بررسی دو عنصرکیفیت نمایش( کشمکش و صحنه) در داستان اسکندر در شاهنامه از حیث اقتباس سینمایی

محورهای موضوعی :

مریم اسمعلی پور ¹ , محسن هاشمی ² , علیرضا پورشبانان ³

1 - دانشجوی دکترای زبان و ادبیات فارسی، دانش‌گاه هنر، تهران، ایران
2 - دانش‌یار گروه آموزشی سینما، دانش‌گاه هنر، تهران، ایران (نویسنده مسؤول)
3 - استادیار دانش‌گاه هنر تهران، ایران

تاریخ دریافت : 1400/08/01 تاریخ پذیرش : 1401/01/29 تاریخ انتشار : 1402/02/01

کلید واژه: آئینه اسکندری, امیرخسرو دهلوی, درونمایه, سینما و اقتباس,

چکیده مقاله :

آئینه اسکندری امیرخسرو دهلوی یکی از متون ادبیات کلاسیک فارسی است که در ترکیبی از خیال و تاریخ و خلاقیت شاعر، وجوهی از شخصیت اسکندر را در قالب ماجراهای مختلف و با تمرکز بر درونمایه‎های گوناگون برای مخاطب قابل لمس نموده است. با توجه به آنکه این اثر با بهره گیری از پشتوانۀ هنری و ادبی متون پیش از خود منظوم شده، از ظرفیت های بیانی مطلوبی برخوردار است و می توان با تمرکز بر تنوع درونمایه ها و ساختار ارائۀ تصویری آنها، از این قابلیت برای تولید نسخۀ سینمایی استفادۀ مناسب نمود. این مهم زمانی اهمیت پیدا می‌کند که شاهد هستیم در دو فیلم مهم اقتباسی اسکندر (2004) و الکساندر کبیر(1956) هیچ‌یک از این درونمایه‌ها دیده نمی‌شود. بر این اساس در مقالۀ پیش رو هدف این است تا به روش توصیفی-تحلیلی به این پرسش اصلی پاسخ داده شود که با تأکید بر کدام درونمایه ها در این اثر می توان قابلیت های اقتباسی این متن را مطلوب ارزیابی نمود به گونه‌ای که بسیار متفاوت از فیلم-های اقتباسی باشد. از این منظر، باید گفت درونمایه هایی چون نقش فعال زنان در عشق و حماسه، ارتباط با ماورا و علوم جدید با توجه به تکرار در تاریخ سینما از موارد مطلوب برای تصویرسازی در این متن است و درونمایۀجست وجو در ظرف بیانی سفر در کنار نقش منجی نمای اسکندر و قدرت برتری و استیلاجویی نظامی و فرهنگی ارائه شده از این شخصیت در خلال ماجراهای گوناگون، آئینه اسکندری را به اثری با درونمایه های پرمخاطب و مناسب برای اقتباس تبدیل کرده است.

چکیده انگلیسی:

The tale of Eskandar in Shahnameh is one of the most dramatic tales regarding the life of Eskandar.  It is very significant in terms of two qualitative elements in drama namely conflicts and dramatic scenes which are quite exceptional in contrast with other elements.  The purpose of this article is to answer the main question that what potential and variety these two elements offer for adaptation using descriptive analytic method as well as referring to the classification in the book of recognizing elements of drama.  The results obtained demonstrate that conflicts in the tale are highly varied that is based on the nature of opposing elements such as conflicts in an antisocial society, man versus man, man versus nature, man versus society, man versus his own self, and also based on the nature of conflict is of a kind associated with dynamism.  The battle scenes with the Persians, marriage with Roshanak, the death of Dara, and his burial rites are regarded as dramatic scenes of this narrative which makes it an ideal case for adaptation.

منابع و مأخذ:

• اسلامی ندوشن، محمدعلی (1365)، ایران و جهان از نگاه شاهنامه، تهران: امیرکبیر.


• اسکات، جفری (1393)، فیلم­نامه­نویسی انیمیشن، ترجمۀ امیرمسعود علم­داری و پریسا کاشانیان، تهران: هنر نو.


• ارسطو، (1337)، هنر شاعری (بوطیقا)، ترجمۀ فتح­الله مجتبایی، تهران: اندیشه.


• بازن، آندره (1377)، سینما چیست، ترجمۀ محمد شهبا، تهران: هرمس.


• بی­نام (1396)، «نقد فیلم ضدّ ایرانی اسکندر؛ انبوه تمشک و تناقض»، وب­سایت اسطوره­سازان، 23 مهر، ساعت 9:59. http://ostoorehsazan.ir/1396/07/23.


