ارتباط بین مشیت و سنت الهی در دیدگاه مفسران شیعی و نقش آن در سرنوشت بشر
محورهای موضوعی : فصلنامه مطالعات قرآنی
اعظم جواهری
1
,
مژگان سرشار
2
,
محسن میرباقری
3
1 - دانشجو دکتری علوم قرآن و حدیث، واحد علوم تحقیقات تهران، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
2 - گروه علوم قرآن و حدیث، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
3 - دانشگاه شهید رجایی
کلید واژه: مشیت, سنت, مطالعه تطبیقی, مفسران شیعی, سرنوشت بشر,
چکیده مقاله :
سنت و مشیت الهی با تفاوت معنایی موجب اختلافاتی در بین تفاسیرشده‌اند. این مقاله توصیفی- تطبیقی با مقایسه آرای مفسران شیعی در باره سنت و مشیت، نقش این دو اصطلاح را در هدایت و سرنوشت بشر کاویده‌است. برخی مفسران شیعی سنت‌ها را همان مشیت دانسته که قوانین ثابت و قابل اجراهستند. برخی سنت‌ها را مقرراتی برای هدایت و مشیت را برنامه‌ای برای ایجاد آفرینش و اصلاح امور میان آدمیان می‌دانند. مهم‌ترین یافته جستار این است که مشیت الهی با ابداع و احداث خالق همراه‌بوده و سنت‌ها‌ی الهی بخشی از مشیت، در راستای تحقق این برنامه‌هستند. نتیجه این‌که مفسران با رویکردهای متفاوت؛ اما با نظری تقریباً مشابه معتقدند مشیت الهی در کل عالم هستی در تحقق سنت‌ها همواره جریان‌داشته؛ اما سنت‌ها مربوط به کنش‌‌های انسانی و در حوزه اجتماعی و طبیعت اجرامی‌شوند. برخی این دو را با مفهومی مشابه و زمانی با تفاوت معنایی معرفی‌کرده‌اند؛ وگاهی بین آن‌ها ارتباطی نزدیک برقرارنموده‌اند.
Divine and providence have caused disagreements in interpretations due to the difference in meaning. This descriptive-comparative article has explored the role of these two terms in the guidance and destiny of mankind by comparing the opinions of Shia commentators about Divine and Providence. Some Shia commentators consider the divine to be the providence can be implemented as fixed laws. Others consider divines to be continuous regulations to guide mankind and providence a plan for creating and reforming human affairs. The most important finding is providence associated with innovation, and divines are part of providence. The conclusion is they believe that providence is ongoing in the whole universe, but the divines are related to human actions and are implemented after human behavior in the social and natural spheres. Some have introduced these two with a similar concept and sometimes with a difference in meaning; sometimes they have established a close relationship.
منابع قرآن کریم 1. ابن¬بابویه، محمد¬بن علی؛ (1394ش)، متن و ترجمه توحید صدوق، مرکز تحقیقات رایانه‌ای قائمیه اصفهان: شماره دیجیتالی: 12092، باب التوحید و نفی التشبیه، حدیث 18.
2. ابوالفتوح رازى، حسين بن على؛ (1408 ق)، روض الجنان و روح الجنان في تفسير القرآن، تصحیح از ناصح، محمدمهدى، مشهد: آستان قدس رضوى، بنياد پژوهش‌هاى اسلامى.
3. احسائی، احمد؛ (1430ق)، جوامع الکلم، عراق_ بصره: مطبعه الغدیر.
4. اسکندری، حسین وهمکاران؛ (1396ش)، «بررسی معنا شناختی مفهوم مشیت از دیدگاه قرآن کریم تدوین چارچوب مفهومی برای فرآیند عمل مشاوره»، نشریه فرهنگ مشاوره و روان درمانی، شماره32، صص1ـ16.
5. اکبر نژاد، مهدی؛ توحیدی، فرح ؛ (1396ش)، «واکاوی مشیت الهی و اراده انسان در تفسیر ایات 23و 24 سوره کهف»، پژوهش‌نامه تفسیر وزبان قرآن، سال ششم، شماره1، (پیاپی11) 129-146.
