جایگاه و کارویژه‌های سکولاریسم در غرب و جهان اسلام

محورهای موضوعی : اندیشه سیاسی

امیر ساجدی ¹

1 - عضو هیات علمی دانشکده علوم سیاسی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکزی

تاریخ دریافت : 1393/11/13 تاریخ پذیرش : 1394/01/29 تاریخ انتشار : 1394/05/15

کلید واژه: مدرنیته, اسلام, سکولاریسم, مسیحیت, رنسانس,

چکیده مقاله :

با فرا رسیدن عصر رنسانس و نوزایی در قرن چهاردهم میلادی در جوامع مغرب زمین فلسفه جزم گرایی مدرسی و اسکولاستیکی و نظام کلیسایی حاکم در کل دوران قرون وسطی مورد چالش جدی قرار گرفت. در این واکنش بخش اعظم آنچه تحت عنوان دین و مذهب و متافیزیک قرار داشت به ویزه در حوزه های سیاسی و اجتماعی به کناری نهاده شد و مدرنیته با سرعتی شتابان روند تحولی را آغاز نمود. یکی از فرایندهای چندگانه دوران بعد از قرون وسطی (دوران مدرن) که از نتایج اجتناب ناپذیر صورت بندی مدرنیته محسوب می‌گردد، فرایند سکولاریزاسیون (جدا کردن دین از سیاست) است. تفکرات فکری و فلسفی چند صد ساله در غرب باعث گردید تا سکولاریسم در این بخش از جهان دارای ریشه های مستحکمی‌شود و به دیگر نقاط جهان نیز سرایت نماید. از سوی دیگر پدیده سکولاریسم در مشرق زمین به‌طور عام و در بین متفکرین شرق و کشورهای اسلامی به‌طور خاص که مورد نظر ما در مقاله حاضر است، نیز مورد توجه و التفات ویژه ای قرار گرفت، که غالبا با نوعی برخورد دوگانه روبرو شد: از یک سوی مورد انتقاد شدید قرار گرفت و از سوی دیگر برخی از روشنفکران این کشورها را مجذوب خود کرد. پس از گذشت زمان زیادی مشاهد می‌شود که سکولاریسم گسترش چندانی در بین کشورهای اسلامی ننموده است. علت عدم اشاعه سکولاریسم در ساختار و قدرت و حکومت و نظام های سیاسی در کشورهای اسلامی و خاورمیانه دلایل مختلفی دارد، از جمله در مدرنیته غربی قدرت و منزلت بر اساس محوریت انسان شکل گرفت. ولی در دین اسلام قدرت متعلق به خداوند است و نمی تواند انسان- محور باشد. به همین دلیل در جوامع مشرق زمین الزام ها و کاربست های سکولاریسم به‌عنوان یک جریان اندیشگی و یک نظام سیاسی- اجتماعی آنچنان که در غرب تحقق و اشاعه یافت، چندان زمینه و بستر مناسبی برای بسط و اشاعه پیدا نکرد.

منابع و مأخذ:

منابع فارسی

- آربلاستر، آنتونی (1379)،  دموکراسی، ترجمه حسن مرتضوی، تهران: آشیان، 14-11.

- آشوری، داریوش (1378)، دانشنامه سیاسی: فرهنگ اصطلاحات و مکتب‌های سیاسی، تهران: انتشارات مروارید، چاپ پنجم.

- آلوین، ی. سو (1388)، تغییرات اجتماعی و توسعه: مروری بر نظریات نوسازی، وابستگی و نظام جهانی، ترجمه محمود حبیبی مظاهری، تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی، چاپ چهارم.

- ازکیا، مصطفی (1385)، جامعه شناسی توسعه و توسعه نیافتگی روستایی ایران، تهران: انتشارات کیهان.

- اشتن، تی. اس. (1375)، انقلاب صنعتی، ترجمه احمد تدین، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

- انصاری، جواد (1373)، ترکیه در جستجوی نقشی تازه در منطقه، تهران: موسسه چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه.

- برقعی، محمد (1381)،  سکولاریزم از نظر تا عمل، تهران: قطره.

- توحید فام، محمد (1389)، چرخش‌های لیبرالیسم: درآمدی بر تاریخ اندیشه های سیاسی در قرن بیستم، تهران: انتشارات روزنه، چاپ دوم.

- جعفری، محمدتقی (1392)، ترجمه و تفسیر نهج البلاغه، دورۀ 9جلدی، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

- جعفری، محمدتقی (1392) فلسفه دین، تهران: موسسۀ تدوین و نشر آثار استاد محمد تقی جعفری، چاپ دوم، 242.