• بی­نام (2001)، فرهنگ ریشه­شناسی آنلاین، https://www.etymonline.com/word/drama


• پازولینی، پیر پائولو (1385)، سینمای شعر در ساخت­گرایی و نشانه­شناسی سینما، گردآوری بیل نیکولز، ترجمۀ علاءالدین طباطبایی، تهران: هرمس.


• ثروت، منصور (1372)، مجموعه مقالات کنگرۀ بین­المللی نظامی، تبریز: انتشارات دانشگاه تبریز.


• جهازی، بدری (1392)، «اقتباس از افسانه­های حماسی شاهنامه»، فصل­نامۀ فرهنگ مردم ایران، شمارۀ 33، صص 53-71.


• جاهد، کوروش (1386)، اسکندر ساختۀ الیور استون»، وبلاگ سینمایی، دی، ساعت 12:37. http://kouroshjahed.blogfa.com/post/10


• حاکمی والا، اسماعیل؛ رئیسی بهان، مصطفی (1384)، «نگاهی به جلوه­های دراماتیک در شاهنامۀ فردوسی و خمسۀ نظامی»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دورۀ 56، شمارۀ 4، صص 1-21.


• حیاتی، زهرا؛ پورنامداریان، تقی (1395)، «بازخوانی تصویرهای ادبی در غزلیات شمس از دیدگاه زیبایی­شناسی تصویر در سینما»، کهن­نامۀ ادب فارسی، دورۀ 7، شمارۀ 4، صص 23-60.


• خیری، محمد (1384)، اقتباس برای فیلم­نامه: پژوهشی در زمینۀ اقتباس از آثار ادبی برای نگارش فیلم­نامه، تهران: سروش.


• خالقی­مطلق، جلال (1386)، «از شاهنامه تا خدای­نامه»، نامۀ ایران باستان، سال 7، ش 1 و2، صص 3-119.


• دادلی اندرو، جیمز (1381)، «بنیان اقتباس»، فارابی، دورۀ 12، شمارۀ 4، صص 128-119.


• سیگر، لیندا (1380)، نگارش فیلم­نامۀ اقتباسی، ترجمۀ عباس اکبری، تهران: نیلوفر.


• صفا، ذبیح­الله (1372)، حماسه­سرایی در ایران، تهران: امیرکبیر.


• ضابطی­جهرمی، احمد (1393)، «سینما و تاریخ­نگاری: گفتمان گونۀ فیلم تاریخی»، نامۀ هنرهای تجسمی و موسیقی، دورۀ 5، شمارۀ 9، 31-44.


• ضابطی­جهرمی، احمد (1378)، سینما و ساختار تصاویر شعری در شاهنامه، تهران: کتاب فرا.


• فردوسی، ابوالقاسم (1386)، شاهنامه، تصحیح جلال خالقی­مطلق، ج5-6، تهران: دایره­المعارف بزرگ اسلامی.


• کیسبی­یر، آلن (1373)، درک فیلم، ترجمۀ بهمن طاهری، تهران: چشمه.


• کمپل، جوزف (1394). قهرمان هزار چهره. ترجمۀ شادی خسروپناه. چاپ ششم. مشهد: گل آفتاب.


• مکی، ابراهیم (1390)، شناخت عوامل نمایش، تهران: سروش.


• معتضد، خسرو (1397)، «نقد تاریخی اسکندر الیور استور توسط معتضد»، یک­شنبه 18 آذر، ساعت 21: 44. http://cinemapress.ir/news/105457


• مک­کی، رابرت (1391)، داستان، ساختار، سبک و اصول فیلم­نامه نویسی، ترجمۀ محمد گذرآبادی، تهران: هرمس.


• هاچن، لیندا (1396)، نظریه­ای در باب اقتباس، ترجۀ مهساخداکرمی، تهران: مرکز.


• هاشمی، محسن (1388)، فردوسی و هنر سینما، تهران: علم.


• هیوارد، سوزان (1381)، مفاهیم کلیدی در مطالعات سینمایی، ترجمۀ فتاح محمدی، تهران: هزارۀ سوم.

نام فیلم­ها:

• گیبسون، مل (1995)، «شجاع دل»، آیکن پروداکشنز و شرکت لاد، ایالات متحده آمریکا.


• هیونگ رای، شیم (2007)، "جنگ اژدها: جنگ D"، شرکت سرگرمی سی جی، کرۀ جنوبی.


