شناسایی عوامل رشد و توسعه خوشه‌های صنعتی در بهبود رقابت‌پذیری با استفاده از روش مدلسازی ساختاری تفسیری (ISM) (نمونه مطالعاتی: منطقه کلان‌شهری تهران)

عاطفه کمالی ¹ ( گروه برنامه ریزی شهری و منطقه ای، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران )
محسن اسمعیلی ² ( دانشکده شهرسازی، دانشگاه تهران، تهران، ایران )
مهرداد رحمانی ³ ( دانشکده شهرسازی، دانشگاه تهران، تهران، ایران )

تاریخ ارسال : 1402/08/27 تاریخ تایید : 1403/03/08

کلید واژه: خوشه‌های صنعتی, رقابت‌پذیری, مدل‌سازی ساختاری تفسیری, فرایند تحلیل شبکه ای, منطقه کلانشهری تهران,

چکیده مقاله :

امروزه چالش‌هایی مانند فقدان نوآوری، ناهماهنگی میان فعالیت‌های صنعتی با یکدیگر و با برنامه‌ریزی و مدیریت زیرساخت‌ها و بخش خدمات در مناطق شهری، به عنوان یکی از مهمترین موانع توسعه اقتصادی در شهرها و مناطق در حال توسعه شناخته شده است. برای مقابله با این چالش‌ها، راهبرد توسعه خوشه‌های صنعتی در مناطق شهری به عنوان یک رویکرد موثر توصیه شده است. خوشه‌های صنعتی به تمرکز جغرافیایی کسب ‌وکارها، تأمین‌کنندگان و مؤسسات مرتبط در یک زمینه یا صنعت خاص اشاره دارند. در این مقاله چیستی عواملی که سبب رشد و توسعه خوشه‌های صنعتی در منطقه کلانشهری تهران می‌شود به عنوان پرسش اصلی پژوهش صورت‌بندی شده و در راستای این سوال، کشف و شناسایی عوامل رشد و توسعه خوشه‌های صنعتی در منطقه کلان‌شهری تهران و تبیین اهمیت و ارتباط میان این عوامل، به عنوان هدف اصلی پژوهش تعریف شده است. این تحقیق ازنظر هدف، کاربردی و از نظر روش، کمی (توصیفی پیمایشی) است. به‌منظور تعیین سطح و اولویت‌بندی عوامل شناسایی شده از نظرات ۱۸ نفر از متخصصان در زمینة خوشه‌های صنعتی استفاده شده است. در این پژوهش ابتدا از روش مدل‌سازی ساختاری تفسیری (ISM) استفاده شده و پس از مشخص‌شدن طبقه اهمیت و اولویت هر سری از عوامل، از تکنیک تحلیل شبکه‌ای (ANP) برای به‌دست‌آوردن اوزان هر یک از این عوامل در طبقه‌ها استفاده شده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که پنج سطح اثرگذاری در بررسی عوامل مؤثر بر توسعه خوشه‌های صنعتی در منطقه کلان‌شهری تهران وجود دارد؛ سطح اول شامل: هزینة حمل‌ونقل، سهولت دسترسی به مواد اولیه؛ سطح دوم شامل: اعتمادسازی و شناسایی منافع مشترک، بهره‌برداری مناسب از محیط‌زیست؛ سطح سوم شامل: سهولت برقراری روابط اجتماعی و حمایت دولت؛ سطح چهارم شامل: همکاری دولت و بخش خصوصی در فراهم‌سازی اعتبار برنامه‌های توسعه؛ و سطح پنجم شامل دسترسی به سیستم‌های اطلاعاتی پیشرفته، دسترسی به نیروی کار ماهر و متخصص می‌باشد. همچنین نتایج حاصل از تحلیل شبکه‌ای نشان می‌دهد که تقویت شرکت‌های کوچک در رتبه اول، وجود بازارهای رقابتی در رتبه دوم و افزایش رقابت بین شرکت‌ها در زمینة کیفیت نوآوری در رتبه سوم مهم‌ترین اولویت‌های توسعه خوشه‌های صنعتی در منطقه کلان‌شهری تهران است.

چکیده انگلیسی :

Today, the lack of innovation, the inconsistency between industries with planning and management of infrastructure and services in urban regions, is known as one of the obstacles to economic development in developing countries. To deal with these challenges, industrial clusters have been recommended as an effective approach. Industrial clusters refer to the concentration of related businesses and institutions in a specific territory. In this article, the factors that cause the development of industrial clusters in Tehran metropolitan Region (TMR), has been defined as the main question. In this regard, the research aims to discover and identify the development factors of industrial clusters in TMR and to explain the importance and relationship between these factors. This research is applied in terms of purpose and quantitative (descriptive survey) in terms of method. In order to determine the level and prioritize the identified factors, the opinions of 18 experts in the field of industrial clusters have been used. In this research, the Interpretive Structural Modeling (ISM) method was first used, and after determining the importance and priority class of each series of factors, the network analysis process (ANP) was used to obtain the weights of factors in the classes. The findings show that there are five levels of influence in the investigation of factors affecting the development of industrial clusters in TMR. The first level includes: transportation cost, ease of access to raw materials; The second level includes: building trust and identifying common interests, proper use of the environment; The third level includes: the ease of establishing social relations and government support; The fourth level includes: cooperation between the government and the private sector in providing credit for development programs; And the fifth level includes access to advanced information systems, access to skilled and specialized workforce. Also, the results of the network analysis show that the strengthening of small companies in the first step, the existence of competitive markets in the second step and the increase of competition between companies in the field of innovation quality in the third step are the most important priorities for the development of industrial clusters in TMR.

متن کامل:



 

 

Identifying Factors of Growth and Development of Industrial Clusters in Improving Competitiveness Using Interpretive Structural Modeling (ISM)

Case study: Tehran Metropolitan Region (TMR)

 

Atefeh Kamali1,  Mohsen Esmaeili 2, Mehrdad Rahmani3 

 

1. Master of Regional Planning, Faculty of Architecture and Urban Planning, Shahid Beheshti University, Tehran, Iran. Phone Number: 09021925815. Email: [e-mail]

2. Phd of Urban and Regional Planning, School of Urban Planning, University of Tehran, Tehran, Iran. Phone Number: 09125707649. Email: [e-mail]

3. Assisstant Professor of Urban and Reginal Planning, School of Urban Planning, University of Tehran, Tehran, Iran. Phone Number: 09120618543. Email: [e-mail]

 

 

 

Abstract

Today, the lack of innovation, the inconsistency between industries with planning and management of infrastructure and services in urban regions, is known as one of the obstacles to economic development in developing countries. To deal with these challenges, industrial clusters have been recommended as an effective approach. Industrial clusters refer to the concentration of related businesses and institutions in a specific territory. In this article, the factors that cause the development of industrial clusters in Tehran metropolitan Region (TMR), has been defined as the main question. In this regard, the research aims to discover and identify the development factors of industrial clusters in TMR and to explain the importance and relationship between these factors. This research is applied in terms of purpose and quantitative (descriptive survey) in terms of method. In order to determine the level and prioritize the identified factors, the opinions of 18 experts in the field of industrial clusters have been used. In this research, the Interpretive Structural Modeling (ISM) method was first used, and after determining the importance and priority class of each series of factors, the network analysis process (ANP) was used to obtain the weights of factors in the classes. The findings show that there are five levels of influence in the investigation of factors affecting the development of industrial clusters in TMR. The first level includes: transportation cost, ease of access to raw materials; The second level includes: building trust and identifying common interests, proper use of the environment; The third level includes: the ease of establishing social relations and government support; The fourth level includes: cooperation between the government and the private sector in providing credit for development programs; And the fifth level includes access to advanced information systems, access to skilled and specialized workforce. Also, the results of the network analysis show that the strengthening of small companies in the first step, the existence of competitive markets in the second step and the increase of competition between companies in the field of innovation quality in the third step are the most important priorities for the development of industrial clusters in TMR.

 

 

Keywords:Industrial clusters, Competitiveness, Interpretive Structural Modeling (ISM), Network Analysis Process (ANP), Tehran Metropolitan Region (TMR).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

شناسایی عوامل رشد و توسعه خوشه‌های صنعتی در بهبود رقابت‌پذیری با استفاده از روش مدلسازی ساختاری تفسیری (ISM)

(نمونه مطالعاتی: منطقه کلان‌شهری تهران)

 

عاطفه کمالی 1، محسن اسمعیلی 2*، مهرداد رحمانی  3

 

1. کارشناس ارشد برنامه­ریزی منطقه­ای، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران.

تلفن: [phone] ایمیل: [e-mail]

2. دانش آموخته دکتری برنامه­ریزی شهری و منطقه­ای، دانشکده شهرسازی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

تلفن: [phone] ایمیل: [e-mail]

3. استادیار برنامه­ریزی شهری و منطقه­ای، دانشکده شهرسازی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

تلفن: [phone] ایمیل: [e-mail]

 

 

چکیده

امروزه چالش‌هایی مانند فقدان نوآوری، ناهماهنگی میان فعالیت­های صنعتی با یکدیگر و با برنامه‌ریزی و مدیریت زیرساخت‌ها و بخش خدمات در مناطق شهری، به عنوان یکی از مهمترین موانع توسعه اقتصادی در شهرها و مناطق در حال توسعه شناخته شده است. برای مقابله با این چالش‌ها، راهبرد توسعه خوشه­های صنعتی در مناطق شهری به عنوان یک رویکرد موثر توصیه شده است. خوشه­های صنعتی به تمرکز جغرافیایی کسب ‌وکارها، تأمین‌کنندگان و مؤسسات مرتبط در یک زمینه یا صنعت خاص اشاره دارند. در این مقاله چیستی عواملی که سبب رشد و توسعه خوشه‌های صنعتی در منطقه کلانشهری تهران می‌شود به عنوان پرسش اصلی پژوهش صورت­بندی شده و در راستای این سوال، کشف و شناسایی عوامل رشد و توسعه خوشه­های صنعتی در منطقه کلان‌شهری تهران و تبیین اهمیت و ارتباط میان این عوامل، به عنوان هدف اصلی پژوهش تعریف شده است. این تحقیق ازنظر هدف، کاربردی و از نظر روش، کمی (توصیفی پیمایشی) است. به‌منظور تعیین سطح و اولویت‌بندی عوامل شناسایی شده از نظرات  ۱۸ نفر از متخصصان در زمینة خوشه‌های صنعتی استفاده شده است. در این پژوهش ابتدا از روش مدل‌سازی ساختاری تفسیری (ISM) استفاده شده و پس از مشخص‌شدن طبقه اهمیت و اولویت هر سری از عوامل، از تکنیک تحلیل شبکه‌ای (ANP)  برای به‌دست‌آوردن اوزان هر یک از این عوامل در طبقه‌ها استفاده شده است. یافته­های پژوهش نشان می­دهد که پنج سطح اثرگذاری در بررسی عوامل مؤثر بر توسعه خوشه‌های صنعتی در منطقه کلان­شهری تهران وجود دارد؛ سطح اول شامل: هزینة حمل‌ونقل، سهولت دسترسی به مواد اولیه؛ سطح دوم شامل: اعتمادسازی و شناسایی منافع مشترک، بهره‌برداری مناسب از محیط‌زیست؛ سطح سوم شامل: سهولت برقراری روابط اجتماعی و حمایت دولت؛ سطح چهارم شامل: همکاری دولت و بخش خصوصی در فراهم‌سازی اعتبار برنامه‌های توسعه؛ و سطح پنجم شامل دسترسی به سیستم‌های اطلاعاتی پیشرفته، دسترسی به نیروی کار ماهر و متخصص می‌باشد. همچنین نتایج حاصل از تحلیل شبکه­ای نشان می­دهد که تقویت شرکت‌های کوچک در رتبه اول، وجود بازارهای رقابتی در رتبه دوم و افزایش رقابت بین شرکت‌ها در زمینة کیفیت نوآوری در رتبه سوم مهم‌ترین اولویت­های توسعه خوشه­های صنعتی در منطقه کلان‌شهری تهران است.

