کد مقاله : 140301291107341 بازدید : 284 صفحه: -

نوع مقاله: پژوهشی

کاربرد روش PCA در شناسایی مهم¬ترین معیارهای تاثیرگذار بر انتخاب خدمات فرهنگی در مناطق تفرجی و گردشگری (پارک جنگلی النگدره استان گلستان)

محورهای موضوعی : محیط زیست

سیمین سلیمی دهکردی ¹ , علیرضا میکائیلی تبریزی ² , سپیده سعیدی ³

1 - دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان
2 - گروه طراحی و ارزیابی محیط زیست - دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان
3 - استادیار گروه محیط زیست دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان

تاریخ دریافت : 1403/01/29 تاریخ پذیرش : 1403/03/12 تاریخ انتشار : 1403/05/26

کلید واژه: استان گلستان, پارک جنگلی النگدره, تحلیل ¬مولفه¬های اساسی, خدمات فرهنگی, گردشگری.,

چکیده مقاله :

خدمات فرهنگی اکوسیستم مزایای غیرمادی هستند که مردم از محیط به¬دست می‌آورند و شامل ارزش¬های زیبایی¬شناختی، هویت فرهنگی، روابط اجتماعی، حس مکان، تفرج و توریسم، دانش¬افزایی و ارزش‌های آموزشی است. این خدمات به¬طور مستقیم با سلامتی و آسایش انسان مرتبط است و از پیوند بین مردم و محیط اطراف آنها دریافت می‌شود. با توجه ‌به ظرفیت‌های موجود در پارک جنگلی النگدره، این پارک به¬عنوان ثروت عظیم فرهنگی و بوم¬شناختی به¬شمار می¬رود. ظرفیتی که با استفاده از آن می‌توان گردشگران را به این منطقه جذب و زمینه‌های حفاظت از محیط زیست و توسعه پایدار این محدوده جنگلی را مهیا کرد. هدف این مطالعه تعیین مهم¬ترین معیارهای خدمات فرهنگی در پارک جنگلی النگدره است. بدین منظور پرسشنامه¬ای تدوین و بین 270 نفر از بازدیدکنندگان توزیع شد و با به¬کارگیری روش تحلیل مولفه¬های اساسی، نتایج آن در نرم افزار SPSS تحلیل شد. نتایج به¬دست آمده نشان داد از بین 20 معیار خدمات فرهنگی شناسایی شده، شش معیار ارزش کاهش خطر فیزیکی آسیب بدنی، دسترسی به آب و غذا و هوای سالم، الهامات و حس مکان، میراث فرهنگی، هویت و ارزش مکان، ارزش تفریحی- تفرجی، و ارزش زیبایی¬شناختی بیشترین اهمیت را دارند. نتایج این تحقیق ضمن شناسایی مهم¬ترین خدمات فرهنگی پارک جنگلی النگدره می¬تواند به کارشناسان و مدیران برنامه¬ریزی در توسعه دقیق¬تر و آگاهانه¬تر خدمات فرهنگی گردشگری کمک کند و با توسعه این خدمات زمینه لازم جهت جذب بیشتر گردشگران به این منطقه فراهم گردد.

چکیده انگلیسی:

Ecosystem cultural services are intangible benefits that people get from the environment and include aesthetic values, cultural identity, social relations, sense of place, recreation and tourism, knowledge and educational values. These services are directly related to human health and comfort. These services are derived from the link between people and their surroundings. According to the existing capacities in Alangdareh forest park, this park is considered as a huge cultural and ecological wealth, a capacity that can be used to attract tourists to this area and the fields of environmental protection and sustainable development of this area. He created a forest. The purpose of this study is to determine the most important criteria of cultural services in Alangdareh Forest Park. For this purpose, a questionnaire was compiled and distributed among 270 visitors, and the results were analyzed in SPSS software using the Principal Component Analysis (PCA) method. The results showed that among the 20 criteria of cultural services identified in this research, six criteria: the value of reducing the physical risk of physical injury, access to water, food and healthy air, inspiration and sense of place, cultural heritage, identity and value of place, recreational value - Recreation has the most important aesthetic value. The results of this research, while identifying the most important cultural services of Alangdareh Forest Park, can help planning experts and managers in the more accurate and informed development of cultural tourism services, and with the development of these services, it is necessary to attract more tourists to this area. provided the area.

منابع و مأخذ:

