یمن درگزارش شاهنامه از عملیات انتقامی شاپور دوم

محورهای موضوعی : تکتونواستراتیگرافی

فرزین غفوری ¹

1 - استادیار تاریخ ایران باستان، عضو هیأت علمی فرهنگستان زبان و ادب فارسی

تاریخ دریافت : 1401/01/13 تاریخ پذیرش : 1401/04/27 تاریخ انتشار : 1401/07/01

کلید واژه: شاهنامه, روم, شاپور دوم, یمن, حیره,

چکیده مقاله :

چکیده:شکست نرسی از روم و مرگ زودهنگام جانشینش، هرمز دوم، باعث شد تا اعراب در زمان خردسالی شاپور دوم حمله‌های غارتگرانه‌ای به غرب و جنوب ایران داشته باشند و حتی مهاجمان از قصری در حومۀ تیسفون یکی از شاهدخت‌های بلندپایۀ ساسانی را ربودند. از سوی دیگر یمن که به موازات هاماوران در شاهنامه به کار رفته است در بخش ساسانی شاهنامه به وضوح به حیره اطلاق شده است و این مطلب در پادشاهی یزدگرد یکم در شاهنامه کاملاً مشهود است. در پادشاهی شاپور دوم در شاهنامه نیز یمن به حیره اشاره دارد. در حالی که مورّخان اوایل دورة اسلامی مانند طبری و بلعمی از وضع حیره پیش از عملیات انتقامی شاپور و درگیرودار آن غفلت کرده‌اند، در واقع گزارش شاهنامه حاوی این اطلاع مهم است که این عملیات ابتدا متوجه حیره بود و سپس برضد قبایل عربی که در حمله به ایران دست داشتند. بررسی گورنبشتۀ نماره و رویدادهای سیاسی روم مقارن با حملۀ انتقامی شاپور، درستی گزارش شاهنامه را تأیید می‌کند.

چکیده انگلیسی:

AbstractThe defeat of Narsi in the war with Rome and the early death of his successor, Hormoz the second was the reason behind the Arabs plundering invasion of western and southern part of Iran at a time when Shapour the second was only a child.  The Invaders kidnapped a high stature Sassanid princess from a palace in  the suburb of Ctesiphon.  On one hand Yemen in parallel with Hamavaran is referred to in Shahnameh and in the Sassanid part of Shahnameh it is clearly named Hira and this matter in the reign of Yazdgerd the first is completely evident.   On the other hand in the reign of Shapur the second Yemen is  also referred to as Hira in  Shahnameh while the early historians of the Islamic era such as Tabari and Bala’mi overlooked the circumstances in Hira before and in the midst of  the revenge operations of Shapur.  In fact according to Shahnameh’s account this operation was directed first towards Hira and then against the Arabs tribes who were behind the attacks.  The examination of Namara epitaph and the study of the Roman political events concurrent with shapur’s revenge attack confirms the truthfulness of the Shahnameh’s account.

منابع و مأخذ:

• آذرنوش، آذرتاش (1374)، راههای نفوذ فارسی در فرهنگ و زبان عرب جاهلی، تهران، توس، چاپ دوم.


• بلاذرى، ابوالحسن احمد بن یحیى، 1988، فتوح البلدان، بیروت، دار و مکتبه الهلال.


• بلعمی، ابوعلی محمد بن محمد، 1380، تاریخنامة طبری، به تصحیح محمد روشن، تهران، سروش، چاپ سوم.


• بنداری، فتح بن علی (1932)، الشاهنامه، تصحیح عبدالوهاب عزام، قاهره، مطبعه دارالکتب المصریه.


• ثعالبی، ابومنصور عبدالملک بن محمد (1900)، غرر اخبار ملوک الفرس و سیرهم،  تصحیح و ترجمة زوتنبرگ، پاریس.


• حمزۀ اصفهانی (1346)، تاریخ پیامبران و شاهان، ترجمۀ جعفر شعار، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، تهران.


• دینوری، ابوحنیفه احمد بن داود (1960)، الاخبارالطوال، تحقیق عبدالمنعم عامر، قاهره، دار احیاء الکتب العربیه.