 

واژگان کلیدی: 

خوشه‌های صنعتی، رقابت‌پذیری، مدل‌سازی ساختاری تفسیری، فرایند تحلیل شبکه­ای، منطقه کلان‌شهری تهران.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

مقدمه

در بسیاری از جوامع دستیابی به رشد اقتصادی بالا به عنوان یکی از اولویتهای مهم سیاستگذاری در سالهای پس از جنگ جهانی دوم بوده است  (Safari et al 2023: 33) طبق گزارشهای بانک جهانی بیش از ۱۳ درصد مردم جهان در مناطق در حال توسعه زندگی میکنند در کشورهای در حال توسعه از جمله ایران به دلیل عدم تعادل و توازن در توسعه، نابرابری­های منطقه ای و شکاف اقتصادی بین مناطق بوجود آمده است. نابرابری­های مزمن و فزاینده اقتصادی میان مناطق مختلف یک کشور بیانگر عدم بهره مندی بخشی از جمعیت کشور از پیامدهای رشد و توسعه اقتصادی است ( (Ramezanpour 2023:1 خوشه‌های صنعتی به‌عنوان یکی از اصلی­ترین محرک‌های اقتصادی از دهه 80 میلادی، مورد توجه بسیاری از کشورها بوده است. در اصل، خوشه‌های صنعتی اکوسیستم‌های کسب‌وکارها و ذینفعان وابسته به یکدیگر را نشان می‌دهند که در یک زمینه محلی با یکدیگر همکاری و رقابت می‌کنند آنها می توانند از خوشه های کوچک و تخصصی متمرکز بر صنایع خاص تا خوشه های بزرگ و متنوع که چندین بخش را در بر می گیرند، متغیر باشنددرواقع خوشه‌های صنعتی به دلیل توانایی آن‌ها در حمایت و حفظ رشد اقتصادی، ستون فقرات اقتصاد را تشکیل می‌دهند (Ram et al,  2016:10) و به مدلی غالب، کارآمد و متداول در ارتقا توسعه مناطق اقتصادی تبدیل شده‌اند خوشه‌های صنعتی به حل طیف وسیعی از مشکلات کمک می‌کنند، از جمله تسهیل گسترش فناوری و دانش، کاهش هزینه‌ها و خطرات نوآوری فناورانه، و دسترسی بهتر به تأمین‌کنندگان و بازارها ((Zhang 2016: 20 بااین‌حال، آنها همچنین با چالش‌هایی مانند فقدان نوآوری مستقل در فن آوری و تقلید بیش از حد  و همچنین مسائل مربوط به برنامه‌ریزی و مدیریت دولتی زیرساخت‌ها و تنظیم بازار مواجه هستند برای مقابله با این چالش‌ها، ترکیب خوشه‌های صنعتی در برنامه‌ریزی و مدیریت دولتی، ارائه پشتیبانی از بودجه و زیرساخت، بهینه‌سازی خدمات دولتی، تنظیم نظم بازار و تقویت افکار عمومی و تبلیغات مهم است Liu et al 2020: 65) ) علاوه بر این  هدف،  قراردادن شرکت‌های بین‌المللی، کسب‌وکارهای گروه‌بندی‌شده، و اولین حرکت‌کنندگان و اتخاذ یک رویکرد گام‌به‌گام می‌تواند شانس موفقیت را برای خوشه‌های صنعتی و پارک‌های صنعتی افزایش دهد (Zhang 2016: 20).

بنابراین، اهمیت پژوهش حاضر ازآن‌جهت است  که  طی دهه‌های اخیر به دلیل نتایجی که خوشه‌های صنعتی نشان داده توجه بسیاری از سیاست‌گذاران به‌خصوص در عرصة اقتصاد و برنامه‌ریزی در مقیاس منطقه‌ای و ملی  را به خود جلب نموده است ((Valiollah , 2012  این روش در ایران بر اساس صنایع سازگار با روش مذکور که تلاش می‌کند برای کشور، منطقه و جهان بازار بهتر و رقابتی را فراهم کند موردتوجه قرار گرفته است بااین‌حال که موقعیت خلاقیت منطقه کلان‌شهر تهران (TMR) در سطح بین‌المللی و بین کلانشهرهای دنیا ممتاز نيست، ولی به‌عنوان یک کلان‌شهر خلاق‌تر در مقایسه با کلان‌شهرهای دیگر ایران محسوب می‌شود ازاین‌رو این پژوهش درصدد پاسخ به این سؤالات است که عبارتنداز:

ü       عوامل مؤثر بر رشد و توسعه خوشه‌های صنعتی چیست؟ 

ü       چگونه می‌توان از این عوامل در جهت توسعه اقتصادی منطقه کلان‌شهر تهران استفاده کرد؟

ü       هر یک از این عوامل از لحاظ اهمیت چه وزن و رتبه‌ای دارند؟

در راستای پاسخ به این پرسش، پژوهش حاضر باهدف کشف و شناسایی عوامل مؤثر بر رشد و توسعه خوشه­های صنعتی منطقه کلان‌شهری تهران و تبیین وزن و ارتباط میان این عوامل، سعی در ارائه مدلی کاربردی برای استفاده سیاست‌گذاران و پژوهشگران توسعه منطقه­ای دارد. همچنین تقویت و توسعه اقتصاد بر مبنای تولید محصولات داخلی و ارتقا نوآوری در خوشه­های صنعتی به‌عنوان ضرورت اصلی این پژوهش، می­تواند راهکار مناسبی در برابر تحریم‌ها و فشارهای اقتصادی باشد. چراکه اگر نرخ نوآوری مناطق کلان‌شهری کمتر از رقبای منطقه­ای خود در سطح بین‌الملل باشد، در نتیجه کاهش ارزش‌افزوده و سهم بازار مناطق کلان‌شهری به‌عنوان محرک­های اصلی رشد اقتصاد در سطح بین‌المللی دور از انتظار نیست . (Marilia & Carolina , 2017: 3) 

پیشینه تحقیق و مبانی نظری

اگرچه از مطرح‌شدن انگاشت خوشه‌های صنعتی در مجامع علمی به‌صورت گسترده در دهه 1980بیش از سی‌سال می‌گذرد، ولی همچنان تعریف مشخص و مورد توافقی از خوشه‌های صنعتی ارائه نشده است و نهادها متفکرین و اندیشمندان مختلف از خوشه‌های صنعتی تعاریف متفاوتی ارائه داده‌اند Bahrami 2023 :301))یکی از این تعاریف مربوط به پورتر می‌باشد. پورتر (1998) خوشه را به‌عنوان گروهی از شرکت‌های به‌هم‌پیوسته از لحاظ جغرافیایی و مؤسسات مرتبط در یک زمینه خاص که توسط مشترکات و مکمل‌ها به هم مرتبط هستند، تعریف می‌کند. بنگاه‌های اقتصادی در این صنعت به‌هم‌پیوسته‌اند و با یکدیگر تعامل دارند تا به تأثیر اقتصادی تجمیع، کاهش هزینه‌های تولید و به حداکثر رساندن سود بپردازند (Lai et al, 2014: 734 ,Khalili and Dehghani 2020: 205). نظریه مزیت رقابتی پورتر اشاره می‌کند که خوشه‌های صنعتی تولید شده توسط صنایع مختلف در یک موقعیت جغرافیایی خاص، منبع رقابت ملی هستند (Chen et al. 2020:7)و رقابت همتایان و اثرات یادگیری ایجاد شده توسط رفتار خوشه‌ای صنعت می‌تواند قابلیت‌های نوآوری خود منطقه‌ای و ملی را بهبود بخشد ((Tong et al, 2023 

 در کاربرد، تعریف یک خوشه صنعتی میتواند بسیار دشوار باشد به ویژه زمانی که اهداف سیاست رقابتی وارد عمل می شوند. از یک طرف فضا و زمان هر دو ابعاد مرتبط هستند به طوری که ویژگیهای اساسی خوشه مربوط به سیاست به طور گسترده بین برنامه های کاربردی متفاوت است از سوی دیگر دادهها و محدودیتهای روش شناختی ممکن است تا حدی تعاریف خوشه ای را دیکته کنند اگر تحلیلگر صریحا آن را تشخیص دهد و نتیجه گیریهای سیاست بر این اساس تعیین شود، الزاماً محدودیتی نیست2020) &Bergman  (Edward. با این حال اگر خوشه ها به گونه ای تعریف شوند و به گونه ای دیگر اندازه گیری شوند نتیجه گیریهای سیاستی به وضوح ضعیف خواهند بود درنهایت، اگرچه تعاریف متعددی برای خوشه وجود دارد اما همه آنها با ایده فضای جغرافیایی که در آن اقتصاد تجمع خود را در بین سازمانهای مرتبط نشان میدهد مطابقت دارند  .(Rudy et al. 2024)برخی مطالعات در زمینه خوشه‌های صنعتی توسط محققان مختلف انجام شده است که در جدول زیر به برخی از آنها اشاره می‌گردد.

جدول 1-پیشینه تحقیق

ردیف	نویسندگان	هدف پژوهش	روش‌های دستیابی به نتیجه
1	معرفی و همکاران 1401	بررسی و تحلیل نقش خوشه‌های گردشگری بر توسعه رقابت‌پذیری منطقه‌ای	نتایج این تحقیق یک مدل بومی برای توسعه پایدار خوشه‌های صنعتی می‌باشد. پس از جمع‌آوری داده‌های تحقیق ۳ مرحله کدگذاری شامل کدگذاری باز، کدگذاری محوری و کدگذاری گزینشی انجام‌گرفته است
2	حسنلو 1401	توان سنجی و اولویت‌بندی مکانی ایجاد خوشه‌های صنعتی در قطب‌های کشاورزی با استفاده از روش‌های سنجش‌ازدور در شهرستان طارم	سه اولویت پهنه‌ای در شهرستان طارم شناسایی شد 1- در محدوده سکونتگاه های اصلی  2-عمدتاً در لایه بلافصل پهنه اول  3 از منابع انسانی فاصله بیشتری دارد اما سایر پتانسیلها در این مناطق امکان گسترش خوشه های صنعتی کشاورزی را در این محدوده ها فراهم میسازد
3	شهسواری و همکاران 1401	شناسایی مؤلفه‌ها و شاخص‌های اصلی حاکم بر مدل ارزیابی خط‌مشی‌های صنعتی با رویکرد رونق تولید در خوشه کسب‌وکارهای کوچک و متوسط	استفاده از یک سیستم مستقل ارزیابی برای ارزیابی خط‌مشی‌ها، ایجاد نظام نظارت و بازخواست از نتایج اجرای خط‌مشی‌ها و لزوم دسترسی به آمار و اطلاعات موردنیاز از مهم‌ترین الزامات جهت ارزیابی خط‌مشی‌های صنعتی با رویکرد رونق تولید می‌باشد
4	ستایش و همکاران 1401	تبیین اهمیت کسب‌وکارهای کوچک و متوسط در اقتصاد و برشمردن چالش‌های اصلی فعالیت آنها	رشد نوآوری در صنایع کوچک و متوسط قادر است اثری مثبت و معنادار بر رشد ارزش‌افزوده در بخش صنایع کوچک و متوسط داشته است
5	چانگ وی و همکاران 2020	بررسی ویژگی‌های ساختاری خوشه‌های صنعتی و نوآوری منطقه‌ای در شهر چین	نتایج نشان داد (1) نوآوری منطقه ای عمدتاً در خوشه های صنعتی تجاری رخ می دهد. (2) نوآوری منطقه ای ارتباط مثبتی با سطح تخصصی بودن خوشه های صنعتی دارد اما به تنوع خوشه های صنعتی بی ربط است. (3) تحقیق و توسعه به طور مداوم برای نوآوری منطقه ای مفید است
6	چین هوا لیو و رویدا لی 2024	تأثیر طرح فضایی خوشه‌های صنعت در حال ظهور را بر تعدیل ساختاری اقتصادی	سازمان فضایی خوشه‌های صنعت به طور قابل‌توجهی بر توسعه اقتصادی منطقه‌ای، ارتقا صنعتی و ظرفیت نوآوری تأثیر می‌گذارد
7	جی جونگ و وین ایل 2024	بررسی نقش دانشگاه‌ها در خوشه‌های صنعتی نوآورانه با تمرکز بر استراتژی‌های دوسویه برای مدیریت فناوری و آموزش کارآفرینی فناوری	اولین جهت استراتژیک تبدیل‌شدن به دانشگاه کارآفرین این است که دانشگاه دارای سیستم آموزشی مدیریت فناوری باشد و همچنین ظرفیت ارتقای سیستم آموزش کارآفرینی را برای فعال‌کردن استارت‌آپ‌های منطقه‌ای داشته باشیم.
8	الکسا و همکاران 2019	تجزیه‌وتحلیل داده‌های مهم منطقه‌ای و تمرکز اقتصادی بالقوه مفید به‌عنوان یک فرض برای آماده‌سازی خوشه‌های آینده‌نگر در اسلواکی	یافته‌ها تنوع سیاست‌های خوشه‌ای را که در شرایط اروپایی و آسیایی در مرحله فعلی توسعه آنها اجرا می‌شوند، نشان می‌دهد