• جکسون، پیتر (2012-2014)، "هابیت" (1-3)، نیولاین سینما مترو-گلدوین-مایر، نیوزلند و ایالات متحده آمریکا.


• اسکات، ریدلی (2000)، "گلادیاتور"، محصولات آزاد اسکات، واگن قرمز و شرکت های سرگرمی، ایالات متحده آمریکا و بریتانیا.


• سیلوسترینی، ایوان (2020)، «قلب اژدها: انتقام»، رافالا پروداکشنز و شرکت‌های یونیورسال 1440 و سرگرمی، ایالات متحده.


• استون، الیور؛ کایل، کریستوفر؛ کالوگریدیس، لائتا (2004)، تولیدات اگستلان(تولید شده)، اسکندر، فیلم­های اینترمدیا، آلمان، فرانسه، ایتالیا، هلند، بریتانیا، ایالات متحده آمریکا.


• راسن، رابرت/ گریفیث، گوردون (1956)، "اسکندر کبیر"، شرکت سی بی فیلم اس ای، ایالات متحده و اسپانیا.


• ریچی، گای (2017)، "شاه آرتور: افسانه شمشیر"، برادران وارنر اینترتینمنت، تصاویر روستای رودشو، تصاویر علف­های هرز، تصاویر شرکت ساف­هاوس، ایالات متحده آمریکا، استرالیا و بریتانیا.

References

• Islami Nadowshan, Mohammad Ali, (1365), Iran and the world from the perspective of Shahnameh, Tehran:


• Scott, Jeffrey (2014), How to write for animation, Trans. Amir Massoud Alamdari and Parisa Kashanian, Tehran:  New Art


• Aristotle, (1337), The Art of Poetry (Botiqa), Fathullah Mojtabaei, Tehran:  Andisheh.


• Bazan, Andre (1998), What is Cinema, Mohammad Shahba, Tehran: Hermes.


• Unknown (2001), online Etymology Dictionary, https://www.etymonline.com/word/drama


• Unknown (1396), "Critique of Alexander's anti-Iranian film; Raspberry and contradiction", the website of the myth makers, October 14, at 9:59. http://ostoorehsazan.ir/1396/07/23.


• Pasolini, Pierre Paolo (1385). Poetry Cinema in the Constructivism and Semiotics of Cinema, compiled by Bill Nichols, trans. Aladdin Tabatabai, Tehran: 


• Servat, Mansour (1372), Proceedings of the International Military Congress, Tabriz: Tabriz University Press.


• Jahazi, Badri (2013), "Adaptation from the epic legends of Shahnameh", Iranian People Culture Quarterly, No. 33, pp. 53-71.


• Jahed, Cyrus (2007), "Alexander by Oliver Stone", Cinema Blog, January, 12:37. http://kouroshjahed.blogfa.com/post/10.


• Hakemi Vala, Ismail; Raeisi Bahan, Mostafa (2005), "A Look at Dramatic Effects in Ferdowsi’s Shahnameh and Khamseh Nezami", Journal of the Faculty of Literature and Humanities, Vol.  56, No.  4   1-21


• Hayati, Zahra; Pournamdarian, Taghi (2016), "Rereading Literary Images in Shams Ghazals from the Perspective of Image Aesthetics in Cinema", Archeology of Persian Literature, Vol. 7, No. 4, pp. 23-60.


• Kheiri, Mohammad (2005), Adaptation for Screenplay: A Research in Adaptation of Literary Works for Screenwriting, Tehran:


• Khaleghi Motlagh, Jalal (2007), "From Shahnameh to Khodainameh", Letter of Ancient Iran, Vol. 7, Issues 1 and 2, pp. 3-119


• Dudley Andrew, James (2002), "Adaptation Foundation", Farabi, Vol. 12, No.  4, pp. 128-119.


• Siger, Linda (2001), Writing an Adapted Screenplay, trans. Abbas Akbari, Tehran:  Niloufar


• Hutcheon, Linda (2017), A Theory of Adaptation, trans. Mahsa khodakarami, Tehran: Markaz


• Safa, Zabihollah (1372), Epic writing in Iran, Tehran: Amirkabir.


• Zabeti Jahromi, Ahmad (2014), "Cinema and Historiography: A Discourse of the Historical Film Type", Letter of Visual Arts and Music, 5, No.  9, 31-44.


• Zabeti Jahromi, Ahmad (1999), Cinema and the Structure of Poetic Images in Shahnameh, Tehran:


• Ferdowsi, Abolghasem- (2007), Shahnameh, Jalal Khaleghi Motlagh, vol. 5-6, Tehran:  The Great Islamic Encyclopedia.