Abdullahi, S., Ilderami, A., (2022). Valuing ecosystem services; Concepts and methods. Man and Environment, (1) 20, 1-18. (in Persian).
Akhgari Sang atash, Z., (2017). Evaluation of visual quality of urban landscape (Case study: Mashhad and Gorgan), Master Thesis. 131 p. (in persian).
Alcamo, J., Bennett, E., and Program, M., (2003). Ecosystems and Human Well-Being: A Framework For Assessment.
Andersson, E., Tengö, M., McPhearson, T., and Kremer, P., (2015). Cultural ecosystem services as a gateway for improving urban sustainability. Ecosystem Services, 12, 165-168.‏
Bachi, L., Ribeiro, S. C., Hermes, J., and Saadi, A., (2020). "Cultural Ecosystem Services (CES) in landscapes with a tourist vocation: Mapping and modeling the physical landscape components that bring benefits to people in a mountain tourist destination in southeastern Brazil", Tourism Management, 77. https://doi.org/10.1016/j.tourman.2019.104017
Borooghani, M. Mirkarimi, S. H. Mohammadzadeh, M. Saedi, S., (2021). Using Principe Component Analysis to Identify the Most Important Criteria on the Preferences of Walking Tracks of Ziarat Watershed Basin, Environmental Researches, 12(23), 81-90. magiran.com/p2327991.(in Persian).
Caglayan, İ., Yeşil, A., Cieszewski, C., Gül, F. K., and Kabak, Ö., (2020). Mapping of recreation suitability in the Belgrad Forest Stands. Applied Geography, 116, 102153.‏
De Groot, R., Brander, L., Van Der Ploeg, S., Costanza, R., Bernard, F., Braat, L., Christie, M., Crossman, N., Ghermandi, A., and Hein, L., (2012). Global estimates of the value of ecosystems and their services in monetary units. Ecosystem Services, 1(1), 50–61.
De Valck, J., Landuyt, D., Broekx, S., Liekens, I., De Nocker, L., and Vranken, L., (2017). Outdoor recreation in various landscapes: Which site characteristics really matter?. Land Use Policy, 65, 186-197.‏
Ermoian, D.W., (2003). Validation of a fractal visualization method for factor analytic structures. Arizona State University.
Fischer, L. K., Honold, J., Botzat, A., Brinkmeyer, D., Cvejić, R., Delshammar, T., Elands, B., Haase, D., Kabisch, N., Karle, S. J., Lafortezza, R., Nastran, M., Nielsen, A. B., van der Jagt, A. P., Vierikko, K., and Kowarik, I., (2018). "Recreational ecosystem services in European cities: Sociocultural and geographical contexts matter for park use", Ecosystem Services, 31, pp. 455–467. https://doi.org/10.1016/j.ecoser.2018.01.015.
Fisher, B., Turner, R. K. and Morling, P., (2009). Defining and Classifying Ecosystem Services for decision making. Ecological Economics, Vol, 68 (3): 643- 653.
Hashimoto, S., Nakamura, S., Saito, O., Kohsaka, R., Kamiyama, C., Tomiyoshi, M. and Kishioka, T., (2015). Mapping and characterizing ecosystem services of social-ecological produc tion landscapes: case study of Noto, Japan. Sustainability science. 10: 257-273. doi: 10.1007/s11625-014-0285-1.
Inskip, A., (2015). Tourism planning: an integrated and sustainable approach to tourism planning and development, second edition, translated by Mahmoud Hasanpour and Saeed Daghestani, Mehkame Publishing House, Tehran.
Kabiri Hendi, M. Mirkarimi, S. H. SalmanMahiny, A. R., (2023). Identification and Prioritization of Effective Criteria for Cultural Ecosystem Services Assessment in Golestan Province, Environmental Researches, 13(26), 247-262. magiran.com/p2572249. (in Persian).
Komossa, F., van der Zanden, E. H., and Verburg, P. H., (2019). Characterizing outdoor recreation user groups: A typology of peri-urban recreationists in the Kromme Rijn area, the Netherlands. Land Use Policy, 80, 246-258.‏
Komossa, F., Wartmann, F. M., Kienast, F., and Verburg, P. H., (2020). Comparing outdoor recreation preferences in peri-urban landscapes using different data gathering methods. Landscape and Urban Planning, 199, 103796.‏
Kulczyk, S., Woźniak, E., and Derek, M., (2018). "Landscape, facilities and visitors: An integrated model of recreational ecosystem services", Ecosystem Services, 31, pp. 491– 501. https://doi.org/10.1016/j.ecoser.2018.02.016
Mao, Q., Wang, L., Guo, Q., Li, Y., Liu, Min L., and Xu, G., ( 2020). Evaluating cultural ecosystem services of urban residential green spaces from the perspective of residents' satisfaction with green space. Frontiers in public health, 8, 2-26.
Mirkarimi, S. H. Saeidi, S. Mohammadzadeh, M. SalmanMahini, A. R., (2014). PCA Method in Landscape Visual Quality Assessment, Case study: Ziarat Watershed of Golestan Province, Journal of Environmental Studies, 40(2), 451-462. magiran.com/p1304622. (in Persian).
Mohaddes, F., (2010). Principal Component and Factor Analysis Case Study: Assets Price Evaluation and Inflation Impacts, Economic Research and Policy Department Central Bank of the Islamic Republic of Iran, 1-55. (in Persian). Mooney, Harold. A et al., (2005). Ecosystem and Human Well-Being, Synthesis, A Report of the Millennium Ecosystem Assessment, World Resources Institute.
Moshari, M. Sepehri, A. Barani, H., (2020). Formulating the Criteria and Indexes for Valuation of Cultural Services of Natural Ecosystems on the Basis of Endemic Characteristics of Iran, Naqshejahan- Basic studies and New Technologies of Architecture and Planning, 9(4), 305-312. magiran.com/p2132056 (in Persian).
Nahuelhual, L., Carmona, A., Lozada, P., Jaramillo, A., and Aguayo, M., (2013). "Mapping recreation and ecotourism as a cultural ecosystem service: An application at the local level in Southern Chile", Applied Geography, 40, pp. 71–82.
Negehban, A. R., (2006). Guide to research methods using questionnaires, SPSS, 11, Jahad University Publications, Tehran Branch, 273 p. (in Persian).
Olson, L. E., Squires, J. R., Roberts, E. K., Miller, A. D., Ivan, J. S., and Hebblewhite, M., (2017). "Modeling large-scale winter recreation terrain selection with implications for recreation management and wildlife", Applied Geography, 86, pp. 66–91. https://doi.org/10.1016/j.apgeog.2017.06.023.
Pearson, K., (1901). XI. Mathematical contributions to the theory of evolution.—X. Supplement to a memoir on skew variation. Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series A, Containing Papers of a Mathematical or Physical Character, 197(287-299), 443-459.‏
Prip, C., (2018). The Convention on Biological Diversity as a legal framework for safeguarding ecosystem services. Ecosystem Services, 29, 199-204.‏
Pruzek, R., (2005). Factor analysis: exploratory. Encyclopedia of statistics in behavioral science.‏
Rabe, S. E., Gantenbein, R., Richter, K. F., and Grêt-Regamey, A., (2018). Increasing the credibility of expert-based models with preference surveys–Mapping recreation in the riverine zone. Ecosystem Services, 31, 308-317.‏
Rathmann, J., Beck, C., Flutura, S., Seiderer, A., Aslan, I., and André, E., (2020). Towards quantifying forest recreation: Exploring outdoor thermal physiology and human well-being along exemplary pathways in a central European urban forest (Augsburg, SE-Germany). Urban Forestry and Urban Greening, 49, 126622.
Rudolf de Groot, P. S., van de Berg, A., and Amelung, B., (2005). Cultural and amenity services. Ecosystems and Human Well‐Being: Current State and Trends: Findings of the Condition and Trends Working Group, 1, 455.‏
Sadeghi, Z., (2023). Assessment of cultural ecosystem services in parks with different landscape Styles: The case study a urban parks of Tehran, Geographical Urban Planning Research, 10(4), 65-83. magiran.com/p2581021. (In Persian).
Schirpke, U., Meisch, C., Marsoner, T., and Tappeiner, U. (2018). Revealing spatial and temporal patterns of outdoor recreation in the European Alps and their surroundings. Ecosystem services, 31, 336-350.‏
Scholte, S. S., Daams, M., Farjon, H., Sijtsma, F. J., van Teeffelen, A. J., and Verburg, P. H., (2018). Mapping recreation as an ecosystem service: Considering scale, interregional differences and the influence of physical attributes. Landscape and Urban Planning, 175, 149-160.
Semiari, A. Sadeghi, Z. Rahmani, F. Khaje Saeed, F., (2018). Landscape preferences evaluation: Planning of neighborhood parks in Tehran with community-oriented approach, Environmental Sciences, 16(2), 15-29. magiran.com/p1919665. (in Persian).
Shaykh al-Islami, A. R. Bagheri Khalili, F. Mahmoud Abadi. A., (2012). Reduction of input variables in the modeling process of freeway accidents using the principal component analysis method. 3 (4): 338-325. (in Persian).
Smith, L.I., (2002). A tutorial on Principal Components Analysis. P. 27.
Sun, Y., Hao, R., Qiao, J., and Xue, H. (2020). Function zoning and spatial management of small watersheds based on ecosystem disservice bundles. Journal of Cleaner Production, 255, 120285.‏
Tabrizi, N. Zal, M. H. JafarPishe, M., (2020). Assessing the role of tourism activities in Cultural ecosystem services (CES) development (Case study: District 3 of Isfahan), Geographical Urban Planning Research, 8(1), 115-136. magiran.com/p2135151. (in Persian).
UK NEA., (2011). Drivers of Change in UK Ecosystems and Ecosystem Services, UK National Ecosystem Assessment, Understanding N tur ’s Value to Society, Technical Report, Combridge.
Vallecillo, S., La Notte, A., Zulian, G., Ferrini, S., and Maes, J. (2019).

Ecosystem services accounts: Valuing the actual flow of nature-based recreation from ecosystems to people. Ecological Modelling, 392, 196-211.‏
Wai Gayi, Ch. and Sola, A., (1933). Tourism in Comprehensive Perspective (6th ed.). Translated by Ali Parsian and Seyyed Mohammad Arabi. (2012). Tehran: Cultural Research Office.
Willibald, F., van Strien, M. J., Blanco, V., and Grêt-Regamey, A., (2019). "Predicting outdoor recreation demand on a national scale – The case of Switzerland", Applied Geography, 113. https://doi.org/10.1016/j.apgeog.2019.102111.
Wood, F., (2009). Principal Component Analysis. P. 33.

متن کامل:

CLEI 2002

مجله تحقیقات منابع طبیعی تجدیدشونده، سال پانزدهم، شماره1بهار و تابستان1403(پیاپی چهل و یک )، ص 74-59، نوع مقاله : علمی پژوهشی/1

کاربرد روش PCA در شناسایی مهمترین معیارهای تاثیرگذار بر انتخاب خدمات فرهنگی در مناطق تفرجی و گردشگری (پارک جنگلی النگدره استان گلستان)

سیمین سلیمیدهکردی1، علیرضا میکاییلیتبریزی2* و سپیده سعیدی3

1) دانشجوی کارشناسیارشد رشته محیط زیست، دانشکده شیلات و محیط زیست، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان، گرگان، ایران.

2) دانشیار گروه محیط زیست، دانشکده شیلات و محیط زیست، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان، گرگان، ایران.

*رایانامه نویسنده مسئول مکاتبات: amikaeili@gau.ac.ir

3) استادیار گروه محیط زیست، دانشکده شیلات و محیط زیست، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان، گرگان، ایران.

تاریخ دریافت: 29/01/1403 تاریخ پذیرش: 30/02/1402

چکیده

خدمات فرهنگی اکوسیستم مزایای غیرمادی هستند که مردم از محیط بهدست می‌آورند و شامل ارزشهای زیباییشناختی، هویت فرهنگی، روابط اجتماعی، حس مکان، تفرج و توریسم، دانشافزایی و ارزش‌های آموزشی است. این خدمات بهطور مستقیم با سلامتی و آسایش انسان مرتبط است و از پیوند بین مردم و محیط اطراف آنها دریافت می‌شود. با توجه ‌به ظرفیت‌های موجود در پارک جنگلی النگدره، این پارک بهعنوان ثروت عظیم فرهنگی و بومشناختی بهشمار میرود. ظرفیتی که با استفاده از آن می‌توان گردشگران را به این منطقه جذب و زمینه‌های حفاظت از محیط زیست و توسعه پایدار این محدوده جنگلی را مهیا کرد. هدف این مطالعه تعیین مهمترین معیارهای خدمات فرهنگی در پارک جنگلی النگدره است. بدین منظور پرسشنامهای تدوین و بین 270 نفر از بازدیدکنندگان توزیع شد و با بهکارگیری روش تحلیل مولفههای اساسی، نتایج آن در نرم افزار SPSS تحلیل شد. نتایج بهدست آمده نشان داد از بین 20 معیار خدمات فرهنگی شناسایی شده، شش معیار ارزش کاهش خطر فیزیکی آسیب بدنی، دسترسی به آب و غذا و هوای سالم، الهامات و حس مکان، میراث فرهنگی، هویت و ارزش مکان، ارزش تفریحی- تفرجی، و ارزش زیباییشناختی بیشترین اهمیت را دارند. نتایج این تحقیق ضمن شناسایی مهمترین خدمات فرهنگی پارک جنگلی النگدره میتواند به کارشناسان و مدیران برنامهریزی در توسعه دقیقتر و آگاهانهتر خدمات فرهنگی گردشگری کمک کند و با توسعه این خدمات زمینه لازم جهت جذب بیشتر گردشگران به این منطقه فراهم گردد.