منبع: یافته های پژوهش

عوامل مؤثر بر رشد و توسعه  خوشه‌های  صنعتی

با مطالعه مقالات و تحقیقات صورت‌گرفته در زمینه خوشه‌های صنعتی و عوامل مؤثر بر رشد و توسعه آن، عوامل زیر شناسایی گردید که در ادامه به آن‌ها اشاره می‌شود.

·       عوامل اقتصادی:                                 

فرایندهای جهانی‌شدن، تشدید رقابت بین‌المللی که مشخصه اقتصاد جهانی است پیش‌نیاز یک تغییر پارادایم عینی مدیریت رقابت است که شامل رد سیاست صنعتی و گذار به خوشه‌های جدید مبتنی بر نوآوری است 2010) Diana . Hal and). عوامل اقتصادی که می‌توانند بر توسعه خوشه‌های صنعتی تأثیر بگذارند عبارت‌اند از:

دسترسی به سرمایه: خوشه‌های صنعتی برای حمایت از رشد و توسعه خود نیازمند سرمایه‌گذاری و تأمین مالی هستند (Hill and John, 2000: 65). درواقع تأمین مالی یکی از مهم‌ترین چالش‌های پیشروی خوشه‌های صنعتی یا شرکت‌های کوچک و متوسط است درصورتی‌که بنگاه‌ها بتوانند به‌راحتی به منابع مالی موردنیاز خود دسترسی داشته باشند با بهره تسهیلات کم، عملکرد آنها و خوشه‌های صنعتی بهبود می‌یابد (Varharam, 2019: 188)

مزایای هزینه: خوشه‌های صنعتی می‌توانند از مزایای هزینه مانند هزینه‌های ورودی کمتر، زیرساخت‌ها و خدمات مشترک و دسترسی به تأمین‌کنندگان و مشتریان تخصصی بهره‌مند شوند. همچنین مجتمع شدن شرکت‌های همکار در قالب خوشه صنعتي باعث می‌شود تا مجموعه‌ای از صرفه‌جویی‌های اقتصادي به وجود آمده و توان رقابتي مجموعه افزايش يابد  (Nazari et al., 2017: 45، Dezfulian and Samui 2020: 66) .این مزیت‌های هزینه می‌تواند رقابت‌پذیری و سودآوری را برای کسب‌وکارهای درون خوشه افزایش دهد.

نوآوری و بهره‌وری: خوشه‌های صنعتی می‌توانند نوآوری و بهره‌وری را از طریق اشتراک دانش، همکاری و رقابت بین کسب‌وکارها تقویت کنند. درواقع ارتباط و همراهی درون خوشه‌ها منجر به انتقال دانش بین کسب‌وکارها می‌شود (Safari et al 2015 :649)که این می‌تواند منجر به محصولات ، فرایندها و مدل‌های تجاری جدید شود که می‌تواند سودآوری را افزایش دهد و فرصت‌های جدیدی ایجاد کند Yigitcanlar and Inkinen, 2019: 15)).

·       عوامل مکانی و فضایی:

برخی از عوامل مکانی و فضایی خاص که می‌توانند بر توسعه خوشه‌های صنعتی تأثیر بگذارند عبارت‌اند از:

نزدیکی به مواد خام: خوشه‌های صنعتی که در نزدیکی منابع مواد خام قرار دارند می‌توانند ازطریق کاهش هزینه‌های حمل‌ونقل و افزایش کارایی زنجیره تأمین بهره‌مند شوند که می‌تواند سودآوری و رقابت را بهبود (Liliya . 2014: 250).

دردسترس‌بودن نیروی کار ماهر: یکی از اساسی‌ترین عوامل کلیدی موفقیت توسعه یک خوشه صنعتی نیروی کار متخصصاست (Notash et al 2016: 769) خوشه‌های صنعتی برای پشتیبانی از عملیات خود به نیروی کار ماهر و متخصص نیاز دارند و دردسترس‌بودن کارگران ماهر می‌تواند عاملی کلیدی در جذب کسب‌وکارهای جدید و تشویق به رشد باشد. خوشه‌هایی که در نزدیکی دانشگاه‌ها، مراکز تحقیقاتی یا مراکز آموزشی قرار دارند می‌توانند از دسترسی به نیروی کار ماهر بهره‌مند شوند.. (Ram et al, 2017: 20)

اقتصادهای انبوه‌سازی: خوشه‌های صنعتی می‌توانند از اقتصادهای انباشته بهره ببرند که صرفه‌جویی در هزینه‌ها و مزایایی است که از قرارگرفتن شرکت‌ها در نزدیکی یکدیگر ناشی می‌شود  (Colgan and Colin 2003: 352) و سبب ایجاد رشد حجم عظیمی از نیروی کار متخصص در یک بخش تولیدی خاص می‌شود و به توسعه خدمات تخصصی، فنی، مدیریتی و مالی سرعت دهد. (Rohani Oadiklayi 2020)همچنین می‌تواند رقابت را تحریک کند و باعث انتقال دانش و فناوری و اطلاعات بین شرکت‌ها شود و از این طریق رشد خوشه‌های صنعتی را هدایت کند (Jingjing . et al 2019 .Yongwei and Teng 2006  . Ming-K et al2022: 14)این مزایا می‌تواند شامل زیرساخت‌ها و خدمات مشترک، سرریز دانش و دسترسی به تأمین‌کنندگان و مشتریان تخصصی باشد. 

·       عوامل اجتماعی و فرهنگی:

برخی از ویژگی‌های مشترک روابط اجتماعی و فرهنگی در یک منطقه صنعتی ممکن است شامل موارد زیر باشد:

سطوح بالای وابستگی متقابل: مشاغل در یک منطقه صنعتی ممکن است به‌شدت به یکدیگر وابسته باشند و این می‌تواند یک حس سرنوشت مشترک و هدف مشترک در بین مشاغل در منطقه ایجاد کند. (Altenburg and Stamer, 1999: 1693)

شبکه‌های غیررسمی: روابط اجتماعی در یک منطقه صنعتی ممکن است با شبکه‌های غیررسمی ارتباط و همکاری بین کسب‌وکارها مانند انجمن‌های حرفه‌ای گروه‌های تجاری، یا شبکه‌های غیررسمی تأمین‌کنندگان و مشتریان شکل بگیرد درواقع حاکمیت شبکه محلی به‌ویژه میزان و ماهیت روابط (محلی) بین شبکه‌های هماهنگ شرکت‌های درگیر در فعالیت تولید و توزیع وابسته به هم اکنون در شکل‌دهی به توسعه محلی اهمیت ویژه‌ای دارد  (Tomlinson and Branston, 2018: 1410)این شبکه‌ها می‌توانند اشتراک‌گذاری دانش، همکاری و نوآوری در منطقه را تسهیل کنند Holger and Tom, 2019) ).

تنوع فرهنگ‌ها و پیشینه‌ها: مناطق صنعتی ممکن است نیروی کار متنوعی از جمله مهاجران پناهندگان و کارگران با پیشینه‌های فرهنگی و اجتماعی اقتصادی مختلف را جذب کند. این می‌تواند فرصت‌هایی برای یادگیری و همکاری بین فرهنگی ایجاد کند همچنین تنوع بازیگران درگیر کمک می‌کند تا فرایندهای خط‌مشی کمتر در معرض تصرف نظارتی توسط شرکت‌ها یا بخش‌های خاص قرار گیرند (David et al, 2018) اگرچه می‌تواند از نظر ارتباط و انسجام اجتماعی چالش‌هایی ایجاد کند.

·       عوامل سیاسی:

عوامل سیاسی و نهادی می‌توانند نقش مهمی در شکل‌دهی بخش صنعتی، تأثیرگذاری بر سرمایه‌گذاری، مقررات و سیاست‌های اقتصادی داشته باشند که می‌تواند بر رقابت‌پذیری و رشد پتانسیل کسب‌وکارها در این بخش تأثیر بگذارد. برخی از نقش‌های خاص عوامل سیاسی و نهادی در بخش صنعت عبارت‌اند از:

مشوق‌های سرمایه‌گذاری: دولت‌ها ممکن است مشوق‌های سرمایه‌گذاری مانند معافیت‌های مالیاتی یا یارانه‌ها را برای تشویق کسب‌وکارها برای استقرار در یک منطقه یا صنعت خاص ارائه دهند. این مشوق‌ها می‌تواند به توسعه اقتصادی و ایجاد فرصت‌های شغلی جدید در بخش صنعت کمک کند.

سیاست‌های تجاری: دولت‌ها ممکن است سیاست‌های تجاری مانند تعرفه‌ها یا سهمیه‌بندی‌ها را برای حمایت از صنایع داخلی یا ارتقای تجارت بین‌المللی وضع کنند این سیاست‌ها می‌تواند بر رقابت‌پذیری کسب‌وکارها در بخش صنعتی تأثیر بگذارد و بر توانایی آنها برای صادرات یا رقابت با رقبای خارجی تأثیر بگذاردHill and John, 2000: 65) ,Jafarnejad et al 2020  (.

