عرفان و خرد شرقی در اندیشه و آثار حکیم اقبال لاهوری

الموضوعات :  پژوهشهای معرفت شناختی

مسعود سرحدی ¹ ( * عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد امیدیه )
عزیزالله سالاری ² ( عضو هیأت علمی دانشگاه صدا و سیما )

تاريخ الإرسال : 04 الجمعة , شعبان, 1436 تاريخ التأكيد : 04 الجمعة , شعبان, 1436 تاريخ الإصدار : 06 السبت , ذو القعدة, 1433

الکلمات المفتاحية:

ملخص المقالة :

علامه اقبال لاهوری، با تکیه بر نظام فکری خویش ( حکمت خودی)، بر خرد شرقی مشرق زمینیان و مسلمانان پای فشرده، خرد غربی و فلسفه‌های مادی گرا، انسان‌مدار و پوچ انگارانه آنان را به چالش می‌کشد. حکمت او آمیزه‌ای از برهان، عرفان، قرآن، حدیث، عشق، درد، فطرت، خودآگاهی، بیداری و شور و حماسه است که نظر و عمل تعالی‌بخش را در بر می‌گیرد. اقبال عقلانیت حاکم بر دنیای غرب را در فن و خبر خلاصه کرده و آن را خالی از نگاه (نگه) و نظر و شهود می‌داند. وی دستاورد فرهنگ و تمدن مغرب زمین را عمران و آبادی خرد ابزاری و ویرانی دل می‌بیند. او در منظومة پس چه باید کرد ای اقوام شرق؟ چنین می‌گوید: دانش افرنگیان غارتگری دیرها خیبر شد از بی‌حیدری آه از افرنگ و از آیین او آه از اندیشة لادین او روح شرق اندر تنش باید دمید تا بگردد قفل معنی را کلید (اقبال، 1343: 410) حکمت غربی، سرانجام از تجاوز و سیطرة بر سرزمین‌های جهان سوم سر بر آورده و خرد غیررحمانی‌اش با رنگ و نیرنگ و نقشه‌های سلطه‌گرانه و فزون‌خواهانه توأم است. لازمة چنین فرایندی، مسخ فرهنگ‌های اصیل ملل محروم و نیز قربانی ساختن معارف و معنویات شرقی و باورهای دینی و کرامت انسانی آنان است. از این رو مردم مسلمان و شرقی را به اندیشة خودی، قوّت، همگرایی و خیزش دردمندانه و غیرتمندانه فرا می‌خواند؛ اندیشه‌ای که عین صلاح و فلاح و حق است: پس چه باید کرد ای اقوام شرق باز روشن می‌شود ایام شرق ای اسیر رنگ پاک از رنگ شو مؤمن خود کافر افرنگ شود.

المصادر:

1ـ آفاناسیف، اصول فلسفۀ مارکسیسم،انتشارات ارس،تهران،بی تا.

2ـ اختر، محمد سلیم، اقبال شناسی،انجمن آثار و مفاخر فرهنگی- تهران،1377ش.

3ـ برنی،سیدمظفر حسین،نقش اقبال در ادب پارسی- هندی،ترجمة مهدی افشار،وزارت ارشاد اسلامی،تهران،1364ش.

4ـ بورکهارت،تیتوس، جهان‌شناسی سنتی و علم جدید،ترجمۀ حسن آذرکار،انتشارات حکمت،تهران،1389ش.

5ـ پولیت سر،ژرژ،اصول مقدماتی فلسفه،بی ‌تا.

6ـ راسل،برتراند، تاریخ فلسفة غرب،ترجمة نجف دریابندری،نشر پرواز،تهران،1365ش.

7ـ همو،مترلینگ،موریس و ژید،آندره،اصول ماتریالیسم و مارکسیسم،نشر کاروان،تهران،1357ش.

8ـ سعدی، شیخ مصلح الدین، غزلیات سعدی،به کوشش خلیل خطیب رهبر،انتشارات مهتاب،تهران،1382ش.

9ـ شریعتی،علی، ما و اقبال،انتشارات الهام،تهران،1384ش.

10ـ صدر،سیدمحمد باقر، اقتصادنا،ترجمۀ محمدکاظم موسوی،تهران،بی تا.

11- عبدالحکیم،خلیفه، مولوی،نیچه و اقبال،ترجمة محمد بقایی (ماکان)،انتشارات حکمت،تهران،1370ش.

12ـ عمرانی،حیدرقلی،کمونیسم،انتشارات اطلاعات،تهران،1376ش.

13ـ فارسی،جلال الدین،درس‌هایی دربارۀ مارکسیسم،تهران،بی تا.

14ـ فروغی،محمدعلی، سیر حکمت در اروپا،انتشارات کتاب فروشی زوّار،تهران،‌1344ش.

15ـ کریشنان،رادا، تاریخ فلسفة شرق و غرب،ج دوم،ترجمة جواد یوسفیان،شرکت انتشارات علمی و فرهنگی،تهران،1382ش.

16ـ گنون،رُنه،بحران دنیای متجدد،ترجمة ضیاء الدین دهشیری،انتشارات امیرکبیر،تهران،1378ش.

17ـ همو،بحران دنیای متجدد،ترجمۀ حسن عزیزی،انتشارات حکمت،تهران،1388ش.

18ـ همو،سیطرۀ کمیت و علائم آخرالزمان،ترجمۀ علی محمد کاردان،مرکز نشر دانشگاهی،تهران،1389ش.

19ـ لاهوری،اقبال،کلیات،با مقدمه و پانوشته‌های احمد سروش،انتشارات کتابخانة سنائی،تهران،1343ش.

20ـ همو،بازسازی اندیشة دینی در اسلام،انتشارات فردوس،تهران،1379ش.

21ـ همو،دیوان اقبال لاهوری (میکدة لاهور)،به تصحیح و مقدمة محمد بقائی (ماکان)،انتشارات اقبال،تهران،‌1388ش.

22ـ همو،احیای فکر دینی در اسلام،ترجمۀ احمد آرام،نشر رسالت قلم،تهران،بی تا.

23ـ محقق،اسدالله،علامه اقبال در ادب فارسی و فرهنگ افغانستان،انتشارات الهام،تهران،1388ش.

24ـ مطهری،مرتضی،نقدی بر مارکسیسم،انتشارات صدرا،قم،1363ش.

25ـ معروف،محمد،اقبال و اندیشه‌های دینی معاصر غرب،ترجمۀ محمد بقایی (ماکان)،نشر قصیده سرا،تهران،1382ش.

26ـ نصر،سیدحسین، انسان و طبیعت- بحران معنوی انسان متجدد-، ترجمۀ عبدالرحیم گواهی،دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران،1383ش.

27- Shakoor, Ahsan, an Appreciation of Igbal, Thought and Art, Research Society, 1985.