واژههای کلیدی: استان گلستان، پارک جنگلی النگدره، تحلیل مولفههای اساسی، خدمات فرهنگی، گردشگری.

مقدمه

زندگی بشر از هزاران سال پیش براي بقا به طبيعت وابسته بوده است. تاريخ تمدن، زندگی افرادي است که در تلاش برای دستیابی هرچه بيشتر به منابع طبيعی بودهاند. از ده هزار سال پيش وقتي انسان توانست طبيعت را تحت کنترل خود قرار دهد، داستان اندکي تغيير کرد و انسان با هدف تولید بیشتر از طریق کشاورزی و دامپروری، بهصورت مستقیم طبیعت را مدیریت نمود بنابراین همواره آگاهی داشته است که خدمات اکوسیستم برای زندگی آنها ضروری بوده است (Fisher et al., 2009). «خدمات اکوسیستم» واژه‌ نسبتا جدیدی است که برای اولین بار در دهه ۱۹۷۰ مطرح شد. در این دوران با هدف حافظت از طبیعت، ارزشهای اقتصادی فرآیندهای طبیعت و اکوسیستم برای جامعه مورد توجه قرار گرفت. اصطلاح خدمات اکوسیستمی یکی از مفاهیم اصلی در زمینه توسعه پایدار است (Prip, 2018). خدمات اکوسیستم به مزیت‌هایی که مردم از اکوسیستم بهدست می‌آورند و به نوعی برای رفاه، سلامتی، معیشت و بقای انسان اهمیت دارند گفته می‌شود (De Groot et al., 2012). به علاوه در چارچوب پیشنهادی ارزیابی اکوسیستمی هزاره¹، اکوسیستمها بهعنوان ارایهدهندگان خدمات اکوسیستم شناخته میشوند و این خدمات منابعی هستند که انسانها از اکوسیستم دریافت میکنند. بر اساس اين تعريف به تمامي منافعی که افراد از اکوسیستم بهدست مي‌آورند، خدمات گفته میشود (عبداللهی و ایلدرمی، 1401). در گزارش ارزیابی اکوسیستم هزاره، خدمات اکوسیستمی به چهار دسته خدمات پشتیبانی²، خدمات تولیدی³، خدمات تنظیمی⁴ و خدمات فرهنگی⁵ تقسیم می‌شوند. خدمات فرهنگی اکوسیستم، مزایای غیرمادی هستند که مردم از محیط بهدست می‌آورند و شامل ارزشهای زیباییشناختی، هویت فرهنگی، روابط اجتماعی، حس مکان، تفرج و توریسم و ارزش‌های آموزشی هستند (Alcamo et al., 2003). در واقع، این خدمات بهطور مستقیم با سلامت و آسایش انسان مرتبط هستند. بنابراین، آنها را یکی از عوامل مهم در ارتقای آسایش و سلامت انسان از طریق ذهن در نظر می‌گیرند. این خدمات از طریق ارتباط بین افراد و محیط اطرافشان دریافت می‌شوند (Andersson et al., 2015). هر چقدر ارتباط مردم با محیط زندگی بهتر باشد، بیشتر می‌توانند از مزایای غیرمادی آن بهره‌مند شوند (Mao et al., 2020). عوامل زیادی می‌توانند سازگاری اکوسیستم برای فراهم کردن مزایای فرهنگی را تحت تاثیر قرار دهند و فرهنگ انسان نیز یکی از عوامل تاثیرگذار است که به نوعی ارتباط انسان با محیط را مشخص میکند (Reid et al., 2005). در نتیجه هر نوع تغییر در فرهنگ روی خدمات فرهنگی دریافتی اثرگذار است (Winn et al., 2011)، بهطوریکه با کم شدن کنش‌های فرهنگی بین انسان‌ها و محیط اطراف آنها، ماهیت اجتماعی از بین می‌رود و باعث آشفتگی‌های فرهنگی و انزوای اجتماعی می‌شود و مجال بهره بردن از خصوصیات زیبایی‌شناختی، طبیعی و فرهنگی کاهش می‌یابد، در نتیجه اثرات مخدوش‌کننده‌ای بر سلامتی جسمی و روانی انسان‌ها می‌گذارد. این روند منجر به محدود شدن خدمات فرهنگی کسب شده از محیط میگردد و به دنبال آن هزینه‌های زیادی برای معالجه بیماری‌ها، معضلات محیط زیستی و مقابله با جرایم در پی خواهد داشت (Groot et al., 2006). با توجه به اینکه میان فرهنگ و گردشگری رابطه‌ای معنیدار وجود دارد (پارسیان و اعرابی، 1390) و با استفاده از گردشگری می‌توان به اهداف مختلف فرهنگی دست یافت (اینسکیپ، 1395)، بنابراین میتوان فعالیت‌های گردشگری خدمات فرهنگی را توسعه بخشید.

تفرج و توریسم یکی از خدمات بیشمار فرهنگی اکوسیستم است که فرصت‌هایی را برای لذت بردن از طبیعت، سپریکردن اوقات فراغت و رهایی از استرس بهویژه برای افرادی که در منظرهای شهری و محیط انسانساخت زندگی می‌کنند، فراهم می‌کند (De Valck et al., 2017; Schirpke et al., 2018; Scholte et al., 2018; Komossa et al., 2019; Komossa et al., 2020; Rathmann et al., 2020; Sun et al., 2020). تفرج طبیعتمحور با ویژگی‌های بیوفیزیکی یا کیفیت اکوسیستم‌ها در ارتباط است و مردم در فعالیت‌های خود آنها را مشاهده یا تجربه کرده و لذت می‌برند و محدوده وسیعی از فعالیت‌ها مانند پیاده‌روی، گذراندن اوقات فراغت در فضای سبز و حاشیه رودخانه‌ها و دریاچه‌ها و دریاها، دوچرخه‌سواری در طبیعت، پرندهنگری، شنا، پیک‌نیک و مشاهده گونه‌های گیاهی و جانوری را در برمیگیرد (Caglayan et al., 2020; Nahuelhual et al., 2013; Rabe et al., 2018; Vallecillo et al., 2019). قابلیت برای توریسم طبیعتمحور به ویژگی‌های مشخص اکوسیستمها (مثلا کوهها، جنگلها و رودخانهها) بستگی دارد. از دیدگاه خدمات اکوسیستمی، منظور از فعالیتهای تفرجی، ارتباط گردشگر با محیط زیست طبیعی در مقصد گردشگری است. این تعاملات در نتیجه ظرفیت و پتانسیل اکوسیستمها جهت ارایه خدماتی است که نیازهای کاربران مختلف را برآورده میکند (Bachi et al., 2020). فعالیتهای تفرجی، درحالیکه مزیتهایی برای رفاه و سلامت انسان دارد، میتواند فشارهایی را بر اکوسیستمهای طبیعی وارد کند و همچنین باعث وقوع آثار محیط زیستی جدی شود. به طور مثال فرسایش خاک، از بین رفتن تنوع زیستی و زیستگاه، آلودگی صوتی و افزایش تولید کربن (Nahuelhual et al., 2013; Olson et al., 2017; Fischer et al., 2018; Willibald et al., 2019). گردشگری از یکطرف میتواند سبب برآورده کردن انتظارات بازدیدکنندگان و سودرسانی برای جوامع محلی شود و از طرف دیگر میتواند تهدیدهای محیط زیستی و مشکلات اجتماعی- فرهنگی مختلفی را نیز ایجاد کند. بهترین روش تصمیمگیری در توسعه گردشگری جهت کاهش مشکلات اجتماعی- فرهنگی و دستیابی به اهداف حفاظت فرهنگی، برنامهریزی است. برنامهریزی فرآیند منافع را بهینه میکند و در پیشگیری از بروز مشکلات نقش دارد. برنامهریزی صحیح از تخریب منابع فرهنگی و طبیعی جلوگیری میکند و باعث پیشرفت آنها میشود (اینسکیپ، 1395)، بنابراین برای رسیدن به توسعه پایدار یک منطقه، برنامهریزی و مدیریت دقیق لازم است (Kulczyk et al., 2018).