• Casebier, Allan (1373), Film appreciation, trans. Bahman Taheri, Tehran: Cheshmeh.


• Campbell, Joseph (1394). The hero of a thousand faces. Trans. Shadi Khosropanah. 6th edition. Mashhad:  Gole Aftab.


• Chambers, E. K. (1903). The Medieval Stage: book I. Minstrelsy. Book II. Folk drama (Vol. 1). Clarendon Press.


• Maki, Ebrahim (2011), Recognizing the factors of the play, Tehran: Soroush.


• Motazedeh, Khosrow (1397), "Historical Critique of Alexander Oliver Store by Motazedeh", Sunday, December 9, at 9:44 PM: http://cinemapress.ir/news/105457


• Metz, P. K. (1998). The Tao of Learning: Lao Tzu's Tao Te Ching Adapted for a New Age. Green Dragon Books.


• McKee, Robert (2012), Story, Structure, Style and Principles of Screenwriting, trans. Mohammad Gozarabadi, Tehran:  Hermes


• Mitchell, J. (1908). Significant Etymology: Or, Roots, Stems, and Branches of the English Language. William Blackwood and sons.


• Hashemi, Mohsen (2009), Ferdowsi and the Art of Cinema, Tehran: Alam.


• Hayward, Susan (2002), Key Concepts in Cinematic Studies, Fattah Mohammadi, Tehran: Third Millennium.


• Halliwell, S. (1998). Aristotle's poetics. University of Chicago Press.

Movie's Name:

• Gibson, Mel (1995), “Brave heart”, Icon Productions and the Ladd Company Company, USA.


• Hyung-rae, Shim (2007), “Dragon Wars: D-War”, CJ Entertainment Company, South Korea.


• Jackson, Peter (2012-2014), “Hobbit” (1-3), New Line CinemaMetro-Goldwyn-Mayer Company, New Zealand and USA.


• Scott, Ridley (2000), “Gladiator”, Scott Free Productions, Red wagon and Entertainment Companies, USA and UK.


• Silvestrini, Ivan (2020), “Dragon heart: Vengeance”, Raffaella Productions and Universal 1440 and Entertainment companies, United States.


• Syversen, Patrik (2017), “Dragon heart: Battle for the Heartfire”, Castel Film Romania and Universal Pictures Home Entertainment Companies, USA and Romania.


• Stone, Oliver; Kyle, Christopher; Kalogridis, Laeta (2004), Ixtlan Productions (Produced), “Alexander”, Intermedia Films, Germany, France, Italy, Netherlands, United Kingdom, United States.


• Rossen, Robert/ Griffith, Gordon (1956), “Alexander the Great”, C.B. Films S.A. Company, United States and Spain.


• Ritchie, Guy (2017), “King Arthur: Legend of the Sword”, Warner Bros. Entertainment, Village Roadshow Pictures, Weed Road Pictures, Safe house Pictures Company, USA, Australia and UK.

References

• Islami Nadowshan, Mohammad Ali, (1365), Iran and the world from the perspective of Shahnameh, Tehran:


• Scott, Jeffrey (2014), How to write for animation, Trans. Amir Massoud Alamdari and Parisa Kashanian, Tehran:  New Art


• Aristotle, (1337), The Art of Poetry (Botiqa), Fathullah Mojtabaei, Tehran:  Andisheh.


• Bazan, Andre (1998), What is Cinema, Mohammad Shahba, Tehran: Hermes.


• Unknown (2001), online Etymology Dictionary, https://www.etymonline.com/word/drama


• Unknown (1396), "Critique of Alexander's anti-Iranian film; Raspberry and contradiction", the website of the myth makers, October 14, at 9:59. http://ostoorehsazan.ir/1396/07/23.


• Pasolini, Pierre Paolo (1385). Poetry Cinema in the Constructivism and Semiotics of Cinema, compiled by Bill Nichols, trans. Aladdin Tabatabai, Tehran: 


• Servat, Mansour (1372), Proceedings of the International Military Congress, Tabriz: Tabriz University Press.


• Jahazi, Badri (2013), "Adaptation from the epic legends of Shahnameh", Iranian People Culture Quarterly, No. 33, pp. 53-71.


• Jahed, Cyrus (2007), "Alexander by Oliver Stone", Cinema Blog, January, 12:37. http://kouroshjahed.blogfa.com/post/10.


