امکان سنجی تحقّق ضمان نسبت به منافع غیر مستوفات در عقد فاسد در حقوق ایران و فقه امامیه

محورهای موضوعی : فصلنامه مطالعات میان رشته ای فقه

علیرضا محمدبیکی ¹ (استادیار گروه فقه و حقوق اسلامی، واحد تهران مرکزی دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران. (نویسنده مسئول) [e-mail])
حسین اسدزاده ² (دکتری فقه و حقوق جزا، قاضی دادگستری و مدرس دانشگاه. [e-mail])
میثم جمالی ³ (قاضی دادگستری و دانشجوی دکتری رشته فقه و حقوق خصوصی دانشگاه شهید مطهری. [e-mail])

تاریخ دریافت : 1401/08/30 تاریخ پذیرش : 1401/10/20 تاریخ انتشار : 1402/01/01

کلید واژه: ضمان, ‏‏منافع غیر مستوفات, ‏‏عقد فاسد, ‏‏ضمان ید, ‏‏غصب, ‏‏مسئولیت مدنی,

چکیده مقاله :

اگرچه اصل بر لزوم صیانت از دارایی تابعان حقوقی است؛ لیکن، امروزه شاهد این هستیم که به علل مختلف میان مالک و دارایی او فاصله می افتد. از مواردی که سخن از جدایی مالک از دارایی اش به میان می‌آید، مسئله غصب و نیز بحث مقبوض به عقد فاسد است. در لزوم استرداد عین یا بدل مال غصب شده یا مقبوض به عقد فاسد، تردیدی وجود ندارد، همچنین در خصوص ضمان منافع استیفا شده نیز کمتر تردید وجود دارد. با وجود این، در خصوص اینکه آیا تحقق ضمان نسبت به منافع غیرمستوفات ممکن است؟، شاهد دیدگاه های متنوعی هستیم، یعنی در این زمینه، به ویژه شاهد سکوت قانون، تشتت آرای فقهی همراه با عدم جامعیت مباحث هستیم، و این، ضرورت انجام پژوهش در این زمینه را موجّه می سازد. بر این اساس، نوشتار حاضر با شیوه توصیفی و تحلیلی در پی ارائه، نقد و تحلیل موضع فقیهان و حقوقدانان دربارة ضمان منافع غیر مستوفات در عقد فاسد است. نتایج پژوهش نشان می دهد که این مسئله از دیرباز در فقه اسلامی محل اختلاف بوده است هرچند که با استناد به ادله ای چون علی الید، اجماع و تساویِ حکمی مقبوض به عقد فاسد با نهاد غصب، پذیرش حکم به ضمان منافع غیر مستوفات در عقد فاسد منطقی به نظر می رسد. وانگهی، از منظر حقوقی نیز اگرچه قانون مدنی حکم صریحی در خصوص منافع غیرمستوفات در عقود فاسد ندارد، لیکن با تفسیر صحیح از قوانین موجود می توان حکم به ضمان منافع غیرمستوفات داد.

چکیده انگلیسی:

Although the principle necessarily is that the legal subjects´ assets to be protected; but today, we see that due to different reasons some gap intervenes between an owner and their assets. Examples for this issue are usurpation and also delivery by an invalid contract. There is no doubt about the requirement of recovering or substituting a property usurped or delivered by an invalid contract. Also, there is little doubt about the guarantee for the received benefits. But, regarding the fact that whether it is feasible for the unused benefits to be realized or not, we see a diversity of comments, i.e., we see that the law falls silent about these issues, and there is a diversity of jurisprudential rules along with lack of comprehensiveness of subjects, therefore, the necessity of the present research becomes justified. Thus, by descriptive-analytical methods, the present research tried to review and analyze the jurisprudents´ and lawyers´ positions regarding realization of unused benefits claims in an invalid contract. The results showed that the issue in Islamic jurisprudence has been a disputed issue since the past, although, by adducing evidences such as the rule of presumption of possession, consensus, and rule of equality of rules received for an invalid contract with usurped institution, accepting the rule of liability for unused benefits in an invalid contract seems to be reasonable; moreover, from the legal perspective, although civil code provides no expressed rule on unused benefits in invalid contracts, by correct interpretation of the available rules, it can be ruled for liability for unused benefits.