·       عوامل سازمانی: 

عوامل سازمانی بر کارایی بهره‌وری و پتانسیل نوآوری کسب‌وکارهای درون بخش تأثیر می‌گذارند. برخی از نقش‌های خاص عوامل سازمانی در بخش صنعت عبارت‌اند از:

شیوه‌های مدیریت: شیوه‌های مدیریت مؤثر مانند تولید ناب یا مدیریت کیفیت جامع، می‌تواند به بهبود کارایی و کاهش ضایعات در بخش صنعتی کمک کند 

آموزش و توسعه نیروی کار: ارائه فرصت‌های آموزشی و توسعه برای کارکنان در بخش صنعتی می‌تواند به بهبود مهارت‌ها و دانش آنها افزایش بهره‌وری و پتانسیل نوآوری آنها کمک کند. این همچنین می‌تواند به ارتقای حفظ کارکنان و رضایت شغلی کمک کند (Altenburg and Stamer, 1999: 1693)

پذیرش فناوری: برای موفقیت در برابر رقبا شرکت‌ها باید دائماً محصولات جدید و بهتری را عرضه کنند که استانداردهای کیفیت و فناوری را برآورده کند (Danilo et al, 2016: 250) بنابراین اتخاذ فناوری‌های جدید مانند اتوماسیون یا تکنیک‌های تولید پیشرفته، می‌تواند به کسب‌وکارها در بخش صنعتی کمک کند تا کارایی و پتانسیل نوآوری خود را افزایش دهند. این می‌تواند به آنها کمک کند تا در بازاری که به‌سرعت در حال تغییر است. رقابتی باقی بمانند .(Colgan and Colin 2003: 352) بدین ترتیب ۵ عامل اساسی در رشد و توسعه خوشه‌های صنعتی شناسایی کردید . (جدول 2)

جدول 2- عوامل اساسی در رشد و توسعه خوشه‌های صنعتی براساس مبانی نظری

عوامل	زیر عوامل	منابع
عوامل فضایی و مکانی	1. نزدیکی جغرافیایی شرکت‌ها به یکدیگر ازنظر تقلیل هزینه تولید و حمل‌ونقل،  نزدیکی به منابع تولید، تسهیل مهیاسازی مواد اولیه، دستیابی به نیروی کار ارزان و متخصص 2. وجود بسترهای مناسب (سازمان‌های پژوهشی، دانشگاه‌ها، آزمایشگاه‌ها و پیوندهای حمل‌ونقلی مناسب) 3-تراکم اقتصادی (صرفه‌جویی در هزینه‌ها، توسعه خدمات، انتقال دانش و فناوری)	ü       Rouhani Qadiklayi (2019) Notash et al (2015) Colgan andColin,  (2003) ü       Yongwei. (2006) Ram et al(2016) ü       Jingjing et al(2019) ü       Ming et al (2022)
عوامل اجتماعی و فرهنگی	1. اعتمادسازی در تعاملات اجتماعي و كسب و كار 2. تسهیل برقراری ارتباطات اجتماعی و کم‌بودن اختلاف 3 . مقیدبودن به اصول اخلاقی تولید و استخراج از محیط‌زیست	·       Sharifzadegan and Nurai (2014) ·       Altenburg & Stamer, (1999) ·       Philip & Tomlinson (2018) ·       David et al (2018) ·       Holger & Tom (2019)
عوامل سیاست‌گذاری و نهادی	1.حمایت دولت از برنامه‌ریزی باهدف تکمیل‌شدن زنجیره ارزش (از طراحی تا بازاریابی کالا) 2. عرضه تسهیلات لازم به‌قصد تأمین مالی و کمک‌های سرمایه‌ای 3. سیاست‌گذاری‌های درست دولت و سازمان‌های پشتیبانی دیگر در حمایت از نوآوری و کارآفرینی 4. وضع قوانینی جهت بخشودگی‌های مالیاتی	·       Jafarnejad et al (2020 )  ·       Hill, & John. (2000)
عوامل سازمانی	1. ارائه سیستم اطلاعاتی سودمند در حیطه فناوری، بازار، عرضه‌کنندگان و رقیبان 2. افزایش تقسیم کار جهت تخصص‌یافتگی هر بنگاه در یک یا دو مرحله از پروسه تولید 3. منعطف بودن (بهره‌گیری از نیروی کار همدیگر و مشارکت در اجرای پروژه‌های کلان) 4. رابطه با تأمین‌کنندگان و توزیع‌کنندگان و وجود تکنولوژی مناسب و قابل‌رقابت 5-رساندن سازمان‌ها به حداکثر درجه دانش و همچنین فراتر نرفتن هزینه‌ها از بودجه اختصاصي به تبادل دانش	·       Altenburg & Stamer (1999) Colgan and Colin (2003) ·       Danilo et al (2016)
عوامل اقتصادی	1. وجود رقابت بین بنگاه‌های حاضر 2. وجود سرمایه‌گذاران ریسک‌پذیر 3.توانایی تأمین مالی 4-ایجاد صرفه‌جویی‌های اقتصادی و افزایش توان رقابتی ازطریق مجتمع شدن شرکت‌های همکار	·       Safari et al (2015) ·       Dezfulyan and Smooi(2019) ·       Hill, & John. (2000) ·       Varharam(2019) ·       Nazari et al. (2017) ·       Yigitcanlar& Inkinen (2019)

مواد و روش تحقیق

اتخاذ روش تحقیق علمی تنها راه دستیابی به دستاورد­های قابل­قبول و علمی است (Danai Fard et al 2013) . در این تحقیق به دلیل ماهیت مسئله و متناسب با گزاره­های تحقیق از روش توصیفی - پیمایشی استفاده شده است. باتوجه ‌به اینکه یکی از اهداف تحقیق، استفاده از نتایج یافته­ها برای حل مسائل موجود در بستر برنامه­ریزی ایران است، پس یک تحقیق کاربردی بوده و از طرف دیگر دارای ماهیتی پیمایشی می­باشد بدین معنی که بخش عمده­ای از اطلاعات از طریق مصاحبه و پرسش‌نامه توسط مدیران و کارشناسان گردآوری شده است. 

در این پژوهش، نمونه­گیری به صورت هدفمند از میان متخصصان مدیران و کارشناسان که در حوزه خوشه­های صنعتی تخصص داشته­اند، انتخاب شده است. براین اساس 18 پرسشنامه مبتنی بر معیارهای مستخرج از مبانی نظری تهیه و توسط پرسش­شوندگان مربوطه تکمیل گردید. نتایج حاصل از پرسش­نامه­ها مبتنی بر روش­های مدل­سازی ساختاری تفسیری (ISM) و فرآیند تحلیل شبکه­ای (ANP) مورد تحلیل قرار گرفت. در این پژوهش ابتدا از روش مدل‌سازی ساختاری تفسیری (ISM)  استفاده شد و پس از مشخص‌شدن طبقه اهمیت و اولویت هر سری از عوامل از تکنیک فرایند تحلیل شبکه‌ای (ANP)برای رتبه‌بندی و به‌دست‌آوردن اوزان هر یک از این عوامل در طبقه‌ها استفاده گردید.

بنابراین، پژوهش حاضر از نظر هدف کاربردی، از نظر روش کمی، و از نظر شیوه جمع‌آوری اطلاعات، توصیفی و پیمایشی (پرسش­نامه) و از نظر روش تحلیل مبتنی بر مدل­­سازی ساختاری تفسیری (ISM) و فرایند تحلیل شبکه­ای (ANP) است.

 

شناخت محدوده موردمطالعه

تحقیق حاضر مطالعات خود را در شناسایی و ارزیابی عوامل مؤثر بر رشد و توسعه خوشه‌های صنعتی در صنایع و خوشه‌های صنعتی منطقه کلان‌شهری تهران معطوف نموده است  همچنین متخصصان و صاحب‌نظران از اساتید دانشگاهی و همچنین مسئولان و تصمیم‌گیرندگان شرکت شهرک‌های صنعتی می‌باشند. (شکل 1)

 

 

 

 

 

 

 

شکل 1- نقشه محدوده موردمطالعه در تقسیمات سیاسی استانی و کشوری (Source: Tehran Regional Government, 2021)

بحث و یافته­ها:

بامطالعه و جستجو در منابع مختلف با تاکیدترین مهم‌ترین و پرارجاع­ترین مقالات در حوزه خوشه­های صنعتی که شرح آن در پیشینه و مبانی نظری پژوهش اشاره شد، مولفه­های شناسایی شده مؤثر بر توسعه و رشد خوشه‌های صنعتی به شرح زیر ارائه می‌گردند. این مولفه­ها در حقیقت زیر عوامل پنج عامل اصلی جدول (2) شامل عوامل مکانی - فضایی، عوامل اجتماعی - فرهنگی، عوامل نهادی و سیاست‌گذاری، عوامل سازمانی و عوامل اقتصادی است که به‌منظور دستیابی به یافته­ها و نتایج دقیق­تر با استفاده از نظرات نخبگان حوزه خوشه­های صنعتی در مراحل بعدی مورداستفاده قرار گرفته است تا در نهایت وزن و اهمیت این عوامل با استفاده از مدل ساختاری تفسیری (ISM) و فرایند تحلیل شبکه­ای (ANP) در نسبت با منطقه کلان‌شهری تهران استنتاج شود. (جدول 3)

جدول 3- مولفه­های مؤثر بر توسعه و رشد خوشه‌های صنعتی مستخرج از مبانی نظری

ردیف	عوامل شناسایی شده
1	هزینة حمل‌ونقل
2	سهولت دسترسی به مواد اولیه
3	سهولت دسترسی به منابع مالی و انسانی
4	اعتمادسازی و شناسایی منافع مشترک
5	سهولت برقراری روابط اجتماعی
6	بهره‌برداری مناسب از محیط‌زیست
7	حمایت دولت
8	پشتیبانی از کارآفرین
9	دسترسی به سیستم‌های اطلاعاتی پیشرفته
10	ارتقا مشوق‌های مالی حضور تولیدکنندگان کالاهای واسطه‌ای
11	تخصص‌یافتگی بنگاه‌ها
12	دسترسی به نیروی کار ماهر و متخصص
13	وجود بازارهای رقابتی
14	مشارکت میان دولت و بخش خصوصی به‌منظور فراهم‌سازی اعتبار برنامه‌های توسعه
15	بیشترشدن سرمایه‌گذاران مستقیم خارجی
16	بیشترشدن انواع بسترهای نهادی
17	تقویت روحیة تجاری و کارآفرینی در منطقه
18	بیشترشدن رقابت میان شرکت‌ها در زمینة کیفیت نوآوری
19	تقویت شرکت‌های کوچک
20	فاصله از بازار مقصد

منبع: یافته های پژوهش

پس از آنکه 20 عامل اساسی مؤثر بر توسعه و رشد خوشه‌های صنعتی شناسایی شد، به تهیه و تدوین پرسش‌نامه مدل‌سازی ساختاری تفسیری پرداخته شد و از آنها درخواست گردید، ارتباط میان عوامل را معین کنند.

مبنی بر تعاریف کارشناسان جهت معین کردن ارتباط میان عوامل، چهار گزینه وجود داشت. نخست اینکه عامل الف بر عامل ب مؤثر است. دوم اینکه عامل ب بر عامل الف مؤثر است. سوم اینکه هر دو عامل بر هم مؤثر هستند و چهارم اینکه ارتباطی میان دو عامل موجود نیست. متخصصان از چهار نماد جهت معین کردن ارتباط دو فرایند فرعی بهره گرفتند. هر نماد دارای معنی بخصوصی است:

·       1 به این معنی است که عامل a  پیش‌نیاز  عامل b بوده و خروجی a، ورودی b می‌باشد.

·       1- به این معنی است که عامل a پس­نیاز عامل b بوده و a ورودی خود را از b دریافت می‌کند.

·       2 به این معنی است که عوامل a و b هم نیاز می‌باشند. به همدیگر ورودی و خروجی می­دهند.

