در اقلیم دل (بازتاب «دل» در شعر خاقانی)

محورهای موضوعی : فصلنامه بهارستان سخن

خداویردی عبّاس‌زاده ¹ ( استادیار گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد خوی، دانشگاه آزاد اسلامی، خوی، ایران. (نویسنده مسئول) )
زهرا یوسف‌لو ² ( مدرّس گروه زبان و ادبیّات فارسی، دانشگاه فرهنگیان، خوی، ایران. )

تاریخ دریافت : 1401/01/23 تاریخ پذیرش : 1401/06/27 تاریخ انتشار : 1401/12/01

کلید واژه: عرفان, تصوّف, توحید, دل, خاقانی,

چکیده مقاله :

خاقانی، عارف نیست امّا در این که مدّتی از عمر خودش را با گوشه نشینی و سر بر زانوی مراقبت نهادن سپری کرده شکّی نیست؛ او پس از عمری در پیشگاه پادشاهان بودن، به این نتیجه رسید که پادشاهی حقیقی در استغنای معنوی و گسستن از تعلّقات دنیوی و پشت پا زدن بر مقام و منصب است. همین تمایل به زهد و کشش به سوی تصوّف در فکر و اندیشۀ خاقانی تأثیر بسزایی نهاد و چندی به شیوۀ زاهدان زیست. گرایش به تصوّف ذهن و زبان خاقانی را دیگرگون کرد و رنگ و بوی خاصّی به اشعار و افکار او بخشید؛ بنابراین در سروده‌های خاقانی، پاره‌ای اصطلاحات و تعبیرات تصوّف را می‌توان مشاهده کرد. در این میان از دل و تشبیهات و ترکیبات آن، آینۀ حقّ و مخزن اسرار الهی بودن، پیر تعلیم قرار گرفتن و اصطلاحات سایر علوم با دل، بسیار سخن رفته است. در این جستار، به دل و بازتاب آن به وسیلۀ شاعر در سروده‌هایش پرداخته شده است که رنگ و بوی انقطاع از دنیا و وجد روحانی و ذوق و شوق خاطر خاقانی را در بیان معانی و مضامین بدیع بیشتر نشان می‌دهند. این جستار به شیوة توصیفی – تحلیلی صورت گرفته که خاقانی گاهی دل را پیر تعلیم و زمانی آئینه جمال الهی می‌داند. بنابر این چنین مکان مقدّسی نباید جایگاه حرص و آز باشد؛ این مقاله با دست مایة دل، در صدد پاسخ دهی به این سؤال که آیا خاقانی آشنای راه عرفان است؟ برآمده است.

منابع و مأخذ:

فهرست منابع و مآخذ

1- قرآن کریم.

2-  خاقانی افضل‌الدّین، (1373)، دیوان خاقانی شروانی، تصحیح ضیاءالدّین سجّادی، تهران: زوّار، چاپ چهارم.

3-  رازی، نجم‌الدّین، (1371)، مرصادالعباد، به اهتمام محمّد امین ریاحی، تهران: علمی و فرهنگی، چاپ چهارم.

4-  زرّین کوب، عبدالحسین، (1379)، دیدار با کعبۀ جان، تهران: سخن، چاپ دوم. 

5-   سجّادی، سیّدجعفر، (1370)، فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، تهران: کتابخانۀ طهوری، چاپ اوّل.

6-  سجّادی، سیّدضیاءالدّین، (1372)، مقدّمه‌ای بر مبانی عرفان و تصوّف، تهران: سمت، چاپ دوم.

7-  فروزانفر، بدیع‌الزّمان، (1380)، سخن و سخنوران، تهران: خوارزم، چاپ پنجم.

8-  قاضی‌حمیدالدّین، (1365)، مقامات حمیدی، تصحیح رضا انزابی‌نژاد، تهران: نشر دانشگاهی، چاپ اوّل.

9-  کاشانی، عزّالدّین محمود، (1372)، مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه، تصحیح جلال الدّین همایی، تهران: هُما، چاپ چهارم.

10-  کزّازی، میرجلال الدّین، (1368)، رخسار صبح، تهران: نشر مرکز، چاپ اوّل.

12-  ___________________ ، (1376)، سراچۀ آوا و رنگ، تهران: سمت، چاپ اوّل.

11-  ___________________، (1389)، گزارش دشواری‌های دیوان خاقانی، تهران: نشر مرکز، چاپ ششم.

13-  لاهیجی، شمس الدّین محمّد، (1385)، مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز، تصحیح محمّدرضا برزگر خالقی و عفّت کرباسی، تهران: زوّار، چاپ ششم.

14-   ماهیار، عبّاس، (1388)، مالک ملک سخن، تهران: سخن، چاپ اوّل.

15-   مصفّی، ابوالفضل، (1375)، فرهنگ اصطلاحات نجومی، تهران: مؤسّسۀ تاریخ و فرهنگ ایرانی.

16-   معدن کن، معصومه، (1372)، بزم دیرینة عروس، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، چاپ اوّل.

17-   ______________، (1375)، نگاهی به دنیای خاقانی، تهران: نشر دانشگاهی، چاپ اوّل.

18-  ______________ ، (1378)، جام عروس خاوری، تهران: نشر دانشگاهی، چاپ اوّل.

19-   مولوی، جلال‌الدّین محمّد، (1369)، مثنوی، تصحیح محمّد استعلامی، تهران: زوّار، چاپ دوّم.