- حسین‌پور، پویان و دیگران (1389)، «ظرفیت‌های مکانی توسعۀ منطقه آزاد چابهار: فرصت‌ها، تنگناها و راهکارها»، اطلاعات سیاسی- اقتصادی، سال بیست و چهارم، شماره نهم و دهم، خرداد و تیر.

- دال، رابرت (1389)،  درباره دموکراسی، ترجمه حسن فشارکی، تهران: پردیس دانش.

- دان، جان ام. (1386)، عصر روشنفکری، ترجمه مهدی حقیقت‌خواه، تهران: انتشارات ققنوس.

- دیاموند، لاری (1387)، «آیا همه دنیا می‌تواند دموکراتیک شود؟»، ترجمه الناز علیزاده اشرافی، در مجموعه مقالات، زیر نظر حسین بشیریه، گذار به دموکراسی، تهران: نشر نگاه معاصر.

- رامین، علی، کامران فانی و محمدعلی سادات (1389)، دانشنامه دانش‌گستر، جلد نهم، تهران: موسسۀ علمی- فرهنگی دانش گستر.

- رشیدی، بهروز (1391)،  فرهنگ و تمدن اسلامی، تهران: انتشارات تیسا.

- رواسانی، شاپور (1372)، «رهایی یا تشدید وابستگی؟»، اطلاعات سیاسی- اقتصادی، شماره اول و دوم، مهر و آبان.

- رهبر، مهدی (1388)، «سید جمال الدین و نوگرایی دینی: آرا و اندیشه سید جمال الدین اسدآبادی»، در: مجموعه مقالات همایش یکصد و پنجاهمین سالگرد، به اهتمام بهرام نوزانی، تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی، 83-51.

- زارع، محمدرضا (1383)، علل رشد اسلام‌گرایی در ترکیه، تهران: موسسه مطالعات اندیشه سازان نو.

- ساجدی، امیر (تابستان 1389)، «موانع توسعه دموکراسی در خاورمیانه»، فصلنامه مطالعات سیاسی، دانشگاه آزاد واحد آزاد شهر، سال دوم، شماره، 8، 105.

- ساعی، احمد (1391)، توسعه در مکاتب متعارض، تهران: نشر قومس، چاپ پنجم.

- سروش، عبدالکریم (1376)، مدارا و مدیریت، تهران: مؤسسۀ فرهنگی صراط..

- سلطانی فرد، محمدحسین (1386)، ریشه‌ها و تاریخچه اصولگرایی در مصر، تهران: مرکز چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه.

- شکویی، حسین (1374)، دیدگاه‌های نو در جغرافیای شهری، جلد اول، تهران: انتشارت سمت.

- سریع القلم، محمود (1371)،  توسعه، جهان سوم و نظام بین‌الملل، تهران: نشر سفید، چاپ دوم.

- شاکرین، حمید رضا (1378)، سکولاریسم، جلد اول، تهران: کانون اندیشه جوان، چاپ پنجم.

- شاو، استانفورد جی. و شاو، ازُل کورال (1370)، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکیه جدید: اصلاحات، انقلابات و جمهوری، ظهور ترکیه جدید، 1975-1808 میلادی، جلد دوم، ترجمه محمود رمضان‌زاده، تهران: معاونت فرهنگی آستان قدس.

- شمیم، علی‌اصغر (1375)، ایران در دوره سلطنت قاجار، تهران: مؤسسه انتشارات مدبر، چاپ هفتم.

- شهبازی، عبدالله، (1378)، «پیشینیه نهضت نوزایی اسلامی در سده نوزدهم و اوایل سده بیستم میلادی»، فصلنامه تخصصی تاریخ معاصر ایران، سال سوم، شماره 11، پاییز.

- ضابط پور، غلامرضا (1387)، اندیشه سیاسی سیدجمال الدین اسدآبادی، تهران: کانون اندیشه جوان.

- ضمیری، عبدالحسین (1388)، حکمرانی مطلوب در اندیشه سیاسی امام خمینی (ره)، تهران: دفتر گسترش علم.

- طلوعی، محمود (1372)، فرهنگ جامع سیاسی، تهران: انتشارات سخن.

- علیخانی، علی‌اکبر و صابر صدیقی (1382)، «اسلام و حکومت در اندیشه راشد الغنوشی»، فصلنامه مطالعات خاورمیانه، تهران: مرکز پژوهش‌های علمی و مطالعات استراتژیک خاورمیانه، سال دهم، شماره 1، بهار.