در این پژوهش سعی بر آن شده است تا با شناسایی مهمترین معیارهای تاثیرگذار بر خدمات فرهنگی بتوان با جمعآوری حجم کمتری از دادهها، دقیقتر و سریعتر به برنامهریزی توسعه فعالیتهای گردشگری دست یافت. تجزیه مولفههای اصلی⁶ یک روش مفید آماری برای یافتن الگوها برای دادههای با بعد زیاد است. این روش راهی جهت الگوی همسانسازی در دادهها و نشان دادن تفاوتها و شباهتها است (2002 ,Smith).

در ادامه به برخی از مطالعات انجام شده با روش تحلیل مولفههای اساسی اشاره میشود. ميرکریمی و همکاران (1393) به تعیین معیارهای موثر در ارزیابی کیفیت بصری سیمای سرزمین حوضه زیارت استان گلستان با استفاده از روش PCA ⁷ پرداختند. نتایج نشان داد با توجه به نظر مخاص (کارشناسان) عام و خاص، پنج معیار از نظر گردشگران و سه معیار از نظر کارشناسان از جمله پیچیدگی، بافت، تنوع رنگ منظره، پیشرفت بازدیدکننده، پاکیزگی محیط، تنوع تراکم پوشش‌گیاهی، قابلیت دید آبشار، و قابلیت دید نقاط پرتنوع مورد اهمیت واقع شدند. اخگريسنگآتش (1396) با استفاده از روش تحلیل مولفههای اساسی، معیارهای موثر در ارزیابی کیفیت بصری منظر شهری در شهرهای مشهد و گرگان را نوع درختان، جنس کف مسير، چينش تابلوها و بيلبوردها در طول مسير، وجود رستوران و کافیشاپها در فضاي باز، پیش و پس ساختمانها و عریض بودن معابر معرفی کرد. بوروغنی و همکاران (1400) برای تعیین معیارهای اثرگذار بر ارجحیت مسیرهای پیاده‌روی حوضه آبخیز زیارت استان گلستان از روش تحلیل مولفههای اساسی استفاده کردند و مهمترین معیارها را در طبقهبندی مسیرهای پیاده‌روی تعیین نمودند. مرور منابع فوق بیانگر اهمیت موضوع شناسایی خدمات‌ فرهنگی در اکوسیستم را نشان میدهد. هدف از این مطالعه بررسی مهمترین معیارها از نظر بازدیدکنندگان جهت شناسایی خدمات فرهنگی با استفاده از تحلیل مولفههای اساسی است.

مواد و روشها

معرفی منطقه مورد مطالعه

پارک جنگلی النگدره یکی از پارک‌های جنگلی و معروف شمال کشور است. این پارک جنگلی از مناطق گردشگری ایران و مکان‌های دیدنی استان گلستان محسوب می‌شود که در ۵ کیلومتری جنوبغرب شهر گرگان قرار دارد. پارک جنگلی النگدره در طول جغرافیایی ۵۴ درجه و ۲۶ دقیقه و ۴۴ ثانیه و عرض جغرافیایی ۳۶ درجه و ۴۷ دقیقه و ۴۷ ثانیه قرار دارد و مساحت آن 268 هکتار است. حداقل و حداکثر ارتفاع از سطح دریا بهترتیب 300 و 550 متر، در حوضه آبخیز شماره 85 و در مجاورت شهر گرگان قرار دارد. متوسط بارش آن 6/515 میلی‏متر است که بیشتر این بارشها در فصل بهار و زمستان است. حداقل و حداکثر درجه حرارت 6/12- و 7/45+ درجه سانتی‏گراد است (اداره کل هواشناسی استان گلستان، 1401) (شکل 1).

[1] 1 Millennium Ecosystem Assessment (MEA)

[2] Supporting Services (SS)

[3] Production Services (PS)

[4] Regulatory Services (RS)

[5] Cultural Ecosystem Services (CES)

[6] Analysis of Main Components

[7] PCA: Principal Component Analysis

شکل 1. موقعیت پارک جنگلی النگدره در استان گلستان و ایران

روش انجام کار

این پژوهش با توجه به نوع هدف، کاربردی و از نظر ماهیت از نوع پژوهشهای توصیفی- تحلیلی محسوب میشود. جهت گردآوری دادهها و اطلاعات در این پژوهش از روشهای کتابخانهای، جستجو در پایگاههای اطلاعاتی، مشاهده و همچنین از مطالعات میدانی و پرسشنامه استفاده گردید. به این منظور بیست معیار برای انتخاب و اولویتبندی خدمات فرهنگی (جدول 1) طی بررسی منابع مختلف (Hashimoto et al., 2015؛ سمیاری و همکاران، 1397؛ مشاری، 1398؛ تبریزی و همکاران، 1399؛ صادقی، 1401؛ کبیریهندی و همکاران، 1401) شناسایی شدند. در ادامه پرسشنامه‌ای با هدف شناسایی مهمترین معیارهای موثر بر انتخاب خدمات فرهنگی برای بازدیدکنندگان تنظیم شد. تعداد 270 پرسشنامه، بهطور تصادفی بین افراد در پارک جنگلی النگدره توزیع و برای تجزیه و تحلیل مورد استفاده قرار گرفت.

جدول 1. انواع معیارهای موثر بر انتخاب خدمات فرهنگی پارک جنگلی النگدره

خدمات فرهنگی	تعریف و مفهوم	منبع
ارزش زیباییشناختی	مناظر، چشم‌اندازها، صداها، بوها، تنوع فضاها، عیب و نقص فضاها	تبریزی و همکاران، 1399؛ کبیریهندی و همکاران، 1401؛ Hashimoto et al., 2015
ارزش تنوعزیستی	تنوعی از حیات وحش، ماهی‌ها و زندگی گیاهی	مشاری، 1398
ارزش اقتصادی	تهیه چوب، مواد معدنی و فرصتهای گردشگری	مشاری، 1398
ارزش آینده	امکان تجربه نسلهای آینده از جنگل همانگونه که در حال حاضر وجود دارد.	مشاری، 1398
الهامات و حس مکان	الهام گرفتن از تجربه چشمانداز، میزان علاقه، چگونگی تصورات، چگونگی خاطرات، چگونگی ترجیحات، چگونگی احساسات، درک و شناخت و معانی و نمادها	تبریزی و همکاران، 1399؛ صادقی، 1401؛ مشاری، 1398؛ کبیریهندی و همکاران، 1401؛ سمیاری و همکاران، 1397
تنوع فرهنگی	از نظر قومیتی، آشنایی با افراد متفاوت، احترام به اعتقادات و باورهای متفاوت، یادگیری فرهنگها و مراسمهای مختلف و چگونگی آنها	تبریزی و همکاران، 1399؛ مشاری، 1398
روابط اجتماعی	روابط افراد با خانواده‌های خود، حمایت شدن، اختلاف با دیگران، میزان استحکام جایگاه در جامعه، میزان اثرگذاری در جامعه، نوع روابط افراد با دوستان	سمیاری و همکاران، 1397؛ تبریزی و همکاران، 1399؛ صادقی، 1401؛ مشاری، 1398
سیستم دانش و ارزشهای آموزشی	آموزشهای غیرمستقیم و وابسته به فضا و محیط زیست، یادگیری در مورد محیط زیست از طریق مشاهدات علمی و یا آزمایشی	مشاری، 1398؛ تبریزی و همکاران، 1399؛ صادقی، 1401؛ کبیریهندی و همکاران، 1401؛ سمیاری و همکاران، 1397؛ Hashimoto et al., 2015
ارزش تفرجی- تفریحی	ایجاد فعالیت‌های تفریحی در فضای باز	صادقی، 1401؛ مشاری، 1398؛ کبیریهندی و همکاران 1401؛ Hashimoto et al., 2015
میراث فرهنگی، هویت و ارزش مکان	جایی برای ادامه و انتقال سنتها و روش زندگی اجداد و گذشتگان	صادقی، 1401؛ کبیریهندی و همکاران 1401؛ مشاری، 1398؛ سمیاری و همکاران 1397؛ Hashimoto et al., 2015
ارزش درمانی	فرصتهایی برای فعالیت بدنی و ورزش، ايجاد احساس بهتر جسمي و ذهني در مردم	مشاری ، 1398؛Hashimoto et al., 2015
ارزش تاریخی	مکانهای طبیعی و اشیای با تاریخ طبیعی یا انسانی	مشاری، 1398
رویداد فرهنگی	جشنوارههای وابسته و متکی و مربوط به محیط زیست	مشاری، 1398
ارزش سلامتی و زندگی فعال	ارتقا سلامت جسمی و بهبودی از آسیب یا بیماری	مشاری، 1398
امنیت عمومی	آرامش خاطراز حیث برقراری امنیت اجتماعی در محل	مشاری، 1398
ارزش معنوی	مکان مقدسی كه احساس احترام به طبيعت در آن وجود دارد.	صادقی، 1401؛ کبیریهندی و همکاران، 1401؛ سمیاری و همکاران، 1397؛ Hashimoto et al., 2015
ارزش سلامت روانی	درمان بیماریهای روانی و استرس	مشاری، 1398
ارزش ذاتی و حق انتخاب	تمایل و ترجیح در استفاده از محیط، ارزش دروني جنگلها، خواه مردم حضور داشته یا نداشته باشند.	مشاری، 1398
ارزش کاهش خطر فیزیکی آسیب بدنی	کاهش خطر فیزیکی آسیب بدنی از طریق زیرساخت‌های طبیعی	مشاری، 1398
دسترسی به آب، غذا و هوای سالم	در دسترس بودن آب آشامیدنی سالم، مواد غذایی، و هوای پاک	مشاری، 1398