6. انصاری، محمد علی؛ (1399ش)، فروغ حکمت، مشهد: موسسه فرهنگی بیان هدایت نور، سامانه جامع آثار منیب انصاری، شرح نهج البلاغه.
7. ................................؛ (1397ش)، مشکاه تفسیر قرآن، مشهد: موسسه فرهنگی بیان هدایت نور، ذیل تفسیر سوره یس؛ قسمت 47.
8. ایازی، محمدعلی؛ (1397ش)، «درسنامه تفسیر تطبیقی قرآن کریم، معنا و مفهوم مشیت الهی در قرآن»، تهران: دانشگاه آزاد اسلامی ، واحد علوم تحقیقات، ویرایش چهارم.
9. بحرانى، هاشم بن سليمان؛ (1415 ق)، البرهان في تفسير القرآن، به کوشش از بنياد بعثت، واحد تحقيقات اسلامى، قم: موسسة البعثة، قسم الدراسات الإسلامية.
10. برنجکار، رضا؛ ترجمان، مکارم؛ (1395ش)، «مراحل افعال الهی از دیدگاه قرآن کریم و روایات»، فصلنامه تحقیقات کلامی، مقاله 6، دوره4، شماره 13، صص105 ـ120.
11. بروجردى، محمدابراهيم؛ (1366ش)، تفسير جامع، تهران: كتابخانه صدر.
12. بنت الشاطی، عایشه؛ (1376ش) اعجاز بیانی قرآن، ترجمه حسین صابری، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
13. بهبودی، محمد باقر؛ (1395ش)، معارف قرآنی، «مقاله جبر و اختیار»، ویراستار، سرشار، مژگان، تهران: نشر علم و نشر سرا.
14. تبریزیان، علا (1397)؛ تحلیل مشیت و اراده الهی، قرآن و حدیث با تاکید بر آرا میرزا مهدی اصفهانی، دکترای تخصصی (PHD)، دانشگاه علوم و قرآن حدیث.
15. ثقفى تهرانى، محمد؛ (1398ق)، روان جاويد در تفسير قرآن مجيد، تهران: برهان.
. 16. جعفری، محمدتقی؛ (1400 ش)، جبر واختیار و وجدان (مجموعه آثار8)، به اهتمام علی جعفری،دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ اول.
17. چشک، سمیه؛ (1392)، بررسی تطبیقی اراده و مشیت اللهی در حکمت متعالیه و آیات و روایات، دانشگاه سیستان و بلوچستان. دانشکده الاهیات، پایان‌نامه کارشناسی ارشد.
18. حسينى همدانى، محمد؛ (1404 ق)، انوار درخشان در تفسير قرآن، تهران: لطفى.
19. حويزى، عبدعلى بن جمعه؛ (1415 ق)، تفسير نور الثقلين، قم: اسماعيليان.
20. خمینی، روح الله؛ (1386ش)، شرح دعای سحر، تهران: مؤ سسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
21. .........................؛ (1400ش)، دانشنامه امام خمینی، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
22. روحانی، محمود؛ (1366ش)، المعجم الاحصائی لالفاظ القرآن الکریم، (فرهنگ آماری کلمات قرآن)، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی، به نشر.
23. زکوی، غلامحسین؛ (1391ش)، حکومت خداوند یا سنت ایجاد و تاثیر، قم: نشر ادیان.
24. سرشار، مژگان؛ محمدی، زهرا؛ (1394ش)، «رابطه مشیت الهی در هدایت و اضلال با مسئله اختیار انسان (مقایسه نظر محمد حسین طباطبایی و محمد باقر بهبودی)»، آیین حکمت، سال هفتم، شماره 24، صص 31 ـ 54.
25. سعیدیان فر، محمدجعفر؛ ایازی، سید محمد علی؛ (1397 ش)، فرهنگ نامه پیامبر در قرآن کریم، تهران: نشرسرایی.
26. شاهعبدالعظيمى، حسين؛ (1363ش)، تفسير اثنى عشرى، تهران: ميقات.
