بازکاوی بن‌مایه‌ها و ساختار داستان‌های «نبرد رستم با اکوان‌دیو» و «نبرد گرشاسپ با گَنْدَرْوَ»

محورهای موضوعی :

سعید شهرویی ¹ (دانشجوی دکتری دانشگاه بیرجند.)

تاریخ دریافت : 1395/09/30 تاریخ پذیرش : 1396/06/02 تاریخ انتشار : 1396/06/01

کلید واژه: شاهنامه, رستم, اکوان ‌دیو, گرشاسپ, گَنْدَرْوَ,

چکیده مقاله :

گرشاسپ بزرگ ترین پهلوان اسطوره ای ایران است و رستم نیز جهان پهلوان شاهنامه است. یکی از شگفت ترین و رازآمیزترین دشمنان گرشاسپ، دیوی است گَنْدَرْوَ نام که پهلوان پس از رنج بسیار، او را در کنار دریای فراخ کرت از پای درمی آورد. اکوان دیو نیز از رازآمیزترین دشمنان رستم است که تهمتن با کوشش بسیار، سرانجام او را در نزدیکی دریایی از پای می افکند. در این جستار، با روش توصیفی تحلیلی، دو داستان نبرد رستم با اکوان دیو و نبرد گرشاسپ با گَنْدَرْوَ، از دید بن مایه و ساختار سنجیده می شود. یافته های پژوهش نشان می دهد که این دو داستان، در ساختار و روند کارکردهای نیروهای دوسویه و نیز از دید ژرف ساخت های اسطوره ای حماسی، به گونه ای شگفت هم‌سانند. روند ساختاری دو داستان و آرمان ها یا کهن الگوهای رفتاری دو پهلوان، این انگاره را سامان می دهد که گویی داستان نبرد رستم با اکوان دیو، گونه ای دیگر از داستان نبرد گرشاسپ با گَنْدَرْوَ است و یا هر دو داستان از یک سرچشمه‌اند.

چکیده انگلیسی:

Garshasp is the greatest mythic Persian champion and Rostam is also the preeminent hero in Shahnameh.  One of the most mysterious enemies of Garshasp is a demon called Gandarva who is defeated after much difficulties by the champion near the Farakhkart Sea.  Akvan Div is also one of the most enigmatic enemies of Rostam who is killed by the hero Rostam after many struggles by the sea.  This research looks at the two stories in terms of motifs and structure using the descriptive analytic approach.  The results obtained show that the two stories as far as structure and function of two sided forces are concerned and also from the perspective of epic mythic deep structure have amazing resemblances.  The structural trend in two stories, and the ideals or archetypal behavior of two champions encourage the assumption that as if the combat of Rostam with Akan Div is another version of the story of the combat of Garshasp with Gandarva or it is maybe that the two stories draw upon the same fountainhead.

منابع و مأخذ:

-          اوستا. (1385). گزارش و پژوهش جلیل دوست­خواه، تهران: مروارید.

-         آموزگار، ژاله. (1371). «دیوها در آغاز دیو نبودند»، مجلّۀ کلک، شمارۀ 30، صص 16ـ24.

-     اردستانی­رستمی، حمیدرضا. (1394). «فریدون دهقان، کاوۀ آهن­گر و ضحّاک دیو»، مجلۀ شعرپژوهی (بوستان ادب)، دانش‌گاه شیراز، سال هفتم، شمارۀ اوّل، صص 1ـ 28.

-         اسدی توسی، علی بن احمد. (1354). گرشاسپ­نامه، به کوشش حبیب یغمایی، تهران: کتاب‌خانۀ طهوری.

-     اکبری مفاخر، آرش. (1389). «هستی­شناسی دیوان در حماسه­های ملّی بر پایۀ شاهنامۀ فردوسی»، کاوش­نامۀ زبان و ادبیات فارسی،دانش‌گاه یزد، شمارۀ 21، صص 61 ـ 87.

-     بازرگان، محمّدنوید. (1384). «اژدهایی به نام آز»، پژوهش­نامۀ ادب حماسی، دانش­گاه آزاد اسلامی. واحد رودهن، سال اوّل، شمارۀ اوّل، صص 101ـ135.

-         بازرگان، محمّدنوید. (1388). «آب و افراسیاب»، پژوهش­نامۀ ادب حماسی، سال پنجم، شمارۀ 8، صص 37ـ59.