پرسشنامه برای بازدیدکنندگان به دو بخش کلی تقسیم شد. در بخش اول از افراد خواسته شد میزان اهمیت هر یک از معیارهای تاثیرگذار بر خدمات فرهنگی را در چهار طبقه خیلیزیاد، زیاد، متوسط، کم و تاثیری ندارد مشخص کنند. در بخش دوم سوالهای کلی از قبیل سن، جنس و میزان تحصیلات مطرح شد. یکی از مسایلی که بیشتر محققان در شروع مطالعات و پژوهش‌های خود با آن سروکار دارند، حجم نمونه و انتخاب نمونه مناسب است. اگر حجم نمونه از مقدار لازم کمتر در نظر گرفته شود، ممکن است نتایج استنباط شده از آن، قابل اعتماد برای کل جامعه نباشد (بوروغنی و همکاران، 1400). سپس با استفاده از فرمول کوکران (رابطه 1)، حجم نمونه با جامعه آماری مشخص در پارک جنگلی النگدره برای پژوهش حاضر، با سطح اطمینان 95 درصد و ضریب خطای 05/0 درصد، به تعداد 270 نفر محاسبه شد. برای این منظور، تعداد 270 پرسشنامه بهصورت تصادفی در ساعات مختلف روز بین گردشگران توزیع شد. جهت تعیین پایایی پرسشنامه در این پژوهش از ضریب آلفایکرونباخ استفاده شد. اگر ضریب آلفا بیشتر از 70/0 باشد، آزمون از پایایی قابل قبولی برخوردار است. ضریب آلفا کرونباخ برای حجم نمونه این پژوهش (رابطه ۲) 750/0 بهدست آمد که نشان از پایایی و همبستگی درونی مناسب آزمون است.

[1] KMO: Kaiser- Meyer- Olkin

[2] Bartlet

جدول 2. خصوصیات عمومی بازدیدکنندگان

(1)

(2)

= (1 - )

دادههای حاصل از پرسشنامه در محیط نرم‌افزار آماری SPSS به کمک دستور تحلیل مولفه‌های اساسی در ۵ مرحله به شرح زیر اجرا و تحلیل شد و مهم‌ترین معیارهای تاثیرگذار مشخص شد (میرکریمی و همکاران ۱۳۹۳، شیخالاسلامی و همکاران، ۱۳۹۱):

1. جمعآوری داده و تهیه لیستی از شاخصهای تاثیرگذار در خدمات فرهنگی؛

2. بررسی برقراری پیشفرضهای تحلیل عامل تنظیم دادهها و بررسی جدول اشتراکات؛

3. سنجش ماتریس کوواریانس؛

4. سنجش مقادیر ویژه و بردارهای ویژه ماتریس کوواریانس؛ و

5. استخراج مولفههای اساسی.

در ادامه چگونگی اجرای تحلیل مولفههای اساسی با استفاده از روش PCA تشریح میگردد.

روش تحلیل مولفه‌های اساسی

تحلیل عاملی یک روش آماری است که برای تجزیه و تحلیل دادههای چندگانه و ابعاد بالا استفاده میشود. این روش اولینبار توسط پیرسون در سال 1901پیشنهاد شد (Pruzek, 2005). در این روش، مجموعه داده‌های چندگانه، حالت‌ها یا متغیرهای زیادی را برای هر مشاهده در برمی‌گیرند. اگر در هر مجموعه داده، n متغیر وجود داشته باشد، هر متغیر می‌تواند دارای چندبعد باشد. روش تحلیل مولفه‌های اساسی ابعاد کلیه مشاهدات را براساس شاخص ترکیبی و دسته‌بندی مشاهدات مشابه کاهش می‌دهد. این روش یکی از باارزش‌ترین نتایج کاربرد جبر خطی است که به وفور در کلیه اشکال تحلیلی از علوم شبکه‌های عصبی تا نمودارهای کامپیوتری استفاده شده است. در این روش، متغیرهای موجود در یک فضای چندحالته وابسته به یک مجموعه از مولفه‌های غیروابسته خلاصه می‌شوند که هر یک از آنها ترکیب خطی از متغیرهای اصلی هستند. مولفه‌های غیر وابسته بهدست آمده مولفه‌های اساسی نامیده می‌شوند. برای تحلیل مولفه‌های اساسی، ابتدا ماتریس کوواریانس یا ماتریس همبستگی داده‌ها برای محاسبه ارزش ویژه و بردارهای ویژه استفاده می‌شود. سپس با محاسبه این ارزش ویژه و بردارهای ویژه، می‌توان مولفه‌های اساسی را استخراج کرد. این مولفه‌ها بهترتیب ارزش ویژه‌های بزرگتر به کوچکتر مرتب می‌شوند و می‌توانند بهعنوان محورهای اصلی داده‌ها تفسیر شوند. بهطور کلی کاربرد این روش کاهش ابعاد متغیرها است، بهطوری که تعداد کمی از اولین تغییرات موجود در تمام متغیرهای اصلی را حفظ می‌کند (بوروغنی و همکاران، 1400) و یافتن ساختار ارتباطی بین متغیرها که در حقیقت همان دسته‌بندی متغیرها است. مزیت اصلی کاربرد این روش در از بین بردن همخطی در مدل‌ها به واسطه تعداد زیاد متغیرهای موثر در مدل است (محدث، 1389). این روش راهی جهت الگوی همسان‌سازی در دادهها و نشان دادن تفاوت‌ها و شباهتها میباشد (Smith, 2002).

ویژگی مولفه‌های اساسی

اولین مولفه اصلی، بیشترین میزان واریانس را در کل مجموعه داده‌ها به خود اختصاص می‌دهد؛

مولفه دوم با مولفه اول هیچ همبستگی‌ای ندارد، به این معنی که همبستگی بین این دو مولفه برابر با صفر است.

تخمین تعداد مولفه‌های اساسی

تعداد مولفه‌های استخراج شده در هر مدل با تعداد متغیرهای مورد بررسی برابر است، اما این امکان وجود دارد که تعداد خاصی از این مولفه‌ها انتخاب شود. معمولا دو یا سه مولفه اول مقدار قابل توجهی از پراکندگی داده را در نظر میگیرد؛ بنابراین، انتخاب دو یا سه مولفه اول بهعنوان مجموعه مورد نیاز برای ادامه کار کافی است، اما در برخی موارد ضروری است که برای تعیین تعداد مولفه‌های لازم به معیارهای دیگری نیز توجه شود. این معیارها عبارتند از (بوروغنی و همکاران، 1400):

- آزمون اسکری: نمودار اسکری ترسیم مقادیر ویژه در برابر مولفه‌های اساسی را نشان میدهد. این نمودار نشان‌دهنده تغییرات در اهمیت مقادیر ویژه برای هر مولفه اساسی است. نقطه شکستگی، حداکثر تعداد مولفه‌های اساسی را که باید در نظر گرفته شوند، نشان میدهد.

- ارزش ویژه: مولفه‌هایی که مقادیر ویژه آنها بیشتر از یک هستند را در نظر می‌گیرد و از سایر مولفه‌ها صرف‌نظر می‌کند.

- واریانس: مولفه‌هایی که درصد بیشتری از پراکندگی را توضیح می‌دهند، برای ادامه کار کفایت میکنند. بهطور معمول، مولفه اول بیشترین واریانس را در خود جای می‌دهد.

پیش‌فرض‌های تحلیل عامل

تحلیل عامل بر سه پیشفرض استوار است: کفایت حجم نمونه، چندگانگی خطی و یگانگی که به جز پیش‌فرض یگانگی، دو پیشفرض دیگر از طریق محاسبه شاخص‌های مربوط به آزمون مورد بررسی قرار می‌گیرند (بوروغنی و همکاران، 1400).

پیش‌فرض کفایت حجم نمونه: این پیشفرض بر اساس شاخص‌های کایزر مایر و اولکین ¹ تعیین می‌شود که یک شاخص آماری برای ارزیابی کفایت حجم نمونه است. این شاخص عددی بین صفر و یک است. اگر این شاخص بیشتر از 5/0 باشد، حجم نمونه کافی است. اما اگر این شاخص 5/0 یا کوچکتر باشد حجم نمونه کم است (عسگری، 1391).

