بررسی جایگاه علم دادرس در قوانین حقوقی ایران

محورهای موضوعی : تحقیقات حقوقی بین المللی

محمدهادی شریفی ¹ , اعظم عدالتجو ²

1 -
2 -

تاریخ دریافت : 1391/01/26 تاریخ پذیرش : 1391/02/23 تاریخ انتشار : 1391/04/10

کلید واژه: علم‌, دادرس‌, فقه‌, حقوق موضوعه‌, ادله اثبات دعوی‌, آیین دادرسیعلم‌, آیین دادرسی,

چکیده مقاله :

جواز استناد قاضی غیرمعصوم به علم شخصی خود در مقام صدور حکم، یکی از مسایل دیرینه وپر سابقه فقهی است که امروزه خود مسأله ساز شده و مورد ابتلای دستگاه قضایی است. این سوال که آیا قاضی میتواند در دادرسی خود را بی‌نیاز از دلیل بداند و تنها با علم خود رأی دهد یا پای‌بند اقتضای دلایلی است که دو طرف در دادرسی ارایه کرده‌اند از دیرباز در حقوق ما مطرح شده است و فقها درباره چند و چون آن به بحث و گفتگو پرداخته‌اند. علم قاضی به عنوان یکی از ادله اثبات دعوا در نظام‌های حقوقی معاصر به خصوص در نظام قضایی اسلام از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است و این بحث در فقه سابقه‌ای بیش از هزار سال دارد. هرچند بیشتر فقیهان معتقد به حجیت مطلق علم قاضی‌اند اما نگرانی از قرار گرفتن دادرس در معرض اتهام و امکان سوء استفاده او از قدرت، ضرورت طرح دقیق این بحث را نشان می‌دهد. به ویژه که امروزه دوباره پاره‌ای از دادرسان ادعا دارند که می‌توانند به علم یا اطلاعات شخصی خود برای احراز مبانی ماهوی استناد کنند و بی‌نیاز از هرگونه دلیل و مصون از هر نظارت‌اند. لذا تحقیق حاضر در جهت شناسایی، اهمیت، تعریف، میزان تأثیر و طرق ارزیابی علم دادرس مکتوب گردیده است و سر انجام پس از طرح مباحث مربوطه به این نتیجه می‌رسد که گرچه نظر مشهور فقهای امامیه حاکی از اعتبار مطلق علم قاضی است، اما در حقوق موضوعه ایران با توجه به قوانین موجود تنها علم ناشی از ادله معتبر دانسته شده و علم شخصی دادرس فقط کارکرد کنترلی سایر ادله را بر عهده دارد. به عبارت دیگر تنها در مقابل ادله خلاف واقع ایستادگی می‌کند اما نمی‌تواند در صدد اثبات امری بر آید.

منابع و مأخذ:

فهرست منابع
اول  فارسی
-1 پور استاد، مجید، نقش دادرس مدنی در تحصیل دلیل و کشف حقیقت، چاپ اول، تهران، مؤسسه مطالعات و پژوهشهای
حقوقی شهردانش، 1389 ه ش.
-2 جعفری لنگرودی، محمدجعفر، ترمینولوژی حقوق، چاپ دهم، تهران، گنج دانش، 1378 ه. ش.
-3 حسینی نژاد، حسینعلی، ادله اثبات دعوا، چاپ اول، تهران، میزان، 1374 ه. ش.
-4 حیاتی، علی عباس، روش تحقیق در علم حقوق (نحوه نگارش پایان نامه)، چاپ چهارم، تهران، میزان، 1390 ه .ش.
-5 دهخدا، علی اکبر، لغت نامه، جلد 10 ، بی چا، تهران، چاپخانه مجلس، آذر 1335 ه. ش.
-6 سجادی، سید جعفر، فرهنگ اصطلاحات فلسفی ملاصدرا، چاپ اول، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1379 ه. ش.
-7 شکری، رضا، سیروس، قادر، قانون مجازات اسلامی در نظم حقوقی کنونی، چاپ اول، تهران، مهاجر، 1381 ه. ش.
-1 مجید، پور استاد، نقش دادرس مدنی در تحصیل دلیل و کشف حقیقت، چاپ اول، تهران، مؤسسه مطالعات و پژوهشهای حقوقی شهردانش، 1389
ه .ش.
-1 سیاق این ماده، بیشتر از اینکه حاکی از اختیار دادرس باشد، حاکی از وظیفه دادرس در انجام اقدامات و تحقیقات لازم جهت کشف حقیقت است
و این نشانگر ارادهی مصمم قانونگذار در وصول به کشف حقیقت واقعی و ردع قضات و حقوقدانان از قاعدهی منع تحصیل دلیل است.
-8 شمس، عبدالله، آیین دادرسی مدنی، جلد 1و 2و 3، چاپ اول، تهران، انتشارات دراک، 1384 ه. ش.
-9 شمس، عبدالله، ادله اثبات دعوا حقوق ماهوی و شکلی،چاپ سوم، تهران، انتشارات دراک، 1388 ه. ش.
-10 کاتوزیان، ناصر، حقوق مدنی، نظریه عمومی تعهدات، چاپ اول، تهران، نشر دادگستر، 1379 ه. ش .
-11 کاتوزیان، ناصر، قانون مدنی در نظم حقوقی کنونی، چاپ بیست و دوم، تهران، میزان، 1388 ه. ش.
-12 گلدوزیان، ایرج، محشای قانون مجازات اسلامی، چاپ چهارم، تهران، مجد، 1383 ه. ش.
-13 متین دفتری، احمد، آیین دادرسی مدنی و بازرگانی، جلد 1و 2، چاپ اول، تهران، مجد، 1378 ه. ش.
-14 مطهری، مرتضی، آشنایی با علوم اسلامی (منطق و فلسفه)، بی چا، قم، صدرا، بی تا.
-15 نوجوان، علیرضا، نقش دادرس در اثبات دعوای مدنی، چاپ اول، تهران، جنگل جاودانه، 1389 ه. ش.
16 -هاشمی شاهرودی، سید محمود، بایسته های فقه جزا، چاپ اول، تهران، میزان، 1378 ه. ش.
ب: مقالات و نشریات
1377 ه. ش. /1/ -17 آذربایجانی، علیرضا، علم قاضی، نرم افزار نمایه، شماره 94 ، به نقل از نشریه سلام، مورخ 17
1381 ه. ش. ، -18 آهنی، بتول، اعتبار علم قاضی در صدور حکم، نشریه ندای صادق، شماره 25
-19 پوراستاد، مجید، نقش دادگاه در تحصیل دلیل و کشف حقیقت، رساله دکتری، دانشگاه حقوق و علوم.سیاسی، 1385 ه. ش.
-20 محمدی، حمید، جایگاه علم قاضی در اثبات امور مدنی، پایان نامه دوره کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاداسلامی، واحد
خوراسگان، 1388 ه. ش.
1378 ه. ش. /3/ -21 مرانلو، زهرا، آیا علم قاضی کفایت می کند، همشهری، 10
ج : قوانین
-22 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران
-23 قانون مدنی
-24 قانون آیین دادرسی مدنی
-25 قانون مجازات اسلامی
-26 قانون آیین دادرسی کیفری
دوم  عربی
الف: کتابهای فقهی و اصولی
-1 الانصاری، الشیخ المرتضی، فرائد الاصول، جلد 3، بی چا، قم، موسسه النشر الاسلامی، بی تا.
-2 الجبعی العاملی، حسن ابن الزین الدین الشهید الثانی، معالم الدین و ملاذ المجتهدین، الطبعه الثانیه،قم، موسسه النشر الاسلامی،
1410 ه. ق.
-3 الشهید الثانی، الشیخ الزین الدین، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، جلد 3،چاپ پنجم، قم، موسسه اسماعیلیان، 1415 ه.
ق.
-4 العسقلانی، ابن حجر، فتح الباری ( شرح صحیح البخاری)، جلد 13 ، دارالمعرفه، بیروت، بی چا، بی تا.
-5 المظفر، الشیخ محمد رضا، المنطق المظفر، چاپ دوم، قم، انتشارات دار العلم، بی تا.
-6 النجفی، الشیخ محمد حسن، جواهر الکلام، جلد 40 ، الطبعه الثالثه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1362 ه. ش
ب: کتاب های حقوقی عربی
-7 السنهوری، عبد الرزاق احمد، الوسیط فی شرح القانون المدنی (نظریه الالتزام بوجه عام- الاثبات- آثار الالتزام)، جلد 2، بی
چا، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی تا.
-8 مرقس، سلیمان، اصول الاثبات و اجراءاته فی المواد المدنیه فی القانون المصر مقارنا بتقنینات سائر البلاد العربیه، جلد 1، الطبعه
الثانیه، بیروت، عام الکتب، بی تا.