·       0 به این معنی است که عامل a و عامل b  نامربوط میباشند. نه a و نه b  به همدیگر ورودی 

پس از نظرخواهی از کارشناسان و مدیران در مرحلة بعد ماتریس دریافتی اولیه تشکیل می‌شود از تبدیل ماتریس خود تعاملی ساختاری به یک ماتریس دوارزشی صفر و یک، ماتریس دریافتی به دست می‌آید  برای استخراج ماتریس دریافتی باید در هر سطر ماتریس بجای عدد یک اعداد ۱ و ۲ و بجای عدد صفر  اعداد ۱- و 0 در ماتریس خود تعاملی ساختاری جایگزین گردد پس از تبدیل تمامی سطرها، آن چیزی که به دست میاید ماتریس دریافتی اولیه نام دارد،

پس از تبدیل‌شدن ماتریس به یک ماتریس صفر ویک، باید ماتریس دریافتی نهایی طراحی شود؛ پس از اینکه ماتریس اولیه دستیابی به دست آمد، می‌بایست سازگاری درونی آن برقرار شود به‌عنوان نمونه اگر متغیر 1 منجر به متغیر 2 شود و متغیر 2 هم منجر به متغیر 3 شود می بایست متغیر 1 نیز منجر به متغیر 3 شود و اگر در ماتریس دستیابی این حالت برقرار نبود باید ماتریس اصلاح شده و روابطی که از قلم افتاده جایگزین شوندبنابراین در یک ماتریس دریافتی برای اطمینان از درستی باید روابط سازگاری درونی کنترل شود. به‌این‌ترتیب ماتریس دریافتی نهایی به شرح زیر می‌ترسیم گردیده است.(جدول4)

 

جدول 4- تشکیل ماتریس دریافتی نهایی پس از  تبدیل‌شدن ماتریس به یک ماتریس صفر و یک

	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11	12	13	14	15	16	17	18	19	20	ميزان نفوذ
1-هزینة حمل‌ونقل	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	0	1	1	1	1	0	1	1	1	18
2-سهولت دسترسی به مواد اولیه	1	1	1	1	0	0	1	1	0	1	1	0	0	1	1	1	1	1	1	1	15
3-سهولت دسترسی به منابع مالی و انسانی	1	1	1	1	0	1	1	1	0	1	1	0	1	1	1	1	1	1	1	1	17
4-اعتمادسازی و شناسایی منافع مشترک	1	1	1	1	1	1	1	1	0	1	1	0	1	1	1	1	1	1	1	1	18
5-سهولت برقراری روابط اجتماعی	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	0	1	0	1	1	1	1	1	1	18
6-بهره‌برداری مناسب از محیط‌زیست	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	0	1	1	1	1	1	1	1	1	19
7-حمایت دولت	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	20
8-پشتیبانی از کارآفرین	1	1	1	0	0	0	1	1	0	1	0	0	0	1	0	0	0	0	0	0	7
9-دسترسی به سیستم‌های اطلاعاتی پیشرفته	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	20
10-ارتقا مشوق‌های مالی حضور تولیدکنندگان کالاهای واسطه‌ای	1	1	1	1	1	1	1	1	0	1	1	0	1	1	1	1	1	1	1	1	18
11-تخصص‌یافتگی بنگاه‌ها	1	1	1	1	1	1	1	1	0	1	1	0	1	1	1	1	1	1	1	1	18
12-دسترسی به نیروی کار ماهر و متخصص	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	20
13-وجود بازارهای رقابتی	1	1	1	1	1	1	1	1	0	1	1	0	1	1	1	1	1	1	1	1	18
14- همکاری دولت و بخش خصوصی در فراهم‌سازی اعتبار برنامه‌های توسعه	1	1	1	1	1	1	1	1	0	1	1	0	1	1	1	1	1	1	1	1	18
15-افزایش سرمایه‌گذاران مستقیم خارجی	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	0	1	1	1	1	1	1	1	1	19
16-افزایش زیرساخت‌های متنوع نهادی	1	1	1	1	1	1	1	1	0	1	1	0	1	1	1	1	1	1	1	1	18
17-تقویت روحیة تجاری و کارآفرینی در منطقه	1	1	1	1	1	1	1	1	0	1	1	0	1	1	1	1	1	1	1	1	18
18-افزایش رقابت بین شرکت‌ها در زمینة کیفیت نوآوری	1	1	1	1	0	1	0	1	0	1	1	0	1	1	1	1	1	1	1	1	16
19-تقویت شرکت‌های کوچک	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	0	1	1	1	1	1	1	1	1	19
20-فاصله از بازار مقصد	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	0	1	0	1	1	1	1	1	1	18
میزان وابستگی	20	20	20	19	16	18	19	20	9	20	19	3	18	18	19	19	18	19	19	19

        منبع: یافته های پژوهش

با استخراج مجموعه خروجی‌ها و مجموعه ورودی‌ها برای هر معیار از ماتریس دریافتی نهایی روابط و سطح‌بندی معیارها در مدل ساختاری تفسیری ISM تعیین می‌گردد. باتوجه‌به محاسبات صورت‌گرفته، مشخص شد که پنج سطح اثرگذاری در بررسی عوامل مؤثر بر توسعه و رشد خوشه‌های صنعتی وجود دارد. (نمودار 1)

 

نمودار 1- مدل نهایی پنج سطحی عوامل مؤثر بر توسعه و رشد خوشه‌های صنعتی

 

منبع: یافته های پژوهش

پنج سطح شناسایی شده و عوامل مربوط به هر سطح عبارت‌اند از:

1. هزینة حمل‌ونقل، سهولت دسترسی به مواد اولیه، سهولت دسترسی به منابع مالی و انسانی، پشتیبانی از کارآفرین، ارتقاء مشوق­های مالی 

2. اعتمادسازی و شناسایی منافع مشترک، بهره‌برداری مناسب از محیط‌زیست، تخصص‌یافتگی بنگاه‌ها، وجود بازارهای رقابتی، افزایش

سرمایه‌گذاران مستقیم خارجی، افزایش زیرساخت‌های متنوع نهادی، تقویت روحیة تجاری و کارآفرینی در منطقه، افزایش رقابت بین شرکت‌ها، تقویت شرکت‌های کوچک، فاصله از بازار مقصد

3. سهولت برقراری روابط اجتماعی، حمایت دولت

4. مشارکت دولت و بخش خصوصی در تأمین اعتبار برنامه‌های توسعه

5. دسترسی به سیستم‌های اطلاعاتی پیشرفته، دسترسی به نیروی کار ماهر و متخصص

 

فرایند تحلیل شبکه‌ای

مدل نهایی اثرگذاری عوامل مؤثر بر توسعه و رشد خوشه‌های صنعتی در شکل نشان می‌دهد که حدود 10 عامل اثرگذار در یک سطح قرار گرفته‌اند در ادامه اقدام به رتبه‌بندی عوامل 10 گانه موجود در سطح دوم مدل عوامل مؤثر بر توسعه و رشد خوشه‌های صنعتی پرداخته شده است بدین ترتیب در اختیار صاحب‌نظران پرسش‌نامه‌ای قرار گرفت و از آنها درخواست شد تا در مورد هر زوج از عوامل نسبت به سه معیار هزینه، زمان و امکان وقوع نظر خود را اعلام نمایند سپس پرسش‌نامه‌ها جمع‌آوری شد و با استفاده از روش میانگین هندسی  نظرات متخصصان تجمیع گردید از روش تحلیل فرایند شبکه­ای (ANP)جهت تعیین اهمیت و وزن آنها استفاده می­شود. تعیین روابط درونی بین عوامل از گام­های اولیه روش ANP است. این ارتباط درونی بر اساس ماتریس دریافتی اولیه ISM تعیین می‌شوددر این بخش ابتدا مقایسات زوجی بر اساس روابط درونی  ایجاد و در اختیار متخصصان گذاشته شد. در تحقیق حاضر تعداد متخصصان 20 نفر است. پس از کامل‌شدن ماتریس­های مقایسات زوجی، به برآورد نرخ ناسازگاری هر یک پرداخته شد که تمام آنها پایین‌تر از 0.1 بود که حاکی از ثبات و سازگار بودن ماتریس­ها می‌باشد بعد از آن مرحله، مقایسات زوجی، به‌وسیله شیوه میانگین هندسی درهم‌آمیخته شدند و به‌منظور تعیین وزن، از نرم‌افزار SuperDecision استفاده شد. به‌منظور رسیدن به وزن نهایی در شیوه ANP به شکل‌گیری سه سوپرماتریس نیاز است سوپرماتریس اولیه، سوپرماتریس حدی و سوپرماتریس وزن‌های نهایی معیارها.

سوپرماتریس اولیه از وزن­های نسبی معیارها و ارتباطات درونی‌شان به دست می‌آید پس از کامل‌کردن مقایسات زوجی ازطریق نرم‌افزار سوپردسیژن، این سوپرماتریس به وجود می‌آید. 

	C4	C6	C11	C13	C15	C16	C17	C18	C19	C20
C4	052/0	052/0	052/0	052/0	052/0	052/0	052/0	052/0	052/0	052/0
C6	003/0	003/0	003/0	003/0	003/0	003/0	003/0	003/0	003/0	003/0
C11	114/0	114/0	114/0	114/0	114/0	114/0	114/0	114/0	114/0	114/0
C13	172/0	172/0	172/0	172/0	172/0	172/0	172/0	172/0	172/0	172/0
C15	096/0	096/0	096/0	096/0	096/0	096/0	096/0	096/0	096/0	096/0
C16	123/0	123/0	123/0	123/0	123/0	123/0	123/0	123/0	123/0	123/0
C17	029/0	029/0	029/0	029/0	029/0	029/0	029/0	029/0	029/0	029/0
C18	129/0	129/0	129/0	129/0	129/0	129/0	129/0	129/0	129/0	129/0
C19	246/0	246/0	246/0	246/0	246/0	246/0	246/0	246/0	246/0	246/0
C20	035/0	035/0	035/0	035/0	035/0	035/0	035/0	035/0	035/0	035/0

برای سوپرماتریس حدی کافی است سوپرماتریس موزون را به توان اعداد فرد متوالی رساند تا درایه­های هر سطر همگرا به سمت عددی خاص شوند این پروسه توسط نرم‌افزار سوپردسیژن به شکل خودکار انجام می‌شود که در این پژوهش پس از به‌دست‌آوردن سوپرماتریس اولیه و مشخص‌کردن ارتباطات درونی معیارها سوپرماتریس حدی به دست آمد . (جدول 5)

 

جدول 5- سوپرماتریس حدی بدست آمده پس از مشخص شدن ارتباطات درونی معیارها

منبع: یافته های پژوهش

به‌وسیله اوزان حاصل شده از سوپرماتریس حدی می­توان عوامل تحقیق را اولویت­بندی کرد به این دلیل که وزن‌های موجود در این سوپرماتریس همان وزن‌های نهایی عوامل می‌باشد. در جداول (6)، ستون وزن به‌دست‌آمده از سوپرماتریس همان وزن معیار می‌باشد که در جدول (5) حاصل شده است براین‌اساس تقویت شرکت‌های کوچک با وزن 246/0 رتبه اول را کسب کرده است. وجود بازارهای رقابتی با وزن 172/0 رتبه دوم و افزایش رقابت بین شرکت‌ها در زمینة کیفیت نوآوری با وزن 129/0 رتبه سوم را کسب کرده است. (جدول 6)

 

 

