سرگذشت ممیّز در دستور زبان و ممّیزهای ادبی و بلاغی از گذشته تا امروز

محورهای موضوعی : فصلنامه بهارستان سخن

محمدرضا شریفی ¹

1 - استادیار گروه زبان و ادبیّات فارسی واحد نراق، دانشگاه آزاد اسلامی، نراق، ایران.

تاریخ دریافت : 1399/11/04 تاریخ پذیرش : 1401/04/12 تاریخ انتشار : 1400/06/01

کلید واژه: زبان فارسی, ممیّز, روشنگر, وابسته‌های عددی,

چکیده مقاله :

ممیّز یکی از عناصر تشکیل دهندۀ سازه‌های نحوی و از مقوله‌های دستوری و آرایه‌های ادبی است که نقشی ارتباطی و معنایی در زبان ایجاد کرده و از نظر ظاهری و معنایی بر بلاغت و زیبایی سخن افزوده است به سخن دیگرممیز در آغاز شعر فارسی و در سبک خراسانی بیشتر در ساخت نحوی و دستوری زبان و رابطه عدد و معدود خلاصه شده، امّا به تدریج و به ویژه در سبک عراقی با بن مایه‌هایی از آرایه‌های ادبی ایهام و تناسب و اندیشه‌های عرفانی همراه با تخیّل و احساس محتوایی ادبی و بلاغی پیدا کرده و در سبک هندی پیچیده و انتزاعی شده است افزون بر این گروه حرف تعرف در زبان فارسی به سبب تعدّد و تنوّع دارای ساختمانی پیچیده است و ممیز به عنوان یکی از عناصر موجود در گروه حرف تعریف تکواژی است که به همراه اسم می‌آید و مورد شمارش قرار می گیرد ممیز های عددی ابزاری برای طبقه بندی اسامی با اسم های قابل شمارش به کار می‌روند، امّا تاکنون آنچنان که باید بررسی نشده و ناشناخته مانده است. برخی دستور نویسان از آن با عنوان وابسته‌های عددی، روشنگر، صفت شمارشی مرکب، ممیّز و رابطه‌های کلّی عددی یاد کرده‌اند. در این مقاله سعی شده ممیّز از دیدگاه دستوری و بلاغی و تطوّر آن درگذشته تا امروز مورد بررسی قرارگیرد.

چکیده انگلیسی:

Momayyez is one of the constituent elements syntax structure and grammatical and literary arrays which has created communicative and semantic function in language and superficially had added to the beauty and rhetoric of the language. In other words, in the beginning of Persian poetry it was limited to syntax and grammar and the relation of number and that to be counted in Khorasani style, but gradually and specifically in Araghi style, with themes of literary arrays of illusion and congruency and mystical speculations together with imagination ; and in Indian style it has become complex and abstract. Furthermore, the article in Farsi language because of its diversity has complex structure and momayyes ( slash ) is one of the elements in the category of a morpheme which accompanies the noun and is counted. The numerical momayyez are used with countable nouns but the subject has not been studied as it should and has been remained unknown. Some grammarians have called it numerical dependent, illuminator, complex counting character  and common relations of the number. We have tried, in this paper, to study the momayyez from grammatical and rhetorical point of view from the past up to now. 

منابع و مأخذ:

الف: کتاب‌ها

• احمدی گیوی، حسن؛ انوری، حسن، (1391 )، دستور زبان فارسی1، تهران: فاطمی، چاپ دوم.


• اسدی توسی، ابونصر علی بن احمد، (1392) گرشاسب نامه، بهمن انصاری، تهران: نشر کتاب.


• اسعد گرگانی، فخر الدّین، (1349)، ویس و رامین، تصحیح ماگالی تودوا، الکساندر گواخاریار، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.


• باطنی، محمّدرضا، (1387)، توصیف ساختمان دستوری زبان فارسی، تهران: امیرکبیر.


• بهبهانی، سیمین، (1380)، از سال های آب و سراب، تهران: سخن.


• بیدل دهلوی، (1368 )، تصحیح حسین آهی، تهران: کتابفروشی محمّدعلی فروغی.


• بیدل دهلوی، عبدالقادر بن عبدالخالق، (1375)، کلیّات بیدل، به تصحیح اکبر بهداروند و پرویز عباسی، ج1.


• حافظ، شمس‌الدّین محمّد، (1359)، دیوان، دکتر پرویز ناتل خانلری، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.


• حزین لاهیجی، (1374)، دیوان، تصحیح ذبیح الله صاحب کار، قم: سایه.


• حسینی اورنگ آبادی، سراج الدّین، (بی تا)، سفینه المفردات، نسخة خطی به شمارۀ 2800 قم: مرکز احیای میراث اسلامی.


• حق‌شناس، علی محمّد؛ حسین سامعی و دیگران، (1387)، دستور زبان فارسی، تهران: مدرسه شریعت، چاپ اوّل.


• خاقانی شروانی، (1357)، دیوان، به تصحیح ضیاءالدّین سجّادی، تهران: کتاب فروشی زوار، چاپ دوم.


• دهلوی، امیر خسرو، (1361)، دیوان، سعید نفیسی، م. درویش، تهران: جاویدان.


• سپهری، سهراب، (1381)، هشت کتاب، تهران: طهوری، چاپ 32.


• سعد سلمان، مسعود، (1371)، دیوان، به تصحیح احمد کرمی، تهران: سلسله نشریات ما، چاپ اوّل.