-         باقری حسن­کیاده، معصومه. (1388). «اکوان ­دیو و وای اسطورۀ باد»، مجلّۀ مطالعات ایرانی، سال هشتم، شمارۀ 16، صص 133ـ140.

-         بهار، مهرداد. (1374). جستاری چند در فرهنگ ایران، تهران: فکر روز.

-         بهار، مهرداد. (1376). پژوهشی در اساطیر ایران، تهران: آگاه.

-         پورداوود، ابراهیم. (1377). یشت­ها، تهران: اساطیر.

-         خالقی­مطلق، جلال. (1987). «ببربیان، رویین تنی و گونه­های آن 2». مجلۀ ایران­نامه، سال ششم، صص 382-416.

-         رستگارفسایی، منصور. (1365). اژدها در اساطیر ایران، تهران: توس.

-     رضایی­دشت­­ارژنه، محمود. (1388). «جابه­جایی و دگرگونی اسطورۀ رستم در شاهنامه»، فصل‌نامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره­شناختی، دانش­گاه آزاد اسلامی. واحد تهران جنوب، سال پنجم، شمارۀ 17، صص 63 ـ90.

-         روایت پهلوی. (1367). ترجمۀ مهشید میرفخرایی، تهران: مؤسّسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

-         سرکاراتی، بهمن. (1385). سایه­های شکار شده، تهران: طهوری.

-     شعبانلو، علی­رضا. (1391). «بازتاب اسطورۀ آفرینش آیین زروانی در داستان اکوان ­دیو»، ادبیات عرفانی و اسطوره­شناختی، دانش­گاه آزاد اسلامی. واحد تهران جنوب، سال هشتم، شمارۀ 26، صص 109ـ 128.

-         شهرویی، سعید. (1394 الف). «رستم شخصیّتی اسطوره­ای یا حماسی؟»، ادب­پژوهی، سال نهم، شمارۀ 33، صص 127ـ162.

-     شهرویی، سعید. (1394 ب). «اژدها نماد کدام خشک­سالی؟»، کهن­نامۀ ادب پارسی، پژوهش‌گاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال ششم، شمارۀ 4، صص 117ـ138.

-         صفا، ذبیح­الله. (1383). حماسه­سرایی در ایران، تهران: فردوس.

-         فردوسی، ابوالقاسم. (1366). شاهنامه، به­کوشش جلال خالقی­مطلق، ج1، نیویورک: Bibliotheca persica.

-         فردوسی، ابوالقاسم. (1371). شاهنامه، به ­کوشش جلال خالقی­مطلق، ج3، کالیفرنیا و نیویورک: مزدا.

-         قائمی، فرزاد و محمّدجعفر یاحقّی. (1388). «اسب پرتکرارترین نمادینۀ جانوری در شاهنامه»، زبان و ادب پارسی، شمارۀ 42، صص 9ـ26.

-         قلی­زاده، خسرو. (1388). «اسب در اساطیر هندواروپایی»، مجلّۀ مطالعات ایرانی، شمارۀ شانزدهم، صص 199ـ 232.

-         کزّازی، میرجلال­الدّین. (1385). نامۀ باستان. ج 4، تهران: سمت.

-         کزّازی، میرجلال­الدّین. (1386). نامۀ باستان. ج 1، تهران: سمت.

-         کزّازی، میرجلال­الدّین. (1388). «رخش و آذرگشسپ». فصل­نامۀ زبان و ادب پارسی، سال سیزدهم، شمارۀ 41، صص 41ـ48.

-         کویاجی، جهان­گیر کوورجی. (1380). بنیادهای اسطوره و حماسۀ ایران، ترجمۀ جلیل دوست‌خواه، تهران: آگه.

-     گرگیج، جلال­الدّین و فرزاد قائمی. (1392). «بررسی پیوند میان جنبه­های انسانی و فراطبیعی اژدهای گَنْدَرْوَ بر مبنای ارتباط این اژدها با اسطورۀ آب»، جستارهای ادبی، دانش­گاه فردوسی مشهد، شمارۀ 181، صص29ـ50.

-         هینلز، جان. (1387). شناخت اساطیر ایران، ترجمۀ ژاله آموزگار و احمد تفضّلی، تهران: چشمه.