27. شیرازی، صدر الدین؛ (1390ق)،شرح اصول کافی، چاپ سنگی، تهران: مکتبۀ محمودی.
28. طباطبایی، محمدحسين؛ (1390ق)، الميزان في تفسير القرآن، لبنان- بيروت: مؤسسة الأعلمي للمطبوعات.
29. طبرسى، فضل بن حسن؛ (1372ش)، مجمع البيان لعلوم القرآن، تهران: ناصر خسرو.
30. .....................................؛ (1412ق)، تفسير جوامع الجامع، قم: حوزه علميه قم، مركز مديريت.
31. طوسى، محمد بن حسن؛ [بی‌تا]، التبيان في تفسير القرآن، به کوشش احمد حبیب عاملى، لبنان- بيروت: دار إحياء التراث العربي.
32. طيب، عبدالحسين؛ (1369ش)، اطيب البيان في تفسير القرآن، تهران: اسلام.
33. عرفان، سجاد؛ (1398ش)، بررسی سنت های الهی ناظر به انحرافات اخلاقی، قم: بوستان کتاب.
34. .....................؛ (1393ش)، بررسی سنت های الهی ناظر به انحرافات اخلاقی از دیذگاه قرآن با تاکید بر تفسیر المیزان، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه باقرالعلوم.
35. غلامی، اصغر؛ (1391ش)، «تقابل علم خدا با مشیت و اراده»، نشریه سفینه، شماره ۳۴، صص117 ـ 144. 36. فتح الله، احمد؛ (2017 م)، معجم الفاظ الفقه الجعفری (مصطلحات ومفردات فقهیه)، مطابع المدخول ـ الدمام: دار المرتضی.
37. فراهيدى، خليل بن احمد؛ (1409 ق)، كتاب العين، قم: نشر هجرت.
38. فيض كاشانى، محمد بن شاه مرتضى؛ (1418 ق)، الأصفى في تفسير القرآن، به کوشش پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامى، قم: مركز النشر التابع لمكتب الإعلام الإسلامي.
39. قاضی خانی، رفیده؛ (1388)، اراده و مشیت خداوند در قرآن و روایات و فلسفه اسلامی، دانشگاه فردوسی مشهد، دانشکده الهیات و معارف اسلامی شهید مطهری، پایان‌نامه کارشناسی ارشد.
40. قرائتى، محسن؛ (1388 ش)، تفسير نور، تهران: مركز فرهنگى درس‌هايى از قرآن.
41. قرشى بنابى، علىاكبر؛ (1375 ش)، تفسير احسن الحديث، تهران: بنیاد بعثت.
42. قمى، على بن ابراهيم؛ (1363 ش)، تفسير القمي، به کوشش طیب موسوى جزايرى، قم: دار الكتاب.
43. كاشانى، مولا نورالدین محمد بن مرتضی؛ (1410 ق)، تفسير المعين، به کوشش حسین درگاهى، قم: كتابخانه عمومى مرعشى نجفى.
44. كلينى، محمد بن يعقوب؛ (1407 ق)، الكافي(ط- الإسلامية)، مصحح: غفارى، على اكبر؛ آخوندى، محمد؛ تهران: دار الكتب الإسلامية.
45. کوهی شمسیر، سمیه؛ مفهوم شناسی مشیت درقرآن کریم و رابطة آن با اختیار انسان، دانشگاه الزهراء، الهیات1392
. 46. محمدی گیلانی، محمد(1365ش)، «قرآن و سنن الهی در اجتماع بشر؛ فتنه و ایمان»(7)، فلسفه و کلام، نشریه پاسدار اسلام، شماره 61 از 20 تا 23.
47. مصباح یزدی، محمد تقی؛ (1390ش)، جامعه و تاریخ از نگاه قرآن، انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
48. مصطفوى، حسن؛ (1430 ق)، التحقيق فى كلمات القرآن الكريم، بيروت- قاهره- لندن: دار الكتب العلمية، مركز نشر آثار علامه مصطفوي.
49. ..........................؛ (1360ش)، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران: ترجمه و نشر کتاب.
