بن‌مایه‌های تفکر و فلسفة زروانی در شاهنامة فردوسی
محورهای موضوعی : حماسه
معصومه کریمیان
1
(
کارشناسی ارشد رشته زبان و ادبیات فارسی.
)
کلید واژه: فردوسی, زروان, اصالت زمان, قضا و قدر, خیر و شر, زال, شاهنامه,
چکیده مقاله :
بشر، از دیرباز در جست وجوی سرچشمة حیات خویش و مبدأ آفرینش جهان بوده و با تعمق در عالم هستی، سعی در گشودن راز دهر داشته است. پس از ظهور زرتشت در ایران و پیدایش آیین مزدایی، هم واره اهورامزدا و اهریمن به عنوان دو مبدأ برای کاینات و آفرینندة خیر و شر تلقی می شدند. لیکن شواهد و مدارکی وجود دارد که نشان می دهد پیش از اعتقاد به ثنویّت در میان ایرانیان، اندیشة یکتاپرستی (بر مبنای اصالت زمان) نیز ذهن ایرانیان وحدت طلب را مشغول داشته است. اعتقاد به زروان (خدای زمان) پیامدهایی بی شمار داشت که بیش از همه اعتقاد به سرنوشت، بخت و سهم از پیش تعیین شده، تا قرن ها اندیشة ایرانی را تحت سلطة خود داشت. این تفکر در میان شاعران، اندیش مندان و نیز فلاسفه و متکلمان ایرانی نفوذ کرد. از این میان، فردوسی، حماسه سرای بزرگ ایرانی، هم چون دیگران از این سرچشمة فکری مستثنی نبوده است و فرض آن وجود دارد که جبرگرایی در شاه نامة فردوسی پیش از همه، ریشه در زروانی گری دارد. در این جستار ابتدا گذری خواهیم داشت بر اندیشه و فلسفة زروانیسم در ایران باستان و قبل و بعد از زرتشت، سپس با ذکر شواهدی از اثر ماندگار حماسی ایران ـ شاه نامه ـ به بن مایه های فلسفة زروانی در این اثر اشاره خواهیم کرد.
Since antiquity, man has been in search of his life’s fountainhead and the origin of creation and with reflection on this world has tried to unravel its mystery. After coming of Zoroaster in Iran and appearance of Mazdai rite, Ormazd and Ahriman have been regarded as two poles of creation and creators of good and evil. However, there are evidences and documents demonstrating that before believing in dualism, the idea of monotheism based on the unity of time preoccupied the mind of Iranians. Belief in Zarvan, god of time, had numerous consequences more than anything else, belief in fate (destiny), and predestined lot seized the mind of Persians for centuries. This idea penetrated through the minds of Iranian poets, thinkers and philosophers. Among them, Ferdowsi, the great Iranian epic poet, like others was no exception. It is assumed that determinism in Shahnameh more than anything else has roots in Zarvanism. In this article, first the origins of the idea and philosophy of Zarvanism in Old Persia, before and after Zoroaster is sought, then with citing evidences from Shahnameh, the roots of Zarvani Philosophy is pointed out.
1- آذر فرنبغ پسر فرخزاد؛ آذرباد پسر امید، دینکرد، ترجمة فریدون فضیلت، نشر فرهنگ دهخدا، اول، 1381.
2- بنونیست، امیل، دین ایرانی بر پایة متنهای مهم یونانی، ترجمة بهمن سرکاراتی، بنیاد فرهنگ ایران، دوم، 1354.
3- بهار، مهرداد، ادیان آسیایی، چشمه، پنجم، 1384.
4- تفضلی، احمد، ترجمه و تحقیق مینوی خرد، توس، سوم، 1384.
5- جلالی مقدم، مسعود، آیین زروانی، مکتب فلسفی ـ عرفانی زرتشتی بر مبنای اصالت زمان، امیرکبیر، اول، 1384.
6- حریری، ناصر، مرگ در شاهنامه، آویشن، بابل، اول، 1377.
7- خالقداد هاشمی، مصطفی، توضیح الملل (ترجمة الملل و النحل شهرستانی)، با مقدمه و حواشی و تصحیح و تعلیقات جلالی نایینی، محمدرضا، ج اول، اقبال، چهارم، 1373.
8- دولتآبادی، هوشنگ، جای پای زروان، خدای بخت و تقدیر، نشر نی، اول، 1379.
9- راشد محصل، محمدتقی، ترجمه و تحقیق گزیدههای زادسپرم، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، تهران، 1366.
10- رضی، هاشم، ترجمه و واژهنامة وندیداد، ج چهارم، انتشارات فکر روز، اول، 1376.
11- ــــــ ، ترجمه و پژوهش اوستا، بهجت، سوم، 1381.
12- ــــــ ، آیین مهر (میتراییسم)، انتشارات بهجت، چاپ اول، 1371.
13- زینر، آر. سی، زروان یا معمای زرتشتیگری، ترجمة تیمور قادری، امیرکبیر، اول، 1384.
14- سرّامی، قدمعلی، از رنگ گل تا رنج خار، علمی و فرهنگی، اول، 1368.
15- فاطمی، سعید، مبانی فلسفی اساطیر یونان و روم، دانشگاه تهران، 1375.
16- فردوسی، ابوالقاسم، شاهنامه، براساس چاپ مسکو، هرمس، اول، 1382.
17- فرنبغ دادگی، بندهش، ترجمة مهرداد بهار، توس، اول، 1369.
18- کریستین سن، آرتور، آفرینش زیانکار در روایت ایرانی، ترجمة دکتر احمد طباطبایی، انتشارات دانشکدة ادبیات تبریز، 2535.
19- ـــــ ، مزداپرستی در ایران قدیم، ترجمة ذبیح الله صفا، شرکت مؤلفان و مترجمان ایران، 1357.
20- ـــــ ، ایران در زمان ساسانیان، ترجمة رشید یاسمی، سیر، اول، 1384.
21- مختاری، محمد، اسطورة زال، توس، دوم، 1379.
22- نیبرگ، هنریک ساموئل، دینهای ایران باستان، ترجمة سیفالدین نجم آبادی، مرکز ایرانی مطالعه فرهنگها، 1359.
23- واحد دوست، مهوش، نهادینههای اساطیری در شاهنامة فردوسی، سروش، اول، 1379.
24- هینلز، جان راسل، شناخت اساطیر ایران، ترجمة باجلان فرخی، اساطیر، دوم، 1385.
_||_
