عرفان و خرد شرقی در اندیشه و آثار حکیم اقبال لاهوری

محورهای موضوعی :  پژوهشهای معرفت شناختی

مسعود سرحدی ¹ ( * عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد امیدیه )
عزیزالله سالاری ² ( عضو هیأت علمی دانشگاه صدا و سیما )

تاریخ دریافت : 1394/03/01 تاریخ پذیرش : 1394/03/01 تاریخ انتشار : 1391/07/01

کلید واژه:

چکیده مقاله :

علامه اقبال لاهوری، با تکیه بر نظام فکری خویش ( حکمت خودی)، بر خرد شرقی مشرق زمینیان و مسلمانان پای فشرده، خرد غربی و فلسفه‌های مادی گرا، انسان‌مدار و پوچ انگارانه آنان را به چالش می‌کشد. حکمت او آمیزه‌ای از برهان، عرفان، قرآن، حدیث، عشق، درد، فطرت، خودآگاهی، بیداری و شور و حماسه است که نظر و عمل تعالی‌بخش را در بر می‌گیرد. اقبال عقلانیت حاکم بر دنیای غرب را در فن و خبر خلاصه کرده و آن را خالی از نگاه (نگه) و نظر و شهود می‌داند. وی دستاورد فرهنگ و تمدن مغرب زمین را عمران و آبادی خرد ابزاری و ویرانی دل می‌بیند. او در منظومة پس چه باید کرد ای اقوام شرق؟ چنین می‌گوید: دانش افرنگیان غارتگری دیرها خیبر شد از بی‌حیدری آه از افرنگ و از آیین او آه از اندیشة لادین او روح شرق اندر تنش باید دمید تا بگردد قفل معنی را کلید (اقبال، 1343: 410) حکمت غربی، سرانجام از تجاوز و سیطرة بر سرزمین‌های جهان سوم سر بر آورده و خرد غیررحمانی‌اش با رنگ و نیرنگ و نقشه‌های سلطه‌گرانه و فزون‌خواهانه توأم است. لازمة چنین فرایندی، مسخ فرهنگ‌های اصیل ملل محروم و نیز قربانی ساختن معارف و معنویات شرقی و باورهای دینی و کرامت انسانی آنان است. از این رو مردم مسلمان و شرقی را به اندیشة خودی، قوّت، همگرایی و خیزش دردمندانه و غیرتمندانه فرا می‌خواند؛ اندیشه‌ای که عین صلاح و فلاح و حق است: پس چه باید کرد ای اقوام شرق باز روشن می‌شود ایام شرق ای اسیر رنگ پاک از رنگ شو مؤمن خود کافر افرنگ شود.

چکیده انگلیسی:

Depending on his own intellectual system, Iqbāl stresses the eastern wisdom of eastern people and Muslims and challenges the western schools of thought including materialism and nihilism. His philosophy is composed of reasoning, mysticism, Quran, Hadith, love, spiritual concern, self-consciousness, awakening, passion and includes transcendental theory and action. He believes that the western rationality must be regarded in terms of technique and information and it is empty of deep view and intuition. Iqbāl mentions that achievement of western culture and civilization leads to the development of technical reason and destruction of soul. Western wisdom has developed on the ruins of oppressed world and its satanic and demonic reason is accompanied by tyrannical and aggressive plans. This process has led to the transformation of original cultures of oppressed people and the destruction of eastern knowledge, spirituality and religious belief. For this reason Iqbāl ardently asks eastern Muslims to be attached to their own tradition, strength and knowledge, the knowledge that leads to salvation and truth.  

منابع و مأخذ:

1ـ آفاناسیف، اصول فلسفۀ مارکسیسم،انتشارات ارس،تهران،بی تا.

2ـ اختر، محمد سلیم، اقبال شناسی،انجمن آثار و مفاخر فرهنگی- تهران،1377ش.

3ـ برنی،سیدمظفر حسین،نقش اقبال در ادب پارسی- هندی،ترجمة مهدی افشار،وزارت ارشاد اسلامی،تهران،1364ش.

4ـ بورکهارت،تیتوس، جهان‌شناسی سنتی و علم جدید،ترجمۀ حسن آذرکار،انتشارات حکمت،تهران،1389ش.

5ـ پولیت سر،ژرژ،اصول مقدماتی فلسفه،بی ‌تا.

6ـ راسل،برتراند، تاریخ فلسفة غرب،ترجمة نجف دریابندری،نشر پرواز،تهران،1365ش.

7ـ همو،مترلینگ،موریس و ژید،آندره،اصول ماتریالیسم و مارکسیسم،نشر کاروان،تهران،1357ش.

8ـ سعدی، شیخ مصلح الدین، غزلیات سعدی،به کوشش خلیل خطیب رهبر،انتشارات مهتاب،تهران،1382ش.

9ـ شریعتی،علی، ما و اقبال،انتشارات الهام،تهران،1384ش.

10ـ صدر،سیدمحمد باقر، اقتصادنا،ترجمۀ محمدکاظم موسوی،تهران،بی تا.

11- عبدالحکیم،خلیفه، مولوی،نیچه و اقبال،ترجمة محمد بقایی (ماکان)،انتشارات حکمت،تهران،1370ش.

12ـ عمرانی،حیدرقلی،کمونیسم،انتشارات اطلاعات،تهران،1376ش.

13ـ فارسی،جلال الدین،درس‌هایی دربارۀ مارکسیسم،تهران،بی تا.

14ـ فروغی،محمدعلی، سیر حکمت در اروپا،انتشارات کتاب فروشی زوّار،تهران،‌1344ش.

15ـ کریشنان،رادا، تاریخ فلسفة شرق و غرب،ج دوم،ترجمة جواد یوسفیان،شرکت انتشارات علمی و فرهنگی،تهران،1382ش.

16ـ گنون،رُنه،بحران دنیای متجدد،ترجمة ضیاء الدین دهشیری،انتشارات امیرکبیر،تهران،1378ش.

17ـ همو،بحران دنیای متجدد،ترجمۀ حسن عزیزی،انتشارات حکمت،تهران،1388ش.

18ـ همو،سیطرۀ کمیت و علائم آخرالزمان،ترجمۀ علی محمد کاردان،مرکز نشر دانشگاهی،تهران،1389ش.

19ـ لاهوری،اقبال،کلیات،با مقدمه و پانوشته‌های احمد سروش،انتشارات کتابخانة سنائی،تهران،1343ش.

20ـ همو،بازسازی اندیشة دینی در اسلام،انتشارات فردوس،تهران،1379ش.

21ـ همو،دیوان اقبال لاهوری (میکدة لاهور)،به تصحیح و مقدمة محمد بقائی (ماکان)،انتشارات اقبال،تهران،‌1388ش.

22ـ همو،احیای فکر دینی در اسلام،ترجمۀ احمد آرام،نشر رسالت قلم،تهران،بی تا.

23ـ محقق،اسدالله،علامه اقبال در ادب فارسی و فرهنگ افغانستان،انتشارات الهام،تهران،1388ش.

24ـ مطهری،مرتضی،نقدی بر مارکسیسم،انتشارات صدرا،قم،1363ش.

25ـ معروف،محمد،اقبال و اندیشه‌های دینی معاصر غرب،ترجمۀ محمد بقایی (ماکان)،نشر قصیده سرا،تهران،1382ش.

26ـ نصر،سیدحسین، انسان و طبیعت- بحران معنوی انسان متجدد-، ترجمۀ عبدالرحیم گواهی،دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران،1383ش.

27- Shakoor, Ahsan, an Appreciation of Igbal, Thought and Art, Research Society, 1985.