50. مطهری، مرتضی؛ (1377ش)، انسان و سرنوشت (مقدمه: عظمت و انحطاط مسلمین)؛ تهران: انتشارات صدرا.
51. .........................؛ [بی‌تا]، مجموعه آثار، ج1، تهران: صدرا.
52. ..........................؛ (1398ق)، عدل الهی، تهران: مؤسسه انتشارات اسلامی.
53. معرفت، محمد هادی؛ (1396ش)، تفسیر و مفسران، قم: تمهید، چاپ دهم.
54. مغنيه، محمدجواد؛ (1424 ق)، التفسير الكاشف، قم: دار الكتاب الإسلامي.
55. ...........................؛ (1425 ق)، التفسير المبين، قم: دار الكتاب الإسلامي.
56. مکارم، ناصر؛ (1371 ش)، تفسير نمونه، بی‌تا،مرکزفرهنگ ومعارف قرآن.
57. موسوی علوی مرتضی، علی بن الحسین؛ (1998 م)، امالی، ج1، (نسخه مکتبه الدکتور مروان العطیه)، قاهره: دار الفکر العربی.
58. مولایی‌نیا، عزت‌اله؛ قاسمی فیروزآبادی، نرگس؛ (1396ش)، «بررسی تطبیقی دیدگاه آیت آله معرفت و آلوسی درباره آیات مشیت و اراده الهی»، پژوهش‌های تفسیر تطبیقی، دوره3، شماره2، صص91 ـ 109.
Bibliography The Holy Qur’an 1. Abu Al-Futuh Razi, Hussein ibn Ali; (1408 AH), Rawd al-Jinan wa Ruh al-Jinan fi Tafsir Al-Qur’an, edited by Nasih, Muhammad Mahdi, Mashhad: Astan Quds Razavi, Islamic research Foundation.
2. Ahsaei, Ahmad; (1430 AH), Javame’ Al-Kalam, Iraq - Basra: Al-Ghadir Press.
3. Akbarnejad, Mehdi; Tawhidi, Farah; (2016), "Study of divine providence and human will in the interpretation of verses 23 and 24 of Surah Al-Kahf", research journal of Qur'an interpretation and language, year 6, number 1, (11 series) 129-146.
4. Ansari, Muhammad Ali; (1399 SH), Forough Hekmat, Mashhad: Farhange Bayan Hedayat Nour Foundation, Samane Jami’ Athar Munib Ansari, Sharh Nahj al-Balaghe.
5. ........................; (1397 SH), Mishkat Tafsir Al-Qur’an, Mashhad: Farhange Bayan Hedayat Nour Foundation, attached to the Tafsir of Surat Yasin; Ghesmat 47.
6. Ayazi, Muhammad Ali; (1397 SH), “Darsnameh, an applied interpretation of the Holy Qur’an, with us and the concept of the way of God in the Qur’an”, Tehran: Islamic Azad university, science and research unite, Fourth edition.
7. Bahrani, Hashem ibn Suleiman; (1415 AH), Al-Burhan fi Tafsir Al-Qur’an, By the efforts of Beathat Foundation, Islamic Research Unit, Qom: Al-Baathe Institute,, Department of Islamic Studies.
8. Behboudi, Mohammad Bagher; (1395 SH), Qur’anic Ma’arif, "Essay on predestination and discretion", the editor, Sarshar, Mojgan, Tehran: Science publication.
9. Bint Al-Shati, Ayeshe; (1376 SH) Ijaz Bayani Qur’an, translated by Hossein Saberi, Tehran: Scientific and cultural publishing company.
10. Boroujerdi, Muhammad Ibrahim; (1366 SH), Tafsir Jame’,Tehran: Sadr Library.
11. Branjkar, Reza; Tarjman, Makarem; (1395 SH), "Stages of divine actions from the point of view of the Holy Quran and narratives",Theological Research Quarterly, article 6, period 4, Number 13, pp. 105-120.
12. Cheshak, Somia; (2012), Comparative study of God's will and providence in transcendental wisdom and verses and traditions, University of Sistan and Baluchistan. Faculty of Theology, Master.