پیش‌فرض چندگانگی خطی: این پیشفرض به این معنی است که اگر همه متغیرهای معادله تحلیل عامل همبستگی زیادی داشته باشند، مثلا ضریب همبستگی همگی آنها حدود 9/0 یا بالاتر باشد، تحلیل عامل نتایج معتبری نخواهد داد. نتایج عامل هنگامی مناسب است که اعضای گروه به هم همبستگی زیاد و با اعضای گروههای دیگر همبستگی کم داشته باشند. شاخص تقارن بارتلت ² میزان رعایت این پیشفرض را نشان میدهد و به صورت مجذور کای گزارش میشود. اگر احتمال این شاخص 05/0 یا کوچکتر باشد، ماتریس همبستگی مناسب برای تحلیل عامل است و پیشفرض چندگانگی خطی رعایت شده است. در واقع مجذور کای معنیدار است (میرکریمی و همکاران، ۱۳۹۳).

پیش‌فرض یگانگی: پیش‌فرض آزمون وجود ندارد. پژوهشگر باید درستی آن را از طریق تجربه و شناخت دقیق از معیارها بهدست آورد. اطمینان حاصل کردن از اینکه متغیرهایی که در تحلیل عامل مورد استفاده قرار می‌گیرند، جز دیگر متغیرهای معادله نباشند امر حیاتی است. هر متغیر تنها یکبار می‌تواند بهعنوان ورودی در معادله قرار گیرد و نباید از آن برای محاسبه سایر متغیرهای معادله استفاده شود (نگهبان، ۱۳۸۴).

نتایج

در این بخش نتایج حاصل از انجام تحلیل مولفه‌های اصلی برای تعیین مهم‌ترین معیارها ارایه شده است. طبق پرسشنامه از مجموع نظرهای 270 بازدیدکننده 5/51 درصد جامعه آماری را مردها و 5/48 درصد را زنان تشکیل دادند و از این تعداد بیشترین محدوده سنی پاسخدهندگان متعلق به رده سنی ۳۰-۲۱ سال با 7/30 درصد فراوانی و کمترین رده سنی افراد با 3/9 درصد به محدوده بیش از ۵۰ سال تعلق داشت. بیشترین میزان درصد فراوانی سطح تحصیلات با 9/35 درصد مربوط به گروه تحصیلی تا لیسانس و کمترین آن مربوط به مقطع زیردیپلم با 1/8 درصد فراوانی بود (جدول 2).

مقدار شاخص کایزر، مایر، اولکین برای معیارهای مورد پژوهش 824/0 بهدست آمد که این مقدار بیش از پیشفرض آماری 5/0 است، بنابراین تعداد نمونهها برای آزمون آماری کفایت میکند (جدول 3). همچنین شاخص بارتلت این جامعه آماری 000/0 بهدست آمد، با توجه به اینکه احتمال این شاخص 05/0 یا کوچکتر باشد مناسب تحلیل عاملی است، بنابراین پیشفرض چندگانگی خطی رعایت شده و میتوان از این روش استفاده نمود.

پس از این مرحله، جدول اشتراکات مورد بررسی قرار می‌گیرد. در این جدول، میزان اشتراک متغیرهای استفاده شده در تحلیل بررسی می‌شود که به واقع توان دوم همبستگی چندگانه برای هر متغیر حایز اهمیت است. معمولا، این مقدار برای هر معیار باید بیشتر از 5/0 باشد تا آن معیار بهعنوان یک مولفه در تحلیل در نظر گرفته شود (بوروغنی و همکاران، 1400). از بین معیارهای طبقهبندی استفاده شده در این پژوهش ارزش تنوع زیستی با میزان 441/0 و ارزش تاریخی با میزان 461/0، رویداد فرهنگی با میزان 435/0 برای ادامه انجام تحلیل آماری از بین سایر متغیرها حذف شدند و پس از حذف آنها دوباره دستور تحلیل مولفههای اساسی اجرا شدند و این بار دو مولفه تنوع فرهنگی با میزان 399/0 و ارزش درمانی با میزان 497/0 از بین متغیرهای باقیمانده حذف شدند و دوباره دستور تحلیل مولفههای اساسی اجرا شدند. میزان اشتراک برای همه معیارها بالاتر از 5/0 بود و دیگر نیاز به حذف معیاری نشد، پس از این مرحله جدول تعداد معیارهای استخراج شده که از جدولهای بسیار مهم برای تحلیل این آزمون آماری است مورد بررسی قرار گرفت. همانطور که در قسمتهای پیشین بیان شد میتوان از معیاری که مقدار ویژه ماتریس همبستگی یا کوواریانس آن کمتر از یک است، چشم پوشید. همان‌طور که جدول (4) نشان میدهد شش مولفه بهعنوان مولفههای اصلی استخراج شدند که در ستونهای بعدی جدول فقط برای این مولفهها مقدار واریانس ثبت شده است.

متغیرها	جنسیت		سن					وضعیت تحصیلات
متغیرها	مرد	زن	20~15	21~3	31~4	41~5	>50	زیر دیپلم	دیپلم و فوق دیپلم	لیسانس	فوق لیسانس و بالاتر
درصد فراوانی	5/51	5/48	3/19	7/30	4/24	3/16	3/9	1/8	1/34	9/35	9/21

جدول 3. شاخص‏های‏ معیارهای‏ انتخاب‏ خدمات فرهنگی

مقدار	شاخصها
824/0	شاخصهای کایزر، مایر، اولکین
000/0	شاخص بارتلت

هر مولفه با توجه به ارزشی که دارد واریانسی را به خود اختصاص داده است. هرچه میزان ارزش بیشتر باشد میزان واریانس اختصاص یافته بیشتر است. همیشه مولفه اول بیشترین واریانس را به خود اختصاص میدهد. جدول (4) بیانگر این موضوع است که شش مولفه اول که دارای بیشترین ارزش هستند 580/63 درصد از کل واریانس را به خود اختصاص دادهاند. این امر در جدول قابل نمایش است.

جدول مهم دیگر برای تحلیل مولفههای اساسی ماتریس عاملی چرخشیافته¹ است. برای تحلیل این جدول باید بیشترین عدد در هر ستون را مشخص کرد تا بر این اساس بتوان معیارها را گروهبندی و مولفههای اصلی را تفکیک کرد. با توجه به جدول (5) معیارهای ارزش کاهش خطر فیزیکی آسیب بدنی، سیستم دانش و ارزش آموزشی و امنیت عمومی در مولفه اول بیشترین وزن را به خود اختصاص دادند و در یک گروه قرار گرفتند. دسترسی به آب و غذا و هوای سالم، روابط اجتماعی و ارزش ذاتی و حق انتخاب در مولفه دوم؛ الهامات و حس مکان، ارزش سلامت روانی، ارزش معنوی در مولفه سوم؛ میراث فرهنگی، هویت و ارزش مکان، ارزش اقتصادی، و ارزش آینده در مولفه چهارم؛ ارزش تفریحی- تفرجی، ارزش سلامتی و زندگی فعال در مولفه پنجم؛ و معیار زیباییشناختی در مولفه ششم قرار میگیرند. تحلیل مولفههای اساسی این امکان را میدهد که پس از گروهبندی معیارها بتوان از هر گروه معیاری را که بیشترین وزن را دارد به منزله نماینده آن گروه انتخاب کرد، زیرا این معیار تا حد زیادی معیارهایی را که در گروه خود قرار دارد پوشش میدهد (میرکریمی و همکاران، ۱۳۹۳). در نهایت شش معیار، ارزش کاهش خطر فیزیکی آسیب بدنی، دسترسی به آب، غذا و هوای سالم و قابل اطمینان، الهامات و حس مکان، میراث فرهنگی، هویت و ارزش مکان، ارزش تفریحی- تفرجی و ارزش زیباییشناختی را میتوان برای شناسایی راحتتر و سریعتر بهعنوان شاخصترین معیارها معرفی کرد.