• شهبازی طبری: شهبازی، علیرضا شاپور (1389)، تاریخ ساسانیان: ترجمة بخش ساسانیان از کتاب تاریخ طبری و مقایسة آن با تاریخ بلعمی، تهران، مرکز نشر دانش‌گاهی.


• طبری، محمد بن جریر (1960)، تاریخ الطبری (تاریخ الامم و الملوک)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث.


• غفوری، فرزین (1399)، «معمای یمن در بخش ساسانی شاهنامه»، کهن‌نامة ادب فارسی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال یازدهم، شمارة دوم، پاییز و زمستان 1399.


• غفوری، فرزین (1400)، «شاهنامه و عملیات انتقامی شاپور دوم»، از این خسروانی درخت (مجموعه‌مقالات همایش بزرگداشت فردوسی)، به‌کوشش علی کرامتی‌مقدم، زیر نظر محمدجعفر یاحقی، مشهد، نشر تمرین.


• فردوسی، ابوالقاسم (1386)، شاهنامۀ فردوسی (دفتر هفتم)، به کوشش جلال خالقی‌مطلق و ابوالفضل خطیبی، تهران، کانون فردوسی(مرکز پژوهش حماسه‌های ایرانی وابسته به مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی).


• فردوسی، ابوالقاسم (1389)، شاهنامۀ فردوسی (دفتر ششم)، به کوشش جلال خالقی‌مطلق و محمود امیدسالار، تهران، کانون فردوسی(مرکز پژوهش حماسه‌های ایرانی وابسته به مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی)، چاپ سوم.


• کریستنسن، آرتور امانوئل (1384)، ایران در زمان ساسانیان، ترجمة رشید یاسمی، ویرایش حسن رضایی باغ‌بیدی، تهران، صدای معاصر، چاپ چهارم.


• نولدکه طبری: نولدکه، تئودور (1378)، تاریخ ایرانیان و عربها در زمان ساسانیان، ترجمة عباس زریاب خویی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ دوم .


• نهایة الارب فی اخبار الفرس و العرب (1375)، به تصحیح محمدتقی دانش‌پژوه، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.


• Abulhab, Saad D. (2013), Inscriptional Evidence of Pre-Islamic Classical Arabic: Selected Readings in the Nabataean, Musnad, and Akkadian Inscriptions, blautopf publishing, New York.


• Bellamy, James A. (1985), “A New Reading of the Namara Inscription”, Journal of the American Oriental Society, 105, No. 1, Jan - Mar 1985.


• Bosworth–Tabari: Bosworth, C. E. (1999), The History of Al-Tabari (vol. V) : The Sāsānids, The Byzantines, The Lakmids and Yemen, translated and annotated by C.E. Bosworth, State University of New York Press.


• Bosworth, C. E. (1983) “Iran and the Arabs before Islam”, Yarshater, Ehsan , The Cambridge History of Iran (Vol. III/1), Cambridge University Press.


• Daryaee, Touraj (2002) , Šahrestānīhā ī Ērānšahr, Mazda Publishers, Costa Mesa - California.


• Dussaud, René (1955), La Pénétration des arabes en Syrie avant l’Islam, L’Institut francais d'archéologie de Beyrouth & Bibliotheque archéologique et historique, Paris.


• Frye, Richard N. (1983), “The Political History of Iran under The Sasanians”, The Cambridge History of Iran, Ed. Ehsan Yarshater, vol. III, part 1.


• Humbach, Helmut & Skjærvø, Prods O., 1983, The Sassanian Inscription of Paikuli, Dr. Ludwig Reichert Verlag, Wiesbaden.


• Macdonald, M. C. A., 2009, “Arabs, Arabias and Arabic before Late Antiquity”, Topoi, No. 16.


• Pohlsander, Hans A. (2004), The Emperor Constantine, Routledge & Taylor & Francis e-Library, London & New York, 2nd ed.


• Potter, David (2013), Constantine The Emperor, Oxford University Press, New York.