13. Faiz Kashani, Mohammad B. Shah Morteza; (1418 A.H.), Al-Asfa fi Tafsir Al-Qur'an, by the efforts of the Research Institute of Islamic Sciences and Culture, Qom: Al-Nashar Al-Maktab Al-Ma had Al-Islamic publishing center.
14. Farahidi, Khalil bin Ahmad; (1409 AH), Kitab Al-Ain, Qom: Hijrat Publishing.
15. Fathullah, Ahmad; (2017), Dictionary of words in Jaafari jurisprudence (Jurisprudential Terminology and Vocabulary), Intake presses - Al-Dammam: Dar Al-Mortaza.
16. Ghazi Khani, Rafidah; (2008), God's Will and Providence in the Quran, Narratives and Islamic Philosophy, Ferdowsi University of Mashhad, Shahid Motahari Faculty of Theology and Islamic Studies (Master's).
17. Gholami, Asghar; (1391 SH), "Confrontation of God's Knowledge with Providence and Will", Safina Magazine, Number: 34, pp. 117-144.
18. Hosseini Hamedani, Muhammad; (1404 AH), Anwar Derakhshan fi Tafsir Al-Qur’an, Tehran: Lotfy.
19. Howeizi, Abd Ali bin Jumah; (1415 AH), Tafsir Nur Al-Thagalayn, Qom: Ismailian.
20. Irfan, Sajjad; (1398 SH), “Examining divine traditions regarding moral deviations”, Qom: Bostan Kitab.
21. Irfan, Sajjad; (1393 SH), Examining the Divine Traditions concerning Moral Deviations from the Qur'an with Emphasis on Al-Mizan Commentary, Master's Thesis, Bagheral Uloom University.
22. Iskandari, Hussein and Hamkaran; (1396 S.H), "Semantic examination of the concept of providence from the perspective of the Holy Quran, Developing a conceptual framework for the consultation process”, Farhan Journal of Counseling and Psychotherap, Number: 32, pp. 1-16.
23. Jafari, Mohammad Taqi; (1400 SH), Jabr, Ikhtiyar, and Wijdan (collection of works 8), to the attention of Ali Jafari, Islamic culture publishing office, First edition.
24. Kashani, Molah Nooruddin Mohammad Bin Morteza; (1410 AH), Tafsir Al-Mu'in, by Hossein Dargahi, Qom: Marashi Najafi Public Library.
25. Khomeini, Ruhollah; (1386 SH), Explanation of Da’i Sahar, Tehran: Institute for organizing and publishing the works of Imam Khomeini.
26. ........................; (1400 SH), Danshnameh of Imam Khomeini, Tehran: Institute for Organizing and Publishing the Works of Imam Khomeini.
27. Kohi Shamsir, Samia; The concept of providence in the Holy Qur'an and its relationship with human free will, Al-Zahra University, Theology 1392.
28. Koleyni, Muhammad b. Yaqub (1407 AH), Al-Kafi (i-Islami), corrected by: Ghafari, Ali Akbar; Akhundi, Mohammad; Tehran: Dar al-Kutub al-Islamiyye.
29. Maarefat, Mohammad Hadi; (2016), Tafsir and Mafsaran, Qom: Tamhid, 10th edition.
30. Makarem, Naser; (1371 SH), Tafsir Nemooneh, (Example interpretation), Bita, Qur'an Culture and Knowledge Center.
31. Misbah Yazdi, Mohammad Taghi; (1390 SH), society and history from the perspective of the Qur'an, publications of the Imam Khomeini Educational and Research Institute.
32. Moghnieh, Mohammad Javad; (1424 AH), Al-Tafsir Al-Kashaf, Qom: Dar al-Kitab al-Islami.
33. ........................; (1425 AH), Al-Tafsir Al-Mubin, Qom: Dar al-Kitab al-Islami.
34. Mohammadi Gilani, Mohammad (1365), "Quran and Sunan Elhi in human society; Fitna and faith" (7), Philosophy and Kalam, Pasdar Islam magazine, number 61 from 20 to 23.
