بررسی فرمالیستی هنجارگریزی آوایی و واژگانی در مجموعه اشعار حمید مصدق بر اساس نظریۀ لیچ
محورهای موضوعی : ادبیات فارسیمرضیه احسانجو 1 , سید محمود سیدصادقی(نویسنده مسئول) 2 , مریم پرهیزکاری 3
1 - دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد بوشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، بوشهر، ایران
2 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد بوشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، بوشهر، ایران
3 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد بوشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، بوشهر، ایران
کلید واژه: نقد فرمالیستی, هنجارگریزی, حمید مصدق, مجموعه اشعار, نظریۀ لیچ.,
چکیده مقاله :
نقد ساختاری و هنجارگریزی از مفاهیم بنیادی در نظریّه‌های فرمالیست‌های روسی است که به بررسی ویژگی‌های متمایز زبان ادبی از زبان عادی می‌پردازد و شیوه‌ای علمی و متداول برای تحلیل ویژگی‌های هنری آثار ادبی به شمار می‌روند. هنجارگریزی یکی از ویژگی‌های مهم زبان شعری است که باعث خلق نوآوری‌های زبانی و ایجاد لذت زیبایی‌شناختی در مخاطب می‌شود. نویسنده در این پژوهش، درصدد آن است تا به شیوۀ توصیفی – تحلیلی و رویکردی فرمالیستی، به بررسی هنجارگریزی آوایی و واژگانی در مجموعه اشعار حمید مصدق بر مبنای الگوی هنجارگریزی لیچ و در چهارچوب مکتب ساختگرایی بپردازد. جفری لیچ، ساختارگرای مشهور انگلیسی، خصیصه‌های ادبی را در هشت سطح مختلف طبقه‌بندی کرده است. این سطوح شامل: 1) واژگانی، 2) نحوی، 3) آوایی، 4) نوشتاری، 5) گویشی، 6) سبکی، 7) معنایی و 8) زمانی می‌شوند. به‌واسطۀ این هنجارگریزی‌ها، مصدق قادر شده با استفاده از واژه‌های معمولی، پیام خود را به شیوه‌ای نوآورانه و متفاوت به تصویر بکشد و این کار را به زیباترین و خلّاقانه‌ترین شکل ممکن انجام دهد. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که مصدق با بهره‌گیری از هنجارگریزی‌های آوایی، همچون تخفیف، اضافه، تشدید، حذف، تسکین و ممال و هنجارگریزی‌های واژگانی، از قبیل واژه‌سازی و ترکیبات نوین توانسته است به غنای موسیقیایی و معنایی اشعار خود بیفزاید. همچنین به‌طور خلّاقانه‌ای از این هنجارگریزی‌ها برای تأثیرگذاری بیشتر بر مخاطب و بیان احساسات و مفاهیم عمیق خود استفاده کند.
Structural criticism and deviation are fundamental concepts in the theories of Russian Formalists, focusing on the distinct characteristics of literary language as opposed to ordinary language. These concepts offer a scientific and conventional method for analyzing the artistic features of literary works. Deviation is a significant characteristic of poetic language, which leads to linguistic innovation and provides the audience with aesthetic pleasure. In this study, the author aims to examine phonological and lexical deviation in Hamid Mosadegh's poetry collection through a descriptive-analytical approach and a formalist perspective, based on Leech's deviation model within the framework of structuralism. Geoffrey Leech, a renowned English structuralist, classified literary features into eight different levels: 1) lexical, 2) syntactical, 3) phonological, 4) graphological, 5) dialectal, 6) register, 7) semantic, and 8) historical. Through these deviations, Mosadegh was able to convey his messages innovatively and distinctively using ordinary words, achieving this in the most beautiful and creative manner possible. The research findings indicate that Mosadegh, by employing phonological deviations such as reduction, augmentation, intensification, omission, easing, and euphony, as well as lexical deviations like neologisms and novel compounds, has enriched the musicality and meaning of his poetry. Moreover, he has creatively utilized these deviations to enhance the impact on the audience and express his deep emotions and concepts
منابع و مآخذ
کتاب
1) ابومحبوب، احمد، در هاي و هوي باد (زندگي و شعر حميد مصدق)، تهران: نشر ثالث، 1380.
2) احمدی، بابک، ساختار و تأویل متن. تهران: نشر مرکز، 1386.
3) پورنامداريان، تقي،سفر در مه، تهران: زمستان،1392.
4) زرقانی، سید مهدی، چشم‌انداز شعر معاصر ایران، تهران: نشر ثالث، 1383.
5) شفیعی کدکنی، محمدرضا، موسیقی شعر، چ 5، تهران: آگاه، 1376.
6) ___________، رستاخیز کلمات، تهران: سخن، 1391.
7) شمیسا، سیروس ، معانی، تهران: آگاه، 1381.
8) _________ ، سبک‌شناسی، تهران، فردوسی، 1393.
9) صفوی، کورش، از زبان‌شناسی به ادبیّات، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی، 1390.
10) علی پور، مصطفی، ساختمان زبان شعر امروز،چ 3، تهران: فردوس، 1387.
11) غلامرضايی ، محمد ، سبک‌شناسی شعر پارسی از رودکی تا شاملو، چاپ اول ، تهران : انتشارات جامی، 1377.