- عنایت، حمید (2536)، سیری در اندیشۀ سیاسی عرب، تهران: انتشارات فرانکلین.

- عیوضی، محمد رحیم و محمدجواد هراتی (1392)، درآمدی تحلیلی بر انقلاب اسلامی ایران، تهران: دفتر نشر معارف، چاپ سی و هشت.

- فاطمی، حسن (1374)، مشکل تحقیق در راه توسعه جهان سوم، تهران: انتشار، 117.

- فقیهی، ابوالحسن و دانایی فرد، حسن (1384)، بوروکراسی و توسعه در ایران نگاهی تاریخی-تطبیقی، تهران: رسا.

- قدر ولایت (1377)، تاریخ تهاجم فرهنگی غرب: نقش روشنفکران وابسته، میرزا حسین‌خان سپهسالار، 5، تهران: موَسسه فرهنگی قدر ولایت.

- کاظمی، اخوان (1388)، «عوامل پیدایی و پایابی سکولاریسم در جهان مسیحی»، در: مجموعه مقالات بررسی و نقد مبانی سکولاریسم، به اهتمام علی اکبر کمالی اردکانی، تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی و انتشارات دانشگاه امام صادق.

- کاپلینسکی، رافائل و چارلز کوپر (1374)، تکنولوژی و توسعه در سومین انقلاب صنعتی، ترجمه جمشید زنگنه، تهران: موسسه چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه، چاپ سوم.

- کریک، برناد (1387)، دموکراسی، ترجمه پویا ایمانی، تهران: نشر مرکز.

- کاستللو، وینسنت فرانسیس (1383)، شهر نشینی در خاورمیانه، ترجمه پرویز پیران و عبدالعلی رضایی، تهران: نشر نی، چاپ سوم.

- کلاته، حسن (1388)، گفتمان جمهوری اسلامی در اندیشه امام خمینی، تهران: انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی.

- کلود، لوفور و کورنلیوس (1387)، بوروکراسی چیست؟، ترجمه امیر قضایی، تهران: نشر چشمه.

- کندی، پال (1370)، ظهور و سقوط قدرت‌های بزرگ: استراتژی و اقتصاد در عصر صنعتی، ترجمه ناصر موفقیان، تهران: سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی.

- کواکبی، سیدعبدالرحمان (1378)، طبایع الاستبداد یا سرشت‌های خودکامگی، ترجمه عبدالحسین میرزای قاجار، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ سوم.

- نجفی، موسی (1377)، اندیشه دینی و سکولاریسم در حوزۀ معرفت سیاسی و غربشناسی، تهران: پژوهشکده علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ سوم.

- نقیب‌زاده، احمد (1388)، «دین در عرصه جهانی شدن: فرصت ها و چالش ها»، فصلنامه علمی- تخصصی علوم سیاسی و روابط بین‌الملل، سال دوم، شماره دوم، بهار.

- محمدی، منوچهر (1390)، بازتاب جهانی انقلاب اسلامی، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ چهارم.

- نوذری، حسینعلی (1379)، صورتبندی مدرنتیه و پست مدرنیته: بسترهای تکوین تاریخی و زمینه های تکامل اجتماعی، تهران: انتشارات نقش جهان.

- نورالدین، محمد (1382)،  ترکیه جمهوری سر گردان، تهران: موسسه اندیشه سازان نور.

- هانتیگتون، ساموئل (1375)، سامان سیاسی در جوامع دستخوش دگرگونی، ترجمه محسن ثلاثی، تهران: انتشارات علم.

- هتنه، بروژن (1381)، تئوری توسعه و سه جهان، ترجمه احمد موثقی، تهران: نشر قومس.

- همتی، همایون (1384)،  اندیشه دینی و سکولاریسم، تهران: کانون اندیشه جوان.

- همیلتون، پیتر (1386)، روشنگری و تکوین علم اجتماعی، ترجمه محمد نبوی، تهران: نشر آگه.

- http://www.ensani.ir/fa/content/6295/default.aspx

- http://www.mehdieliasiankalat.blogfa.com/post-118.aspx

- http://www.pajoohe.com/fa/index.php

- http://www.tebyan.net/newsindex.aspx?pid=15651556

- http://www.un.org/rights/50/decla.htm

- http://www.fa.wikipedia.org

 

English Source

- Aras, Bulent (2004), Turkey and the Greater Middle East, Istanbul: Tasam Publication, 18.

 -New Webster’s Dictionary of the English Language (1981), USA: The Delair  Publishing  Company, Inc.