• سعدی، شیخ مصلح الدّین، (1345)، کلیّات، محمّدعلی فروغی، غزلیّات قدیم، تهران: موسی علمی


• سنایی غزنوی، ابوالمجد مجدود بن آدم، (1359)، حدیقه الحقیقه، تصحیح مدرس رضوی، تهران: دانشگاه تهران.


• شریعت، محمّدجواد، (1384)، دستورساده زبان فارسی، تهران، اساطیر، چاپ سوم.


• شفیعی کدکنی، محمد رضا، (1385)، آیینه‌ای برای صداها، تهران: سخن.


• صادقی، علی اشرف، ارژنگ، غلامرضا، (1362)، دستور برای سال دوم آموزش متوسطه، تهران: سازمان کتب درسی.


• صائب تبریزی، میرزا محمدعلی، (1364) دیوان، به تصحیح محمّد قهرمان، تهران: علمی و فرهنگی.


• قدسی مشهدی، حاجی محمدجان، (1375)، دیوان، تصحیح محمّد قهرمان، مشهد: دانشگاه مشهد.


• طغرا، (بی‌تا)، کلیّات طغرا، نسخه خطی طغرا، کتابخانة دانشکدة ادبیّات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد.


• طیّب‌زاده، امید، (1391)، دستور زبان فارسی براساس نظریة گروه های خودگردان در دستور وابستگی، تهران: مرکز، چاپ اوّل.


• عمعق بخارایی، (بی تا)، دیوان، تصحیح سعیدنفیسی، تهران: کتاب فروشی فروغی.


• غزنوی، حسن، (1362)، دیوان، تصحیح مدرس رضوی، تهران: اساطیر، چاپ دوم.


• فرّخزاد، فروغ، (1384)، دیوان، تهران: مجید.


• فرّخی سیستانی، (1349)، دیوان، تصحیح محمود دبیر سیاقی، تهران: زوّار، چاپ دوم.


• فرشیدورد، خسرو، (1357)، گفتارهایی دربارۀ دستور زبان فارسی، تهران: امیرکبیر.


• ___________، (1382)، دستور مفصل فارسی امروز، تهران: امیرکبیر.


• گرگانی، فخرالدیّن اسعد، (1335)، ویس و رامین، تهران: چاپخانة بانک ملّی.


• مشکوة الدّینی، مهدی، (1389)، دستور زبان فارسی بر پایة نظریّه گشتاری، مشهد: دانشگاه فردوسی، چاپ دوم.


• مشیری، فریدون، (1394)، نفس صبحدمان، تهران: چشمه.


• مسیح کاشانی، رکن الدین مسعود، (1026)، نسخة خطّی، کتابخانه ملّی تبریز، شمارة 2655.


• معلّم دامغانی، علی، (1381)، گزیدۀ ادبیّات معاصر، تهران: کتاب نیستان.


• معین، محمّد، (1371)، فرهنگ معین، تهران، چاپخانۀ سپهر، چاپ هشتم.


• معینیان، مهدی، (1396)، دستور زبان فارسی، تهران: معینیان، چاپ ششم.


• منوچهری دامغانی، (1356)، دیوان، تصحیح محمّد دبیرسیاقی، تهران، کتاب فروشی زوّار، چاپ چهارم.


• مولوی، جلال‌الدّین محمّدبلخی، (1363)، کلیّات شمس، به تصحیح بدیع‌الزّمان فروزانفر، تهران: امیرکبیر، چاپ سوم.


• امین‌پور، قیصر، (1388)، مجموعه کامل اشعار، تهران: مروارید.


• نصرالله منشی، ابوالمعالی، (1362)، کلیله و دمنه، ترجمة مجتبی مینوی، تهران: دانشگاه تهران، چاپ هفتم.


• نظامی گنجه‌ای، (1376)، خسرو و شیرین، تصحیح برات زنجانی، تهران: دانشگاه تهران، چاپ اوّل.


• انوری، علی بن محمّد، (1382)، تصحیح مدرّس رضوی، تهران: علمی فرهنگی.


• وحیدیان، کامیار، (1382)، دستور زبان فارسی، تهران: سمت، چاپ چهارم.


• خیّامپور، عبدالرّسول، (1338)، دستور زبان، تبریز: ستوده، چاپ ششم.


• همایون فرّخ، عبدالرّحیم، (1364)، دستور جامع زبان فارسی ، تهران: علمی و فرهنگی، چاپ سوم.

 

 

ب: مقاله‌ها:

• ذاکری، احمد، (1384)، «مقیاس‌های شاعرانه و سبک هندی»، نشریّة دانشکدة ادبیّات و علوم انسانی دانشگاه تبریز، دورة 48، شمارۀ 197، صص: 109-126.


• راسخ مهند، محمّد، (1384)، بررسی ویژگی‌های تمیزدر زبان فارسی، نامة فرهنگستان (دستور)، شماره 27، صص: 47-54


• سپهری، سروش، (1387) «دو عالم دستگاه»، مجلّة آموزش زبان و ادب فارسی، دورة 22، شمارۀ 2، صص: 13-10


• صیّادی، احمدرضا، منصفی، مصطفی، (1387)، «نکته‌ها و ناگفته‌هایی دربارۀ تمیز» نامه فرهنگستان دستور، شمارۀ چهارم، صص: 220-215


• طیّب‌زاده، امید، (1388)، «نقدی بر نقد تمیز دستور»، شمارة پنجم ، صص: 207-215