12) فتوحی، محمود ، سبک‌شناسی نظریّه¬ها، رویکردها و روش¬ها، تهران: سخن، 1392.
13) مصدق، حمید ، درفش کاویان، تهران: توکا، 1356.
14) ________ ، تا رهایی، تهران: نو، 1370.
15) _________ ، شیر سرخ، تهران: کانون، 1376.
16) _________ ، مجموعه اشعار، چ 12، تهران، نگاه، 1395.
17) مقربی، مصطفی، ترکیب در زبان فارسی، تهران: توس، 1372.
18) همایی، جلال‌الدین، فنون بلاغت و صناعات ادبی، تهران: اهورا، 1389.
19) وردانک، پیتر، مبانی سبک¬شناسی، ترجمة محمد غفاری، چ 2، تهران: نشر نی، 1393.
20) یاکوبسن، رومن، روندهای بنیادین در دانش زبان، ترجمة کورش صفوی، تهران: هرمس،1386.
مقاله و پایان¬نامه
21) اورک، حجت‌الله و همکاران، « بررسی هنجارگریزی در شعر معاصر فارسی (با تکیه‌بر شاعرحجم‌گرا یدالله رؤیایی)»، جستارنامۀ ادبیات تطبیقی دانشگاه آزاد یزد، ش 22، 1401، صص 149-190،
22) 10.30495/rpcl.2023.699230.
23) بخردی و همکاران، «سبک¬شناسی شهرآشوب¬هاي مسعود سعد سلمان»، فصلنامۀ علمی تفسير و تحليل متون زبان و ادبيات فارسی (دهخدا)،ش 49. 1398، صص 209-237.
24) جعفری قریه علی، حمید. «بررسی تکرارگونه¬ها، مشخّصه سبکی سروده‌های حمید مصدق». پنجمین همایش متن پژوهی ادبی. نگاهی تازه به سبک‌شناسی، بلاغت، نقد ادبی، تهران، 1397.
25) جوادی، فرشته و همکاران. «تحلیل تطبیقی سبک‌شناسانه از «نغمة نی» اثر آنه ماری شیمل و سروده‌های مولانا جلال‌الدین محمد بلخی»،جستارنامۀ ادبیات تطبیقی دانشگاه آزاد یزد، ش 4، 1402، صص 85-118، 10.30495/rpcl.2023.708764
26) ساور سفلی، نفیسه ، « نقد فرمالیستی مجموعۀ اشعار حمید مصدق»، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، استاد راهنما مریم حسینی، دانشگاه پیام نور، 1385.
27) شهروئی، سعید، «توجّه به شگردهای اختتام کلام: از ویژگی‌های برجسته شعر حمید مصدق». سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی. ش18. 1391، صص215- 234.
28) صادقپور، صادق.«بررسی هنجارگریزی معنایی و نحوی در اشعار حمید مصدق در چهارچوب الگوی پیشنهادی لیچ» ، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، استاد راهنما،توحید صیامی ، دانشگاه محقق اردبیلی، 1395.
29) صادقی شهپر، رضا و مهدی¬نژاد، الهه(1392). هنجارگریزی معنایی در شعر قیصر امین¬پور، زیبایی¬شناسی ادبی، شمارۀ 18 ، 1392، صص 72 -53.
30) فلاحی، مریم . «هنجارگریزی در معنا و در لفظ در آثار حمید مصدق»، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه علامه طباطبایی، 1387.
31) فلاحی، مريم . «زيباشناسی اشعار حمید مصدق ». پایان‌نامه کارشناسی ارشد. استاد راهنما احمد تمیم داری و معصومه موسایی باغستانی. دانشگاه علامه طباطبایی.
32) کاس پور توچایی، کبری. «تحلیل سبکی اشعار حمید مصدق»، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، استاد راهنما فیروز فاضلی، دانشگاه گیلان.
33) محمّدی، محمّدحسین. «آشنایی‌زدایی در غزلیات شمس»، ضمیمۀ مجلّۀ دانشکدۀ ادبیّات و علوم انسانی. دانشگاه تهران، ش0 ، 1381، صص 221 – 211.
34) مدرسي، فاطمه و احمدوند، غلامحسین. «بازتاب باستان‌گرایی در اشعار نیمایی اخوان ثالث»، مجلۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، ش 41، 1384، صص 72-45.
35) مدرسی، فاطمه و یاسینی، امید.«باستان‌گرایی در شعر حمید مصدق»، کاوش نامه زبان و ادبیّات فارسی، ش14، صص11-24.
36) مدرسی، فاطمه و یاسینی، امید .«قاعده افزایی در شعر حمید مصدق» ، نثر پژوهی ادب فارسی (ادب و زبان)، ش26، صص 299-326.
37) مدرسی، فاطمه.«قاعده افزایی در شعر مصدق»، نشریۀ دانشکدۀ ادبیّات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان.ش 26.صص 299-326.
38) مصطفوی، نداالسادات . «بررسی ساختار زبان شعر حمید مصدق». پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه کاشان.
39) Leech, Geoffrey. A Linguistic Guide to English Poetry. Harlow: Longman.1969.