35. Molayi nia, Ezzatolah; Ghasemi Firoozabadi, Narges; (1396 SH), "Comparative study of the views of Ayatollah Marafet and Alousi about the verses of providence and divine will", Comparative interpretation studies, Volume 3, Number 2, pp. 109-91.
36. Mostafawi, Hassan; (1430 AH), Al-Tahghigh fi Kalamat al-Qur'an Al-Karim, (The investigation of the words of the Holy Quran), Beirut-Cairo-London: Dar Al-Kutub Al-Elamiye, Allameh Mostafawi's Works Publishing Center.
37. ........................; (1360 SH), research in the words of the Holy Qur'an, Tehran: translation and publication of the book.
38. Motahari, Morteza; (1377 SH), Man and Destiny (Introduction: The Greatness and Decline of Muslims); Tehran: Sadra Publications.
39. ........................; [N.T], collection of works, volume.1, Tehran: Sadra.
40. ........................; (1398 SH), Adl Elahi, Tehran: Islamic Publications Institute.
41. Mousavi Alavi Morteza, Ali Bin Al Hussein; (1998), Amali, Volume.1, (The version of Dr. Marwan Al-Attiyeh's School), Cairo: Dar El-Fikr al-Arabi.
42. Qaraeti, Mohsen; (1388 SH), Tafsir Noor, Tehran: The cultural center of lessons from the Qur'an.
43. Qomi, Ali bin Ibrahim; (1363 SH), Tafsir Al-Qami, by the efforts of Tayeb Mousavi Jazaeri, Qom: Dar al-Kitab.
44. Qureishi Bonabi, Ali Akbar; (1375 SH), Tafsir Ahsan Al-Hadith, Tehran: Be'athat Foundation.
45. Rouhani, Mahmoud; (1366 SH), the Statistical Dictionary of the Words of the Holy Qur’an, (Statistical Dictionary of Quranic Words), Mashhad: Publications of Astan Quds Razavi, Behnashr.
46. Saeedianfar, Muhammad Jaafar; Ayazi, Syed Muhammad Ali; (1397 SH), Farhang Nameh Payambar in the Holy Qur’an, Tehran: Nashar Sarayi.
47. Sarshar, Mojgan; Mohammadi, Zahra; (1394 SH), “The relationship of divine providence in guidance and error with the issue of human free will” (comparison of the opinions of Mohammad Hossein Tabatabai and Mohammad Baqer Behboudi),” Ayin Hekmat, seventh year, Number 24, pp. 31-54.
48. Shah Abdul Azimi, Hossein; (1363 SH), Tafsir Ithna Ashari, Tehran: Miqat.
49. Shirazi, Sadr al-Din; (1390 SH), Sharhe Usul Kafi, Chap Sangi, Theran: Mahmoudi Library.
50. Tabrsi, Fazl bin Hassan; (1372 S.H), Majma Al-Bayan Al-Uloom Al-Qur'an Assembly, Tehran: Nasser Khosrow.
51. ........................................; (1412 AH), Tafsir of Javameo Al-Jamae’, Qom: Qom Seminary, Management Center.
52. Tabatabai, Mohammad Hossein; (1390 SH), Al-Mizan fi Tafsir Al-Qur’an, Lobnon - Beirut: Al-Aalami Publications Foundation.
53. Tabrizian, Ala (2017); Analysis of Divine Providence and Will, Quran and Hadith with emphasis on the opinions of Mirza Mahdi Esfahani, Ph.D., Hadith University of Science and Quran.
54. Tayyib, Abdol Hossein; (1369 SH), Atyab al-Bayan fi Tafsir Al-Qur’an, Tehran: Islam.
55. Thaqafi Tehrani, Mohammad; (1398 AH), Rawan Javid fi Tafsir Al-Qur’an Majeed, Tehran: Burhan.
. 56. Tusi, Mohammad ibn Hassan; [N.T], Al-Tibyan fi Tafsir Al-Qur’an, by the efforts of Ahmad Habib Aamily, Lobanon - Beirut: Arab Heritage Revival House.
57. Zakavi, Gholam Hossein; (1391 SH), the rule of God or the tradition of creation and influence, Qom: Publication of religions.