• Hakemi Vala, Ismail; Raeisi Bahan, Mostafa (2005), "A Look at Dramatic Effects in Ferdowsi’s Shahnameh and Khamseh Nezami", Journal of the Faculty of Literature and Humanities, Vol.  56, No.  4   1-21


• Hayati, Zahra; Pournamdarian, Taghi (2016), "Rereading Literary Images in Shams Ghazals from the Perspective of Image Aesthetics in Cinema", Archeology of Persian Literature, Vol. 7, No. 4, pp. 23-60.


• Kheiri, Mohammad (2005), Adaptation for Screenplay: A Research in Adaptation of Literary Works for Screenwriting, Tehran:


• Khaleghi Motlagh, Jalal (2007), "From Shahnameh to Khodainameh", Letter of Ancient Iran, Vol. 7, Issues 1 and 2, pp. 3-119


• Dudley Andrew, James (2002), "Adaptation Foundation", Farabi, Vol. 12, No.  4, pp. 128-119.


• Siger, Linda (2001), Writing an Adapted Screenplay, trans. Abbas Akbari, Tehran:  Niloufar


• Hutcheon, Linda (2017), A Theory of Adaptation, trans. Mahsa khodakarami, Tehran: Markaz


• Safa, Zabihollah (1372), Epic writing in Iran, Tehran: Amirkabir.


• Zabeti Jahromi, Ahmad (2014), "Cinema and Historiography: A Discourse of the Historical Film Type", Letter of Visual Arts and Music, 5, No.  9, 31-44.


• Zabeti Jahromi, Ahmad (1999), Cinema and the Structure of Poetic Images in Shahnameh, Tehran:


• Ferdowsi, Abolghasem- (2007), Shahnameh, Jalal Khaleghi Motlagh, vol. 5-6, Tehran:  The Great Islamic Encyclopedia.


• Casebier, Allan (1373), Film appreciation, trans. Bahman Taheri, Tehran: Cheshmeh.


• Campbell, Joseph (1394). The hero of a thousand faces. Trans. Shadi Khosropanah. 6th edition. Mashhad:  Gole Aftab.


• Chambers, E. K. (1903). The Medieval Stage: book I. Minstrelsy. Book II. Folk drama (Vol. 1). Clarendon Press.


• Maki, Ebrahim (2011), Recognizing the factors of the play, Tehran: Soroush.


• Motazedeh, Khosrow (1397), "Historical Critique of Alexander Oliver Store by Motazedeh", Sunday, December 9, at 9:44 PM: http://cinemapress.ir/news/105457


• Metz, P. K. (1998). The Tao of Learning: Lao Tzu's Tao Te Ching Adapted for a New Age. Green Dragon Books.


• McKee, Robert (2012), Story, Structure, Style and Principles of Screenwriting, trans. Mohammad Gozarabadi, Tehran:  Hermes


• Mitchell, J. (1908). Significant Etymology: Or, Roots, Stems, and Branches of the English Language. William Blackwood and sons.


• Hashemi, Mohsen (2009), Ferdowsi and the Art of Cinema, Tehran: Alam.


• Hayward, Susan (2002), Key Concepts in Cinematic Studies, Fattah Mohammadi, Tehran: Third Millennium.


• Halliwell, S. (1998). Aristotle's poetics. University of Chicago Press.

Movie's Name:

• Gibson, Mel (1995), “Brave heart”, Icon Productions and the Ladd Company Company, USA.


• Hyung-rae, Shim (2007), “Dragon Wars: D-War”, CJ Entertainment Company, South Korea.


• Jackson, Peter (2012-2014), “Hobbit” (1-3), New Line CinemaMetro-Goldwyn-Mayer Company, New Zealand and USA.


• Scott, Ridley (2000), “Gladiator”, Scott Free Productions, Red wagon and Entertainment Companies, USA and UK.


• Silvestrini, Ivan (2020), “Dragon heart: Vengeance”, Raffaella Productions and Universal 1440 and Entertainment companies, United States.


• Syversen, Patrik (2017), “Dragon heart: Battle for the Heartfire”, Castel Film Romania and Universal Pictures Home Entertainment Companies, USA and Romania.


• Stone, Oliver; Kyle, Christopher; Kalogridis, Laeta (2004), Ixtlan Productions (Produced), “Alexander”, Intermedia Films, Germany, France, Italy, Netherlands, United Kingdom, United States.


• Rossen, Robert/ Griffith, Gordon (1956), “Alexander the Great”, C.B. Films S.A. Company, United States and Spain.


• Ritchie, Guy (2017), “King Arthur: Legend of the Sword”, Warner Bros. Entertainment, Village Roadshow Pictures, Weed Road Pictures, Safe house Pictures Company, USA, Australia and UK.