[1] Rotated Component Matrix

جدول 4. مولفههای معیارهای طبقهبندی اصلی

معیار	ارزش ویژه ابتدایی			مجموع توان دومهای بارهای عاملی¹			مجموع توان دومهای بارهای عاملی چرخشیافته
معیار	کل	درصد واریانس	درصد واریانس تجمعی	کل	درصد واریانس	درصد واریانس تجمعی	کل	درصد واریانس	درصد واریانس تجمعی
1	135/3	900/20	900/20	135/3	900/20	900/20	043/2	623/13	623/13
2	791/1	939/11	838/32	791/1	939/11	838/32	819/1	125/12	748/25
3	316/1	771/8	609/41	316/1	771/8	609/41	694/1	292/11	040/37
4	184/1	891/7	500/49	184/1	891/7	500/49	474/1	825/9	865/46
5	073/1	151/7	651/56	073/1	151/7	651/56	399/1	329/9	194/56
6	039/1	929/6	580/63	039/1	929/6	580/63	108/1	386/7	580/63
7	821/0	476/5	056/69
8	772/0	148/5	204/74
9	720/0	800/4	004/79
10	677/0	512/4	516/83
11	600/0	998/3	514/87
12	507/0	379/3	893/90
13	499/0	327/3	219/94
14	462/0	079/3	299/97
15	405/0	701/2	00/100

جدول 5. ماتریس عاملی چرخشیافته مربوط به معیارهای خدمات فرهنگی

معیارها	مولفهها
معیارها	1	2	3	4	5	6
ارزش زیباییشناختی	062/0	045/0	078/0	036/0	056/0	896/0
ارزش اقتصادی	271/0	163/0	204/0	603/0	121/0-	003/0-
ارزش آینده	373/0	108/0-	450/0	515/0	092/0	005/0-
الهامات و حس مکان	022/0-	149/0	783/0	022/0	138/0-	106/0
روابط اجتماعی	062/0	675/0	200/0	272/0	114/0-	148/0
سیستم دانش و ارزشهای آموزشی	682/0	054/0-	126/0-	139/0	132/0-	357/0
ارزش تفریحی- تفرجی	118/0	098/0-	076/0-	081/0-	765/0	050/0
میراث فرهنگی و ارزش مکان	110/0-	040/0-	177/0-	765/0	111/0	052/0
ارزش سلامتی و زندگی فعال	030/0-	181/0	114/0	134/0	721/0	001/0-
امنیت عمومی	656/0	153/0	301/0	049/0-	198/0	030/0-
ارزش معنوی	516/0	185/0-	521/0	170/0	193/0	111/0-
ارزش سلامت روانی	044/0	411/0	565/0	119/0-	268/0	038/0
ارزش ذاتی و حق انتخاب	026/-0	611/	203/0	300/0-	239/0	295/0
ارزش کاهش خطر فیزیکی آسیب بدنی	762/0	322/0	047/0-	062/0	012/0	050/0-
دسترسی به آب و غذا و هوای سالم	228/0	741/0	043/0-	004/0-	041/0	189/0-

[1] Extraction sums of squared loading

همانطور که در قسمتهای پیشین گفته شد یکی از شروط تعیین تعداد مولفههای اساسی این است که ارزش ویژه آنها بالاتر از یک باشد. نمودار اسکری که مقدار ارزش ویژه برای هر مولفه را نشان میدهد (شکل 2)، موید این شرط است. در نمودار مربوط به معیارهای خدمات فرهنگی شش مولفه ارزش ویژه بیشتر از یک دارند و به منزله مولفههای اصلی جدا شدند. نقطه شکستگی بیانگر حداکثر تعداد مولفههای اساسی است که باید در مطالعه در نظر گرفته شود.

شکل 2. نمودار اسکری مربوط به انتخاب مهمترین خدمات فرهنگی

بحث و نتیجهگیری

در نهایت این پژوهش میتواند بهعنوان راهنمایی اساسی در تصمیمهای برنامهریزان و مدیران توسعه گردشگری مورد توجه قرار گیرد و به مدیران در جهت برنامهریزی و مدیریت بهتر پارک جهت آشنایی گردشگران با ارزشهای فرهنگی و تفرجی منطقه کمک نماید.

منابع

اخگریسنگآتش، ز. (۱۳۹۶) ارزیابی کیفیت بصری منظر شهری، مطالعه موردی شهر مشهد و گرگان. پایان‌نامه کارشناسیارشد رشته محیط زیست گرایش ارزیابی و آمایش سرزمین، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان، گرگان، ۱۳۱ صفحه.

اداره کل هواشناسی استان گلستان (1401). قابل دسترس در: https://www.golestanmet.ir/.

اینسکیپ، ا. (۱۳۹5) برنامه‌ریزی گردشگری: رویکردی یکپارچه و پایدار به برنامه‌ریزی و توسعه‌ی گردشگری، ترجمه‌ محمود حسن‌پور و سعید داغستانی، چاپ دوم، تهران: انتشارات مه‌کامه، 444 صفحه.

پارسیان، ع. و اعرابی، س.م. (1390) جهانگردی در چشم‌اندازی جامع، چاپ ششم، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی، صفحه 63.

بروغنی، م.، میرکریمی، س.ح.، محمدزاده، م. و سعیدی، س. (1400) تحلیل مولفه‌های اساسی در شناسایی مهم‌ترین معیارهای تاثیرگذار بر ارجحیت مسیرهای پیاده‌‌روی حوضه‌ آبخیز زیارت. نشریه پژوهش‌های محیط‌زیست، 12(23): 81-90.

تبریزی، ن.، زال، م.ح. و جعفرپیشه، م. (1399) نقش فعالیت‌های گردشگری در توسعه خدمات فرهنگی اکوسیستم‌های شهری، مطالعه موردی منطقه 3 شهر اصفهان. پژوهش‌های جغرافیای برنامه‌ریزی شهری، 8(1): 115-136.

سمیاری، ا.، صادقی، ز.، رحمانی، ف. و خواجهسعید، ف. (13۹۷) ارزیابی پسندهای منظر، برنامه‌ریزی بوستان‌های محلی شهر تهران با رویکرد جامعهمحور. فصلنامه علوم محیطی، 16(2): 15-30.

شيخالاسلامي، ع.ر.، باقريخليلي، ف. و محمودآبادي، ع. (1391) كاهش متغيرهاي ورودي در فرآيند مدلسازي تصادفات آزادراهها با استفاده از روش تجزيه و تحليل مولفههاي اصلی. نشریه مهندسی حمل و نقل، 3(4): 325-338.

صادقی، ز. (1۴۰1) ارزیابی ادراک خدمات فرهنگی اکوسیستم در پارکهایی با سبک منظرین متفاوت، مطالعه موردی پارکهای شهری تهران. مجله پژوهشهای جغرافیای برنامهریزی شهری، 1۰(۴)، 65-83.

عبداللهی، ص. و ایلدرمی، ع. (1401) ارزشگذاری خدمات اکوسیستمی، مفاهیم و روشها. فصلنامه انسان و محیط ‌زیست، (1)20: 1-18.

عسگری، ع. (1391) راهنمای جامع تجزیه و تحلیل دادههای تکمتغیره و چندمتغیره. شیراز: انتشارات کوشامهر، ۴۴۶ صفحه.

کبیریهندی، م.، میرکریمی، س.ح. و سلمانماهینی، ع.ا. (1401) ارزیابی خدمات فرهنگی اکوسیستم در استان گلستان. مطالعات علوم محیطزیست، 5(2): 247-262.

محدث، ف. (1389) روش تحليل مولفههاي اساسي و بررسي عوامل، مطالعه موردي استخراج شاخص قيمت داراييها و بررسي اثر آن بر تورم. فصلنامه مجموعه پژوهشهاي اقتصادي بانك مركزي جمهوري اسلامي ايران، 19(60): 1- 55.

مشاری، م. (1398) طبقهبندی خدمات فرهنگی در اکوسیستمهای طبیعی. ششمین کنگره ملی عمران، معماری و توسعه شهری، تهران. قابل دسترس در: https://civilica.com/doc/1002978/.

میرکریمی، س.ح.، سعيدي، س.، محمدزاده، م. و سلمانماهینی، ع.ا. (1393) کاربرد روش PCA در ارزیابی کیفیت بصری سیمایسرزمین، مطالعه موردي حوضه زیارت استان گلستان. نشریه محیطشناسی، 40(2): 451-462.

نگهبان، ع.ر. (1384) راهنماي روش تحقيق به كمك پرسشنامه،SPSS, 11 . تهران: انتشارات جهاد دانشگاهي واحد تهران، 273 صفحه.

Alcamo, J., Bennett, E. and Program, M. (2003). Ecosystems and human well-being: A framework for assessment. Washington, DC: Island Press.142p.

Andersson, E., Tengö, M., McPhearson, T. and Kremer, P. (2015. Cultural ecosystem services as a gateway for improving urban sustainability. Ecosystem Services, 12(2): 165-168.

Bachi, L., Ribeiro, S.C., Hermes, J. and Saadi, A. (2020) Cultural Ecosystem Services (CES) in landscapes with a tourist vocation: Mapping and modeling the physical landscape components that bring benefits to people in a mountain tourist destination in southeastern Brazil. Tourism Management, 77(2): 104017. Rederived from: https://doi.org/10.1016/j.tourman.2019.104017/

Caglayan, İ., Yeşil, A., Cieszewski, C., Gül, F.K. and Kabak, Ö. (2020) Mapping of recreation suitability in the Belgrad Forest Stands. Applied Geography, 116(3): 102153.

De Groot, R., Brander, L., Van Der Ploeg, S., Costanza, R., Bernard, F., Braat, L., Christie, M., Crossman, N., Ghermandi, A. and Hein, L. (2012) Global estimates of the value of ecosystems and their services in monetary units. Ecosystem Services, 1(1): 50–61.