جدول 6-وزن های  نهایی معیار های بدست آمده از سوپر ماتریس حدی

کد معیار	نام معیار	وزن نهایی	رتبه
C4	اعتمادسازی و شناسایی منافع مشترک	052/0	7
C6	بهره‌برداری مناسب از محیط‌زیست	003/0	10
C11	تخصص‌یافتگی بنگاه‌ها	114/0	5
C13	وجود بازارهای رقابتی	172/0	2
C15	افزایش سرمایه‌گذاران مستقیم خارجی	096/0	6
C16	افزایش زیرساخت‌های متنوع نهادی	123/0	4
C17	تقویت روحیة تجاری و کارآفرینی در منطقه	029/0	9
C1	افزایش رقابت بین شرکت‌ها در زمینة کیفیت نوآوری	129/0	3
C19	تقویت شرکت‌های کوچک	246/0	1
C20	فاصله از بازار مقصد	035/0	8

منبع:یافته های پژوهش

یافته­های پژوهش در مرحله اول با استفاده از مدل­سازی ساختاری تفسیری مبتنی بر دیدگاه متخصصان و نخبگان نشان می­دهد که پنج سطح اثرگذاری در بررسی عوامل مؤثر بر توسعه خوشه‌های صنعتی در منطقه کلان­شهری تهران وجود دارد؛ سطح اول شامل هزینة حمل‌ونقل، سهولت دسترسی به مواد اولیه؛ سطح دوم شامل اعتمادسازی و شناسایی منافع مشترک، بهره‌برداری مناسب از محیط‌زیست؛ سطح سوم شامل سهولت برقراری روابط اجتماعی و حمایت دولت؛ سطح چهارم شامل همکاری دولت و بخش خصوصی در فراهم‌سازی اعتبار برنامه‌های توسعه؛ و سطح پنجم شامل دسترسی به سیستم‌های اطلاعاتی پیشرفته، دسترسی به نیروی کار ماهر و متخصص می‌باشد

همچنین یافته­های حاصل از فرایند تحلیل شبکه­ای (ANP) در مرحله دوم نشان می­دهد که تقویت شرکت‌های کوچک به‌عنوان اولویت اول، وجود بازارهای رقابتی در اولویت دوم، افزایش رقابت بین شرکت‌ها در زمینة کیفیت نوآوری به‌عنوان اولویت سوم، افزایش زیرساخت­های متنوع نهادی به‌عنوان اولویت چهارم و تخصص‌یافتگی بنگاه­ها به‌عنوان پنجمین اولویت از نظر وزن نهایی معیارها، مهم‌ترین عوامل تحقق خوشه­های صنعتی در منطقه کلان‌شهری تهران به شمار می­روند.

 

نتیجه‌گیری و ارائه پیشنهادها

خوشه‌های صنعتی به‌عنوان یکی از اصلی­ترین محرک‌های اقتصادی در دهه­های اخیر، موردتوجه بسیاری از کشورها و سیاست‌گذاران توسعه ملی و منطقه­ای بوده است. به علت تأثیرگذار بودن خوشه‌های صنعتی در رشد اقتصادی منطقه، برنامه‌ریزی در مورد آن نیاز به توجه و صرف دقت مسئولان و متولیان سیاست‌گذاری توسعه دارد و می­تواند رهیافتی مطلوب در راستای توسعه اقتصادی مناطق کلان‌شهری در کشور باشد. این یافته هم راستا با پژوهش‌های  الکسا و همکاران (2019) چین هوا لیو و رویدا لی (2024) و  ستایش و همکاران (1401)  می‌باشد آنها در پژوهش خود به این نتایج دست یافتند که سازمان فضایی خوشه‌های صنعت به طور قابل‌توجهی بر توسعه اقتصادی منطقه‌ای، ارتقای صنعتی و ظرفیت نوآوری تأثیر می‌گذارد و همچنین رشد نوآوری در صنایع کوچک و متوسط قادر است اثری مثبت و معنادار بر رشد ارزش‌افزوده در بخش صنایع کوچک و متوسط داشته باشد پژوهش حاضر نشان می­دهد که تقویت شرکت‌های کوچک در رتبه اول، وجود بازارهای رقابتی در رتبه دوم و افزایش رقابت بین شرکت‌ها در زمینة کیفیت نوآوری در رتبه سوم عوامل اثرگذار بر توسعه خوشه­های صنعتی در منطقه کلان­شهری تهران است.

پژوهش حاضر در پاسخ به پرسش چیستی عوامل مؤثر بر توسعه خوشه­های صنعتی و چگونگی ارتباط میان این عوامل و باهدف کشف و شناسایی اهمیت و ارتباط میان عوامل مؤثر بر رشد و توسعه خوشه­های صنعتی در منطقه کلان‌شهری تهران، سعی در ارائه مدلی کاربردی برای استفاده سیاست‌گذاران و پژوهشگران توسعه منطقه­ای داشته است. ازاین‌رو شناسایی، مدل‌سازی و رتبه‌بندی عوامل مؤثر بر اساس دو مرحله تحلیلی هم‌پیوند مبتنی بر روش مدل­سازی ساختاری تفسیری (ISM) و فرایند تحلیل شبکه­ای (ANP) در دستور کار قرار گرفت.

ازآنجایی‌که بخش اقتصادی از اهمیت بالاتری در نتایج تحلیل­ها برخوردار بوده، به‌وجودآوردن هماهنگی در راستای شکل­گیری نمایندگی­های مشترک در شهرستان­های گوناگون استان، باهدف مدیریت واسطه­ها، کوشش در راستای کمترشدن اقتصاد تک­قطبی، یاری‌رسانی به تولید مواد اولیه موردنیاز در درون استان به این بخش­ها پیشنهاد می‌شود. در خصوص عوامل نهادی و سیاست‌گذار به‌دست‌آوردن پشتیبانی­های دولتی با بهره­گیری از تقویت رابطه­ها با دولت از طریق استفاده از توان نفوذ نماینده­های مجلس، فرمانداری، استانداری و غیره و برگزار نمودن جلسات و دورهمی­های صنعتی باهدف برقراری رابطه میان صنعت و دولت پیشنهاد می‌شود.

عوامل فضایی و مکانی پارامتر دارای اهمیت دیگر است که تقويت معیارهای مرتبط با این پارامتر در تدوين راهبردها، به‌دست‌آوردن توافق جمعی در مورد چشم‌انداز و بازنگری راهبردها مبتنی بر يک برنامه دارای زمان­بندی در بهبود آن تأثیرگذار است. به‌وجودآوردن و بهبود انواع گوناگون طرق مواصلاتی نظیر جاده­ها، خطوط ریلی و هوایی و همچنین تناسب آن­ها با احتیاجات جمعیتی و فعالیت­های منطقه نیز به‌عنوان یک راهبرد کلیدی در بعد فضایی - کالبدی پیشنهاد می‌شود. همچنین در حوزه عوامل اجتماعی و فرهنگی، به‌وجودآوردن همدلی و همبستگی میان سازمان­های دولتی و صنعتی و دوری از متمرکزشدن روی موضوعات سیاسی و شایسته­سالاری صنعتی در پرداخت وام، جایزه­های داخلی و غیره به هدف به‌وجودآوردن اعتماد در میان صاحبان خوشه­ها توصیه می‌شود و در نهایت از منظر عوامل سازمانی، بهبود نظام­های داده­ای، اطلاع­رسانی، به‌روزرسانی داده­ها، نظام­های پشتیبانی، سرویس­های اطلاعاتی اینترنتی به صاحبان صنایع، بهبود زنجیره تأمین داده­ها در میان خوشه­ها و بالابردن سطح مهارتی منابع انسانی، در راستای دستیابی به استانداردهای مدنظر و مهیا گردیدن شرایط رشد و بهبود منابع انسانی به‌عنوان پیش­شرط انتقال و سرریز تکنیک و دانش بین واحدهای شبیه به هم را می­توان به‌عنوان پیشنهاداتی در راستای توسعه خوشه­های صنعتی در منطقه کلان‌شهری تهران ارائه داد.

 

 

منابع 

1-       bahrami M .(1402) Factors affecting the creation and development of the industrial cluster Management and entrepreneurship studies Volume 9, Number 1, Spring 1402, Pages 301-312. .}In Persian}

2-        Safari, K., Ahmadi, A., & Mohamadjani, F. (2023). The Relationship between Factors Affecting the Attitude Towards Economic Opportunities by Small and Medium-sized Business Owners in Fars Province. Journal of Regional Planning Vol 13, No 50, PP:33-46.DOI: 10.30495/JZPM.2021.28444.3937. }In Persian}

3-       Ramezanpour Narges, Fallah Haghighi, N., Abdollahzadeh, Gh., & Sharifi, Z. (2023). Analysis of Spatial Imbalances in Iran's Economic Development: Application of Composite Indicator Approach. Jou rnal of Regional Planning, Vol 13, No 51, PP: 1-18.

DOI: 10.30495/JZPM.2021.28375.3932. .}In Persian}

4-       Khalili, A and Dehghani, M. (2019). Analysis of the desirability of cluster opinion in knowledge-based urban development of Isfahan. Scientific Journal of Architecture and Urban Planning of Iran, 2(11) 205-222. https://doi.org/10.30475/ISAU.2020.250746.1531 .}In Persian}

5-       Dezfulyan, H, Samui, P (2019). Optimizing knowledge exchange in an industrial cluster using the ideal planning method, a case study of the Golestan animal feed industrial cluster, Farda Management scientific research journal, 20th year, spring 1400, number 66. http://dx.doi.org/10.24200/sci.2017.4065.}In Persian}

6-       Rouhani Qadiklayi, M (2019). The role of competitive industrial cluster on regional spatial organization (case study: Sari city), Space planning and preparation, volume 24, number 2, summer 2019. http://hsmsp.modares.ac.ir/article-21-38213-en.html .}In Persian}

7-       Riahi, A. (1384). The approach of developing small and medium-sized manufacturing businesses in the form of trade-industrial markets. Farda Management Quarterly, (5). .}In Persian}

8-       Sharifzadegan, M H, Noorai, H (2014). Characteristics of industrial clusters and their effects on regional development. Nashyalam publication. .}In Persian}

9-       Safari, A, Mukhtarian, M, Rezaei Dolatabadi, H, (2014). The effect of the structure of industrial clusters on entrepreneurship in cluster businesses (Case Study: Precious Metals and Precious Stones Industrial Cluster of Isfahan), Entrepreneurship Development, Volume 8, Number 4. Winter 2014, from pp. 668-649. https://doi.org/10.22059/jed.2016.58805 .}In Persian}

10-       Aziz Mohammad Lo, H, (2016), Analysis of the role of industrial clusters in the growth of exports of industrial enterprises in Iran, Scientific Research Quarterly of Applied Economic Studies of Iran, Year 6, Number 23, Fall 2016, Pages: 165-190. https://doi.org/10.22084/aes.2017.11936.2297.}In Persian}

11-       Notash, H, Mohammadi Eliasi, Q, Rezaizadeh, M (2015). Identifying the general competencies of business cluster development agents in Iran, Entrepreneurship Development, Volume 9, Number 4, Winter 2015, from pp. 769-788. https://doi.org/10.22059/jed.2017.61640 .}In Persian}

12-       Danai Fard. H, Alwani S M, Azar. A (2013). Quantitative research methodology in management: a comprehensive approach. Tehran. Safar Publishing.}In Persian}.

