمتری را به آزمايشگاه‌ها تحمیل می‌کند.

موضوع قابل‌توجه دیگر این‌که، علیرغم اهمیت بسیار زیاد نتایج آزمون در ایمنی مواد غذایی، در حال حاضر آزمون‌های مهارت به‌ویژه در حوزه مواد غذایی در کشور بسیار محدود بوده و به تعداد کافی برگزار نمی‌شوند و در برخی موارد نیز هیچ آزمون مهارتی اجرا نمی‌شود، درحالی‌که در کشورهای پیشرفته مشارکت در آزمون مهارت الزامی بوده و باید در برنامه تضمین کیفیت آزمایشگاه وجود داشته ‌باشد. با توجه به‌ این‌که گزارش میزان آفلاتوکسین در محصولات غذایی از جمله پسته، بر صادرات این محصول به اتحادیه اروپا موثر است، درستی نتیجه آزمون آزمایشگاه‌ها در اندازه‌گیری آفلاتوکسین اهمیت ویژه‌ای می‌یابد.

به‌نظر می‌رسد الزام نمودن آزمایشگاه‌ها به مشارکت مستمر در آزمون‌های مهارت، به‌منظور پایش عملکرد و بهبود مداوم آن‌ها، باید در دستور کار ارگان‌های نظارتی و قانونگذار (مانند سازمان ملی استاندارد و سازمان غذا و دارو) قرار گیرد و آزمایشگاه باید برنامه سالانه خود را برای مشارکت در آزمون­های مهارت تنظیم و مطابق آن اقدام نماید. در همین رابطه مراکز برگزارکننده آزمون‌های مهارت نیز باید تقویت ‌شده و مشارکت بخش خصوصی در این زمینه جلب گردد.

 

سپاسگزاری

نويسندگان اين مقاله از همکاری سازمان ملی استاندارد، پژوهشگاه استاندارد و شرکت صنعتی زرماکارون، که در اجرای این پروژه کمک و یاری نمودند، تشكر و قدرداني مي‌نمايند. این مقاله مستخرج از داده‌های پروژه تحقیقاتی با شناسه 98095 است.

 

 

 

 

 

 

منابع

·       Achaglinkame, M.A., Opoku, N. and Amagloh, F.K. (2018). Aflatoxin contamination in cereals and legumes to reconsider usage as complementary food ingredients for Ghanaian infants: A review. Journal of Nutrition and Metabolism, 10 (2017): 1-7

·       Bao, L., Bao, Z., Zhang, Y., Liang C.,  Lu N., Liu, X. et al., (2009). Aflatoxin testing in peanuts: a proficiency assessment scheme for Chinese analytic laboratories. Journal of AOAC International, 92(2): 481-486.

·       Belk, W.P. and Sunderman, F.W. (1947). A survey of the accuracy of chemical analyses in clinical laboratories. American Journal of Clinical Pathology, 17: 853–861

·       Bouten, K., Cubero-Leon, E., Breidbach, A., Mischke, C. and Stroka, J. (2016). Report on the 2016 Proficiency Test of the European Union Reference Laboratory for Mycotoxins for the network of National Reference Laboratories: Determination of aflatoxin B1 in defatted peanut powder, EUR 28740 EN, Publications Office of the European Union, Luxembourg, ISBN 978-92-79-72215-8.

·       Christophe, J. A. and Carlier, V. (2002). French Laboratory Proficiency Testing Program for Food Microbiology, Journal of AOAC International, 85(4): 952-9

·       Commission Regulation (EC), (2006). Laying down the methods of sampling and analysis for the official control of the levels of mycotoxins in foodstuffs. EC No. 401. Available at: https://www. europa.eu

·       Herrman, T.J., Hoffmann, V., Muiruri, A. and  Mccormick, C. (2020). Aflatoxin Proficiency Testing and Control in Kenya. Journal of Food Protection, 83 (1): 142–146

·       Heyden, Y.V. and Smeyers-Verbeke, J. (2007). Set-up and evaluation of inter-laboratory studies (Review). Journal of Chromatography A, 1158: 158–167

·       Hsieh, D. and Wong, J.J. (1994). In: Eaton, D.L. and Groopman J.D. (Editors), Pharmacokinetics and Excretion of Aflatoxins. The Toxicology of Aflatoxins: Human Health, Veterinary and Agricultural Significance. 1st edition, Academic Press, New York, pp 100-110

 

·       Institute of Standards and Industrial Research of Iran. (ISIRI), (2011). Food and feed stuffs Determination of aflatoxins BandG by HPLC method using immunoaffinity column cleanup-Test method. 1st Revision, ISIRI No. 6872. [In Persian]

·       International Organization for Standardization/ International Electrotechnical Commission (ISO/IEC), (2010). Conformity assessment - General requirements for proficiency testing. 1st edition ISO/IEC No. 17043. Available at: https://www.iso.org/standard/29366.

·       International Organization for Standardization/ International Electrotechnical Commission (ISO/IEC), (2017). General requirements for the competence of testing and calibration laboratories. 3rd edition. ISO/IEC No. 17025. Available at: https://www.iso.org/standard/66921.

·       International Organization for Standardization/ International Electrotechnical Commission (ISO/IEC) (2022). Statistical methods for use in proficiency testing by interlaboratory comparisons. 3rd  edition. ISO/IEC No. 13528. Available at: https://www.iso.org/standard/ 78879.

·       Jarvis, B. (2014). Proficiency Testing Schemes - A European Perspective. In: Batt, C.A., Tortorello, M.L. (Eds.), Encyclopedia of Food Microbiology, vol 3. Elsevier Ltd, Academic Press, pp. 226–231

·       Key, P.E., Patey, A.L., Rowling, S., Wilbourn, A. and Worner, F.M. (1997). International proficiency testing of analytical laboratories for foods and feeds from 1990 to 1996: The experiences of the United Kingdom food analysis performance assessment scheme. Journal of AOAC International, 80: 895-899

·       Liu, J., Sun, L., Zhang, N., Zhang, J., Guo, J., Li, C. and et al., (2016). Effects of nutrients in substrates of different grains on aflatoxin B1 production by Aspergillus flavus. BioMed Research International, 2016:1-10

·       Massih, A. M., Planchon, V., Polet, M., Dierick, K. and Mahillon, J. (2016). Analytical performances of food microbiology laboratories - critical analysis of 7 years of proficiency testing results. Journal of Applied Microbiology, 120(2): 346-54

·       Medina-Pastor, P., Fernández-Alba, A. R., Andersson, A. and Rodríguez, C. (2010). European Commission proficiency tests for pesticide residues in fruits and vegetables. Trends in Analytical Chemistry, 29: 70-83

·       Sunderman, F.W. (1992). The history of proficiency testing/quality control. Clinical Chemistry, 38: 1205–1209

·       Vongbuddhapitak, A., Trucksess, M.W., Atisook, K., Suprasert, D. and Horwitz, W. (1992). Laboratory proficiency testing of aflatoxins in corn and peanuts--a cooperative project between Thailand and the United States. Journal of AOAC International, 82(2): 259-263.

·       Weigert, P., Gilbert, J., Patey, A.L., Key, P., Wood, R. and Barylko-Pikielna, N. (1997). Analytical quality assurance for the WHO GEMS/Food-EURO programme - results of 1993/94 laboratory proficiency testing. Food Additives and Contaminants, 14: 399-410

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

19