De Valck, J., Landuyt, D., Broekx, S., Liekens, I., De Nocker, L. and Vranken, A.L. (2017) Outdoor recreation in various landscapes: Which site characteristics really matter. Land Use Policy, 65(6): 186–197. Retrieved from https://doi.org/10.1016/j.landusepol.2017.04.009/

Fischer, L.K., Honold, J., Botzat, A., Brinkmeyer, D., Cvejić, R., Delshammar, T., Elands, B., Haase, D., Kabisch, N. and Karle, S.J. (2018) Recreational ecosystem services in European cities: Sociocultural and geographical contexts matter for park use. Ecosystem Services, 31(9): 455–467. Retrieved from https://doi.org/10.1016/j.ecoser.2018.01.015/

Fisher, B., Turner, R.K. and Morling, P. (2009) Defining and classifying ecosystem services for decision making. Ecological Economics, 68(3): 643- 653.

Groot, R.S., Ramakrishnan, P.S., Berg, A.E., Kulenthran, T., Muller, S., Pitt, D., Wascher, D.M. and Wijesuriya, G. (2006) Cultural and amenity services. Ecosystems and human well-being: Current state and trends. Findings of the condition and trends working group. Millennium Ecosystem Assessment, Chapter 17, 28: 457-476.

Hashimoto, S., Nakamura, S., Saito, O., Kohsaka, R., Kamiyama, C., Tomiyoshi, M. and Kishioka, T. (2015) Mapping and characterizing ecosystem services of social–ecological production landscapes: Case study of Noto, Japan. Sustainability Science, 10(2): 257–273.

Komossa, F., van der Zanden, E.H. and Verburg, P.H. (2019) Characterizing outdoor recreation user groups: A typology of peri-urban recreationists in the Kromme Rijn area, the Netherlands. Land Use Policy, 80(1): 246–258. Retrieved from https://doi.org/10.1016/j.landusepol.2018.10.017/

Komossa, F., Wartmann, F.M., Kienast, F. and Verburg, P.H. (2020) Comparing outdoor recreation preferences in peri-urban landscapes using different data gathering methods. Landscape and Urban Planning, 199(7): 103796. Retrieved from https://doi.org/10.1016/j.landurbplan.2020.103796/

Kulczyk, S., Woźniak, E. and Derek, M. (2018) Landscape, facilities and visitors: An integrated model of recreational ecosystem services. Ecosystem Services, 31(9): 491–501. Rederived from https://doi.org/10.1016/j.ecoser.2018.02.016/

Mao, Q., Wang, L., Guo, Q., Li, Y., Liu, M. and Xu, G. (2020) Evaluating cultural ecosystem services of urban residential green spaces from the perspective of residents’ satisfaction with green space. Frontiers in Public Health, 8(2): 226-226. DOI: 10.3389/fpubh.2020.00226/

Nahuelhual, L., Carmona, A., Lozada, P., Jaramillo, A. and Aguayo, M. (2013) Mapping recreation and ecotourism as a cultural ecosystem service: An application at the local level in Southern Chile. Applied Geography, 40(5): 71–82. Retrieved from https://doi.org/10.1016/j.apgeog.2012.12.004/

Olson, L.E., Squires, J.R., Roberts, E.K., Miller, A.D., Ivan, J.S. and Hebblewhite, M. (2017) Modeling large-scale winter recreation terrain selection with implications for recreation management and wildlife. Applied Geography, 86(9): 66–91. Retrieved from https://doi.org/10.1016/j.apgeog.2017.06.023/

Prip, C. (2018) The convention on biological diversity as a legal framework for safeguarding ecosystem services. Ecosystem Services, 29(Part B)(2): 199–204. Retrieved from https://doi.org/10.1016/j.ecoser.2017.02.015/

Pruzek, R. (2005) Factor analysis: Exploratory. Encyclopedia of statistics in behavioral science, Editors B.S. Everitt and D.C. Howell, John Wiley & Sons, Ltd, Chichester, pp. 606–617.

Rabe, S.-E., Gantenbein, R., Richter, K.-F. and Grêt-Regamey, A. (2018) Increasing the credibility of expert-based models with preference surveys–Mapping recreation in the riverine zone. Ecosystem Services, 31(9): 308–317. Retrieved from https://doi.org/10.1016/j.ecoser.2017.12.011/

Rathmann, J., Beck, C., Flutura, S., Seiderer, A., Aslan, I. and André, E. (2020) Towards quantifying forest recreation: Exploring outdoor thermal physiology and human well-being along exemplary pathways in a central European urban forest (Augsburg, SE-Germany). Urban Forestry & Urban Greening, 49(3): 126622. Retrieved from https://doi.org/10.1016/j.ufug.2020.126622/

Reid, W.V., Mooney, H.A., Cropper, A., Capistrano, D., Carpenter, S.R., Chopra, K., Dasgupta, P., Dietz, T., Duraiappah, A.K. and Hassan, R. (2005) Ecosystems and human well-being-Synthesis: A report of the Millennium Ecosystem Assessment, Island Press, P. 53. Retrieved from https://iris.who.int/handle/10665/43354/

Schirpke, U., Meisch, C., Marsoner, T. and Tappeiner, U. (2018) Revealing spatial and temporal patterns of outdoor recreation in the European Alps and their surroundings. Ecosystem Services, 31(9): 336–350. Retrieved from https://doi.org/10.1016/j.ecoser.2017.11.017/

Scholte, S.S.K., Daams, M., Farjon, H., Sijtsma, F.J., van Teeffelen, A.J.A. and Verburg, P.H. (2018) Mapping recreation as an ecosystem service: Considering scale, interregional differences and the influence of physical attributes. Landscape and Urban Planning, 175(7): 149–160. Retrieved from https://doi.org/10.1016/j.landurbplan.2018.03.011/

Smith, L.I. (2002) A tutorial on principal components analysis. University of Otago. P. 27. Retrieved from https://ourarchive.otago.ac.nz/esploro/outputs/report/A-tutorial-on-Principal-Components-Analysis/9926479584201891#file-0/

Sun, Y., Hao, R., Qiao, J. and Xue, H. (2020) Function zoning and spatial management of small watersheds based on ecosystem disservice bundles. Journal of Cleaner Production, 255(14): 120285. Retrieved from https://doi.org/10.1016/j.jclepro.2020.120285/

Vallecillo, S., La Notte, A., Zulian, G., Ferrini, S. and Maes, J. (2019) Ecosystem services accounts: Valuing the actual flow of nature-based recreation from ecosystems to people. Ecological Modelling, 392(2): 196–211. Retrieved from https://doi.org/10.1016/j.ecolmodel.2018.09.023/

Willibald, F., van Strien, M.J., Blanco, V. and Grêt-Regamey, A. (2019) Predicting outdoor recreation demand on a national scale–The case of Switzerland. Applied Geography, 113(12): 102111. Retrieved from https://doi.org/10.1016/j.apgeog.2019.102111/

Winn, J., Tierney, M., Heatherwaite, A.L., Jones, L., Paterson, J., Simpson, L., Thompson, A. and Turley, C. (2011) The drivers of change in UK ecosystems and ecosystem services. The UK National Ecosystem Assessment Technical Report, UK National Ecosystem Assessment, UNEP-WCMC Cambridge, pp. 27–62.

Application of PCA method in identifying the most important criteria influencing the choice of cultural services in leisure and tourism areas, (Alangdare Forest Park, Golestan Province)

Simin Salimi Dehkordi1, Alireza Mikayili Tabrizi 2* and Sepideh Saeidi3

1) M.Sc. Student of Environmental Sciences, Faculty of Fisheries and Environment, Gorgan University of Agricultural Sciences and Natural Resources, Gorgan, Iran.

2) Associate Professor of Environmental Sciences, Faculty of Fisheries and Environment, Gorgan University of Agricultural Sciences and Natural Resources, Gorgan, Iran.

*Corresponding Author Email Address: amikaeili@gau.ac.ir

3) Assistant Professor of Environmental Sciences, Faculty of Fisheries and Environment, Gorgan University of Agricultural Sciences and Natural Resources, Gorgan, Iran.

Date of Submission: 2024/04/17 Date of Acceptance: 2024/05/19

Abstract

Keywords: Alangdareh Forest Park, Analysis Cultural Services, Golestan Province, Principal component, Tourism.

اشتراک گذاری

آدرس مقاله

کاربرد روش PCA در شناسایی مهم¬ترین معیارهای تاثیرگذار بر انتخاب خدمات فرهنگی در مناطق تفرجی و گردشگری (پارک جنگلی النگدره استان گلستان)

سکوی نشر دانش

پیوندهای سایت

مراکز مرتبط

پشتیبانی

صفحات رسمی