13-       Altenburg, T. & Meyer Stamer, J. (1999). How to promote clusters: Policy experience from Latin Anerica. World Development, 27(9), 1693-1713. https://doi.org/10.1016/S0305-750X(99)00081-9

14-       Chen, Ming-Kuen, Shih-Wei Wu, Ya-Ping Huang, and Feng-Ju Chang. 2022. "The Key Success Factors for the Operation of SME Cluster Business Ecosystem" Sustainability 14, no. 14: 8236. https://doi.org/10.3390/su14148236

15-       Chen, Xiaofei, Enru Wang, Changhong Miao, Lili Ji, and Shaoqi Pan. 2020. "Industrial Clusters as Drivers of Sustainable Regional Economic Development? An Analysis of an Automotive Cluster from the Perspective of Firms’ Role" Sustainability 12, no. 7: 2848. https://doi.org/10.3390/su12072848

16-       Colgan, C.S., Colin, B. (2003). A Framework for Assessing Cluster Development. Economic Development Quarterly, 17(4), 352-366. https://doi.org/10.1177/0891242403256667

17-       Danilo Marcello Schmidt, Lena Böttcher, Julian Wilberg, Daniel Kammerl, Udo Lindemann. (2016). Modeling Transfer of Knowledge in an Online Platform of a Cluster. Procedia - Social and Behavioral Sciences 191 (2015) 250 – 254. https://doi.org/10.1016/j.procir.2016.05.036

18-       David Bailey. Christos Pitelis. Philip Tomlinson. (2018). A Place-Based Developmental Regional Industrial Strategy for Sustainable Capture of Co-created Value. Bailey PitelisTomlinson CJE 2018 Paper Final Authors’ Version FEC685 MASTER Dissertation International Business Program. https://doi.org/10.1093/cje/bey019

19-       Edward M. Bergman and Edward J. Feser. (2020). Industrial and Regional Clusters: Concepts and Comparative Applications, 2nd ed. Web Book of Regional Science

20-       Hal Wolman & Diana Hincapie. (2014). Clusters and Cluster-Based Development: A Literature Review and Policy Discussion. George Washington Institute of Public Policy (GWIPP)805 21st St NW, 6th Floor. Washington, DC 20052. https://doi.org/10.1177/0891242413517136

21-       Hill, E.W., & John F. B. (2000). A Methodology for Identifying the Drivers of Industrial Clusters: The Foundation of Regional Competitive Advantage. Economic Development Quarterly, 14(1), 65-96. http://dx.doi.org/10.1177/089124240001400109

22-       Jingjing Zeng, Dingjie Liu and Hongtao Yi. (2019). Agglomeration, Structural Embeddedness, andEnterprises’ Innovation Performance: An EmpiricalStudy ofWuhan Biopharmaceutical IndustrialCluster Network. 11(14), 3922; https://doi.org/10.3390/su11143922

23-       Lai YL, Hsu MS, Lin FJ, Chen YM, Lin YH (2014). The effects of industry cluster knowledge management oninnovation performance, Journal of Business Research, Vol. 67, No. 5, pp. 734-739. https://doi.org/10.1016/j.jbusres.2013.11.036

24-       Liliya Saracha. (2014). Analysis Of Cooperative Relationship In Industrial Cluster. Procedia - Social and Behavioral Sciences 191 (2015) 250 – 254. https://doi.org/10.1016/j.sbspro.2015.04.279

25-       Liu Xiwen, Zhang Junliang, Tian Mei. (2020). Research On Problems and Countermeasures in the Process of Industrial Innovation of Industrial Clusters in Henan Province [J]. West Forum on Economy and Management, 31(3): 65-73. DOI: 10.12181/jjgl.2020.03.08

26-       Madeline Smith . James R. Wilson & Emily Wise. (2020). Evaluating clusters: Where theory collides withpractice. DOI: 10.1111/rsp3.12279

27-       Marilia Marcato &Carolina Troncoso Baltar. (2017). Economic and social upgrading in global value chains: concepts and metrics.N:3. ISSN 0103-9466. DOI:10.20396/rbi.v19i0.8654359

28-       Ming-Kuen Chen, Chung-Min Wu, Lee-Shing Chen and Ya-Ping Huang. (2021). The Influential Factors of Taiwan SMEs’ Clustering KeystoneBusiness Strategy—The Perspective of Business EcosystemUsing FAHP. Sustainability 2021, 13, 10304. https://doi.org/10.3390/su131810304

29-       Nazari, M., Hasangholipour, T., Soleimani, G., Abbasian, E., Moussavi Neghabi, S. (2017). Investigation of the Productivity of Networking Activities and Improvement Projects on the Sales and Employment of Iranian Agricultural Clusters. Iranian Economic Review, 21(1), 45-70. doi: 10.22059/ier.2017.60862Seyed  Policy. Int. J. Business Environment, Vol. 10, No. 4, 2019

30-       Ram Mudamb. Susan M. Mudamb. Debmalya Mukherjee&Vittoria G. Scalera. (2017). Global connectivity and the evolution of industrial clusters: From tires to polymers in NortheastOhio. Industrial Marketing Management, 61, 20-29. https://doi.org/10.1016/j.indmarman.2016.07.007

31-       Ram Mudambi , Susan M. Mudambi Debmalya Mukherjee Vittoria G. Scalera. (2016). Global connectivity and the evolution of industrial clusters: From tires to polymers inNortheast Ohio. IMM-07401; No of Pages 10. https://doi.org/10.1016/j.indmarman.2016.07.007

32-       Rudy Fernández-Escobedo, Begoña Eguía-Peña, Leire Aldaz-Odriozola. (2024). Cluster mapping inSpain: Exploring the correlation between industrial agglomeration and regional performance. Investigaciones Regionales – Journal of Regional Research ISSN: 1695-7253 e-ISSN: 2340-2717. http://dx.doi.org/10.38191/iirr-jorr.24.012

33-       Tomlinson, PR & Branston, JR 2018, 'Firms, Governance, and Development in Industrial Districts', Regional.Studies, vol. 52, no. 10, pp. 1410-1422. https://doi.org/10.1080/00343404.2017.1324199

34-       Tong, Tong, Norzalina Binti Zainudin, Jingwen Yan, and Azmawani Abd Rahman. 2023. "The Impact of Industry Clusters on the Performance of High Technology Small and Middle Size Enterprises" Sustainability 15, no. 12: 9333. http://dx.doi.org/10.3390/su15129333

35-       Mirhosseini. V. (2012). The Study of Industrial Clusters Performance in Islamic Republic of Iran (The Case Study of Yazd Textile Industrial Cluster) , Vol. 2, No. 1. ISSN: 2222-6990.}In Persian}

36-       Vida Varharami1, (2019). Survey factors affecting performance of industrial clusters by using panel-VAR model. Vol. 6, No. 2, 2019, pp. 188-195. https://doi.org/10.22116/jiems.2019.93499

37-       Yigitcanlar T, Inkinen T (2019). Benchmarking City Performance, In Geographies of Disruption, Springer,Cham, pp. 159-197. http://dx.doi.org/10.1007/978-3-030-03207-4_12

38-       Yongwei Zhang and Teng Xinjian Lu. (2006). Explaining the Growth of an Industrial Cluster- Theories Tested on the Ningbo Die & Mould Cluster . The Department of Business Studies

39-       Zhang, Xiaobo, (2016). Building Effective Clusters and Industrial Parks . IFPRI Discussion Paper No. 1590, Pages: 20

 

شناسایی عوامل رشد و توسعه خوشه‌های صنعتی در بهبود رقابت‌پذیری با استفاده از روش مدلسازی ساختاری تفسیری (ISM)

(نمونه مطالعاتی: منطقه کلان‌شهری تهران)

 

عاطفه کمالی 1، محسن اسمعیلی 2*، مهرداد رحمانی  3

 

1. کارشناس ارشد برنامه­ریزی منطقه­ای، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران

2. دانش آموخته دکتری برنامه­ریزی شهری و منطقه­ای، دانشکده شهرسازی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

3. استادیار برنامه­ریزی شهری و منطقه­ای، دانشکده شهرسازی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

 

چکیده مبسوط فارسی

مقدمه

امروزه چالش‌هایی مانند فقدان نوآوری در مناطق شهری، ناهماهنگی میان فعالیت­های صنعتی با یکدیگر و با برنامه‌ریزی و مدیریت زیرساخت‌ها و بخش خدمات در مناطق، به عنوان یکی از مهمترین موانع توسعه اقتصادی در شهرها و مناطق در حال توسعه شناخته شده است. برای مقابله با این چالش‌ها، راهبرد توسعه خوشه­های صنعتی در مناطق شهری به عنوان یک رویکرد موثر توصیه شده است. خوشه‌های صنعتی به عنوان یکی از اصلی­ترین محرک‌های اقتصادی از دهه 80 میلادی، مورد توجه بسیاری از کشورها بوده است. درواقع خوشه‌های صنعتی به دلیل توانایی آن‌ها در حمایت و حفظ رشد اقتصادی، ستون فقرات اقتصاد را تشکیل می‌دهند و به مدلی غالب، کارآمد و متداول در ارتقا توسعه مناطق اقتصادی و یک تدبیر تأثیرگذار در راستای رشد اقتصادی در مناطق کلان­شهری تبدیل شده است. این پژوهش درصدد پاسخ به این سوال است که عوامل مؤثر بر رشد و توسعه خوشه‌های صنعتی چیست و چگونه می‌توان از این عوامل در جهت توسعه اقتصادی منطقه کلان‌شهری تهران استفاده نمود. در راستای پاسخ به این پرسش، پژوهش حاضر با هدف کشف و شناسایی عوامل موثر بر رشد و توسعه خوشه­های صنعتی منطقه کلانشهری تهران و تبیین وزن و ارتباط میان این عوامل، سعی در ارائه مدلی کاربردی برای استفاده سیاستگزاران و پژوهشگران توسعه منطقه­ای دارد. بنابراین شناسایی، مدل‌سازی و رتبه‌بندی عوامل مؤثر بر رشد و توسعه خوشه‌های صنعتی منطقه کلان‌شهری تهران  هدف اصلی پژوهش پیش رو است.

 

مواد و روش تحقیق

اتخاذ روش تحقیق علمی تنها راه دستیابی به دستاورد­های قابل­قبول و علمی است. در این تحقیق به دلیل ماهیت مسئله و متناسب با گزاره­های تحقیق از روش توصیفی - پیمایشی استفاده شده است. باتوجه ‌به اینکه یکی از اهداف تحقیق، استفاده از نتایج یافته­ها برای حل مسائل موجود در بستر برنامه­ریزی ایران است، پس یک تحقیق کاربردی بوده و از طرف دیگر دارای ماهیتی پیمایشی می­باشد بدین معنی که بخش عمده­ای از اطلاعات از طریق مصاحبه و پرسش‌نامه توسط مدیران و کارشناسان گردآوری شده است. در این پژوهش، نمونه­گیری به صورت هدفمند از میان متخصصان مدیران و کارشناسان که در حوزه خوشه­های صنعتی تخصص داشته­اند، انتخاب شده است. براین اساس 18 پرسشنامه مبتنی بر معیارهای مستخرج از مبانی نظری تهیه و توسط پرسش­شوندگان مربوطه تکمیل گردید. نتایج حاصل از پرسش­نامه­ها مبتنی بر روش­های مدل­سازی ساختاری تفسیری (ISM) و فرآیند تحلیل شبکه­ای (ANP) مورد تحلیل قرار گرفت. در این پژوهش ابتدا از روش مدل‌سازی ساختاری تفسیری (ISM) استفاده شد و پس از مشخص‌شدن طبقه اهمیت و اولویت هر سری از عوامل از تکنیک فرایند تحلیل شبکه‌ای (ANP)برای رتبه‌بندی و به‌دست‌آوردن اوزان هر یک از این عوامل در طبقه‌ها استفاده گردید. بنابراین، پژوهش حاضر از نظر هدف کاربردی، از نظر روش کمی، و از نظر شیوه جمع‌آوری اطلاعات، توصیفی و پیمایشی (پرسش­نامه) و از نظر روش تحلیل مبتنی بر مدل­­سازی ساختاری تفسیری (ISM) و فرایند تحلیل شبکه­ای (ANP) است.