• Retso, Jan, 2003, The Arabs in Antiquity: Their History from the Assyrians to the Umayyads, Routledge Curzon, New York


• Shahīd, Irfan (1984), Byzantium and the Arabs in the Fourth Century, Dumbarton Oaks Research Library and collection, Washington C. (2ed. 2006)


• Shahīd, Irfan (1991), “Ghassānids”, Encyclopaedia of Islam (vol. II), Ed. Bernard Lewis & others, Brill, Leiden.


• Shepard, Jonathan (ed.), 2008, The Cambridge history of the Byzantine Empire, Cambridge University Press, New York.


• Schmitt, Rüdiger (2003), “Hatrā”, In : Yarshater , Ehsan (ed.) , Encyclopaedia Iranica ( XII), Encyclopaedia Iranica Foundation, Bibliotheca Persica Press, New York.


• Yusof Kiani, Muhammad, 2002, “Gorgān: iv. Archeology”, in: Yarshater, Ehsan (ed.), Encyclopaedia Iranica (vol. XI), Routledge & Kegan Paul, London & New York.                                                                                                   Sources


• Azarnoush, Azartash (1995) Ways of Persian influence over Arabic language and Culture2^nd Tehran:  Tous         


• Bal’ami, Abu Ali Mohammad Ben Mohammad (2001) Tarikhnameh Tabari     Mohammad Roshan.  3^rd ed.  Tehran:  Soroush


• Bondari, Fath ben Ali (1932) Al Shahnameh    Abdulvahab Ezam.  Cairo:  Darolketab al Mesrieh.


• Thaalebi, Abu Mansur Abdul Malek ben Mohammad (1900) Ghorar Akhbar Muluk al- Fors va Sayrohom     and   trans.   Hermann Zotenberg.   Paris.


• Isfahani, Hamzeh (1967) History of Prophets and Kings      Jafar Shoar    Tehran:  Bonyade Farhange Iran.


• Dinvari, Abu Hanifeh Ahmad ben Davoud (1960) Al Akhbar al-Taval   Researched by Abdul Monem Amer.  Cairo:  Dar Ehya al-Kotob al- Arabieh


• Shahbazi, Ali Reza -  Tabari, Shapur (2010) History of Sassanid:  Translation of the Sassanid part from Tarikh Tabari and its comparison with Tarikh Bal’ami   Tehran:  Markaz Nashre Daneshgahi.


• Tabari, Mohammad ben Jarir (1960) Tarikh al Tabari (Tarikh al-Omam val Muluk) Researched by Mohammad Abulfazal Ibrahim   Beirut: 


• Ghafouri, Farzin (2020) The enigma of Yaman in Sassanid part of Shahnameh, Kohan Nameh Persian Literature, Academy of Humanities and Cultural Studies.    11   No.  2   Fall & Winter 1399.


• Ghafouri, Farzin (2010)  Shahnameh and Revenge Operations of Shapur, the Second


• From this Khosrovani tree (Collected articles in the Conference held in commemoration of Ferdowsi) by Ali Keramati Moghdam, under the supervision of Mohammad Jafar Yahaghi. Mashhad: 


• Ferdowsi, Abulghasem (2007) Ferdowsi’s Shahnameh ( 7^th book)  by Jalal Khaleghi Motlagh and Abulfazl Khatibi.  Tehran:  Kanun Ferdowsi (Research Center for Persian epics in connection with the Great Islamic Encyclopedia Center).


• Ferdowsi, Abulghasem (2010) Shahnameh Ferdowsi (6^th book) by Jalal Khaleghi Motlagh, Mohammad Omid Salar   3^rd   Tehran:  Kanun Ferdowsi (Research Center for Persian epics in connection with the Great Islamic Encyclopedia Center).


• Christensen, Arthur Emanuel (2005) Iran in Sassanid Time    Rashid Yasemi Ed.  Hassan Rezaei Bagh Bidi   4^th ed.  Tehran:  Sedaye Moaser


• Noldke, Theodor (1999) History of Persians and Arabs in Sassanid Time     Abbas Zaryab Khoei   2^nd ed.   Tehran:  Institute of Humanities and Cultural Studies.


• Nihayat al-arab fi akhbar al-Furs wa’l-Arab (The Ultimate Aim, about the History of the Persians and the Arabs) 1996     Mohammad Taghi DaneshPajouh.   Anjoman Asar va Mafakher Farhangi.