 

بحث و یافته ها

یافته­های پژوهش در مرحله اول نشان می­دهد که پنج سطح اثرگذاری در بررسی عوامل مؤثر بر توسعه خوشه‌های صنعتی در منطقه کلان­شهری تهران وجود دارد؛ سطح اول شامل هزینة حمل‌ونقل، سهولت دسترسی به مواد اولیه؛ سطح دوم شامل اعتمادسازی و شناسایی منافع مشترک، بهره‌برداری مناسب از محیط‌زیست؛ سطح سوم شامل سهولت برقراری روابط اجتماعی و حمایت دولت؛ سطح چهارم شامل همکاری دولت و بخش خصوصی در فراهم‌سازی اعتبار برنامه‌های توسعه؛ و سطح پنجم شامل دسترسی به سیستم‌های اطلاعاتی پیشرفته، دسترسی به نیروی کار ماهر و متخصص می‌باشد. همچنین یافته­های حاصل از فرآیند تحلیل شبکه­ای (ANP) در مرحله دوم نشان می­دهد، که تقویت شرکت‌های کوچک به عنوان اولویت اول، وجود بازارهای رقابتی در اولویت دوم، افزایش رقابت بین شرکت‌ها در زمینة کیفیت نوآوری به عنوان اولویت سوم، افزایش زیرساخت­های متنوع نهادی به عنوان اولویت چهارم و تخصص یافتگی بنگاه­ها به عنوان پنجمین اولویت از نظر وزن نهایی معیارها، مهمترین عوامل تحقق خوشه­های صنعتی در منطقه کلانشهری تهران از نظر صاحبنظران این حوزه به شمار می­روند.

 

نتیجه گیری و پیشنهادات

خوشه‌های صنعتی به دلیل توانایی آن‌ها در حمایت و حفظ رشد اقتصادی، ستون فقرات اقتصاد مناطق را تشکیل می‌دهند و به مدلی غالب، کارآمد و متداول در ارتقا توسعه مناطق اقتصادی و یک تدبیر تأثیرگذار در راستای رشد اقتصادی در مناطق کلان­شهری تبدیل شده است. به علت تأثیرگذار بودن خوشه‌های صنعتی در رشد اقتصادی منطقه، برنامه‌ریزی در مورد آن نیاز به توجه و صرف دقت مسئولان و متولیان سیاستگزاری توسعه دارد. نتایج حاصل از تحلیل­های مرحله اول نشان می­دهد؛ دسترسی به سیستم‌های اطلاعاتی پیشرفته، دسترسی به نیروی کار ماهر و متخصص در مهم‌ترین سطح اثرگذاری و هزینة حمل‌ونقل، سهولت دسترسی به مواد اولیه، سهولت دسترسی به منابع مالی و انسانی، پشتیبانی از کارآفرین، ارتقا مشوق‌های مالی در آخرین سطح اثرگذاری بر توسعه و رشد خوشه‌های صنعتی منطقه کلان‌شهر تهران قرار دارند. همچنین تحلیل شبکه­ای در مرحله دوم پژوهش نشان می­دهد که تقویت شرکت‌های کوچک در رتبه اول، وجود بازارهای رقابتی در رتبه دوم و افزایش رقابت بین شرکت‌ها در زمینة کیفیت نوآوری در رتبه سوم عوامل اثرگذار بر توسعه خوشه­های صنعتی در منطقه کلان­شهری تهران است.

ازآنجایی‌که بخش اقتصادی از اهمیت بالاتری برخوردار بوده، به‌وجودآوردن هماهنگی در راستای شکل­گیری نمایندگی­های مشترک در شهرستان­های گوناگون استان، باهدف مدیریت واسطه­ها، کوشش در راستای کمترشدن اقتصاد تک­قطبی. یاری‌رسانی به تولید مواد اولیه موردنیاز در درون استان و راهبری سرمایه­گذارها به این بخش­ها پیشنهاد می‌شود. در خصوص عوامل نهادی و سیاست‌گذار به‌دست‌آوردن پشتیبانی­های دولتی با بهره­گیری از تقویت رابطه­ها با دولت از طریق استفاده از توان نفوذ نماینده­های مجلس، فرمانداری، استانداری و غیره و برگزار نمودن جلسات و دورهمی­های صنعتی باهدف برقراری رابطه میان صنعت و دولت پیشنهاد می‌شود. عوامل فضایی و مکانی پارامتر دارای اهمیت دیگر است که تقويت معیارهای مرتبط با این پارامتر در تدوين راهبردها، به‌دست‌آوردن توافق جمعی در مورد چشم‌انداز و بازنگری راهبردها مبتنی بر يک برنامه دارای زمان­بندی در بهبود آن تأثیرگذار است. به‌وجودآوردن و بهبود انواع گوناگون طرق مواصلاتی نظیر جاده­ها، خطوط ریلی و هوایی و همچنین تناسب آن­ها با احتیاجات جمعیتی و فعالیت­های منطقه پیشنهاد می‌شود. همچنین در حوزه عوامل اجتماعی و فرهنگی، به‌وجودآوردن همدلی و همبستگی میان سازمان­های دولتی و صنعتی و دوری از متمرکزشدن روی موضوعات سیاسی و شایسته­سالاری صنعتی در پرداخت وام، جایزه­های داخلی و غیره به هدف به‌وجودآوردن اعتماد در میان صاحبان خوشه­ها توصیه می‌شود. و در نهایت از منظر عوامل سازمانی، بهبود نظام­های داده­ای، اطلاع­رسانی، به‌روزرسانی داده­ها، نظام­های پشتیبانی، سرویس­های اطلاعاتی اینترنتی به صاحبان صنایع، بهبود زنجیره تأمین داده­ها در میان خوشه­ها و بالابردن کلاس مهارتی منابع انسانی، در راستای دستیابی به استانداردهای مدنظر و مهیا گردیدن شرایط رشد و بهبود منابع انسانی به‌عنوان پیش­شرط انتقال و سرریز تکنیک و دانش بین واحدهای شبیه به هم را می­توان به عنوان پیشنهاداتی در راستای توسعه خوشه­های صنعتی در منطقه کلانشهری تهران ارائه داد.

واژگان کلیدی: خوشه‌های صنعتی، رقابت‌پذیری، مدل‌سازی ساختاری تفسیری، فرایند تحلیل شبکه­ای، منطقه کلان‌شهری تهران.

Identifying Factors of Growth and Development of Industrial Clusters in Improving Competitiveness Using Interpretive Structural Modeling (ISM)

Case study: Tehran Metropolitan Region (TMR)

 

Atefeh Kamali1,  Mohsen Esmaeili 2, Mehrdad Rahmani3 

 

1. Master of Regional Planning, Faculty of Architecture and Urban Planning, Shahid Beheshti University, Tehran, Iran

2. Phd of Urban and Regional Planning, School of Urban Planning, University of Tehran, Tehran, Iran

3. Assisstant Professor of Urban and Reginal Planning, School of Urban Planning, University of Tehran, Tehran, Iran 

 

 

Extended Abstract

Introduction

Today, the lack of innovation in regions, the inconsistency between industries with the planning and management of infrastructure and services, is known as one of the obstacles to economic development in developing countries. To deal with these challenges, industrial clusters have been recommended as an effective approach. Industrial clusters form the backbone of the economy due to their ability to support and maintain economic growth, and it has become a dominant, efficient, and common model in promoting the development of economic regions and an effective strategy for economic growth in metropolitan areas. In this article, the factors that cause the development of industrial clusters in Tehran metropolitan Region (TMR), has been defined as the main question. In this regard, the research aims to discover and identify the development factors of industrial clusters in TMR and to explain the importance and relationship between these factors

Materials and Methods

The current research is practical in terms of its purpose, and quantitative in terms of its method. In terms of data collection method, it is descriptive and survey (questionnaire) and in terms of analysis method, it is based on interpretive structural modeling (ISM) and network analysis process (ANP). In order to determine the level and prioritize the identified factors, the expert opinions of 18 experts in industrial clusters were used. In this study, the ISM method is used first. After determining the importance class and priority of each series of factors, the ANP technique is used to rank and obtain the weights of each factor in the classes. Since the present questionnaire is of the type of pairwise comparisons, reliability assessment loses its meaning; therefore, the inconsistency rate is calculated in questionnaires in which pairwise comparisons are made, in which the correctness of the comparisons is measured.

Discussion and Findings

The research findings in the first stage show that there are five levels of influence in investigating factors affecting the development of industrial clusters in the Tehran metropolitan area. The first level includes transportation cost and ease of access to raw materials; the second level includes building trust and identifying common interests, and proper use of the environment; the third level includes the ease of establishing social relations and government support; the fourth level includes cooperation between the government and the private sector in providing credit for development programs; and the fifth level includes access to advanced information systems, access to skilled and expert workforce. Also, the findings of the ANP in the second stage show that the strengthening of small companies as the first priority, the existence of competitive markets as the second priority, and the increase of competition between companies in the field of innovation quality as the third priority, the increase of various institutional infrastructures as the fourth priority and the specialization of companies as the fifth priority in terms of the final weight of the criteria are the most important factors for the realization of industrial clusters in the Tehran metropolitan area according to experts in this field.

Conclusion and Suggestions

Due to their ability to support and maintain economic growth, industrial clusters form the backbone of the region's economy and have become a dominant, efficient, and common model in promoting the development of economic regions and an effective strategy for economic growth in metropolitan areas. Due to the influence of industrial clusters in the region's economic growth, planning about it requires the attention and care of development policymakers and custodians. The results of the first stage analysis show that access to advanced information systems access to the skilled and expert workforce is placed at the most important level of influential and transportation cost, ease of access to raw materials, ease of access to financial and human resources, support for entrepreneurs, promotion of financial incentives are placed at the last level of influential on development and growth of industrial clusters in Tehran metropolitan area. Also, the network analysis in the second stage shows that the strengthening of small companies in the first place, the existence of competitive markets in the second place, and the increase of competition between companies in the field of innovation quality in the third place are the factors influencing the development of industrial clusters in Tehran metropolitan area.

Since the economic sector is more important, creating coordination in the direction of forming joint agencies in various counties of the province to manage intermediaries, trying to reduce the unipolar economy, helping the production of the necessary raw materials within the province, and guide the investors to these sectors are suggested. Regarding the institutional and policy-making factors, obtaining government support by strengthening relations with the government through the power of influence of parliament representatives, governors, governorates, etc., and holding industrial meetings and seminars to establish relations between the industry and the government are suggested. Spatial factors of the parameter have another importance: strengthening the criteria related to this parameter in formulating strategies, obtaining a collective agreement on the vision, and revising strategies based on a scheduled program is effective in its improvement. It is suggested to create and improve various types of transportation, such as roads, railways, and airlines, as well as their suitability with the population needs and activities of the region. Also, in social and cultural factors, creating empathy and solidarity between government and industrial organizations and avoiding focusing on political issues and industrial meritocracy in loan payments, internal awards, etc., is suggested to create trust among cluster owners. Finally, from the perspective of organizational factors, improving data systems, informing, updating data, support systems, and internet information services to industrial owners, improving the data supply chain among clusters, and raising the skill class of human resources in order to achieve the desired standards and providing the conditions for the growth and improvement of human resources as a prerequisite for the transfer and overflow of techniques and knowledge between similar units can be considered as suggestions for the development of industrial clusters in the Tehran metropolitan area.

 

Keywords: Industrial clusters, Competitiveness, Interpretive Structural Modeling (ISM), Network Analysis Process (ANP), Tehran Metropolitan Region (TMR).

 

 

---