دگردیسی‌های اسطورۀ جمشید در گذار از دوران هندواروپایی به دوران اسلامی

محورهای موضوعی : اسطوره

ساناز محجلین ¹ , مجتبی دورودی ²

1 - دانشجوی دکتری فرهنگ و زبان‌های باستان دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات
2 - دانش‌آموخته کارشناسی ارشد فرهنگ و زبان‌های باستان دانشگاه شیراز

تاریخ دریافت : 1398/02/25 تاریخ پذیرش : 1398/02/25 تاریخ انتشار : 1398/02/01

کلید واژه: جم, ییمَه, متون ودایی, متونِ اوستایی, متونِ پهلوی,

چکیده مقاله :

مهم‌ترین راز ماندگاریِ بسیاری از چهره‌های اساطیری، دگرگونی‌ها و تحوّلاتی است که هر شخصیّت یا روایت اسطوره‌ای در گذر زمان به خود دیده است. از جمله چهره‌های کهن در متون ادبی و اسطوره‌ای ایرانیان جمشید است که مجموعۀ وسیعی از روایت‌ها و مضامین اساطیری به او اختصاص دارد. در پژوهش حاضر آن‌گونه که از نظر خواهد گذشت، شالودۀ نخستین داستان جم به دوران هندواروپایی بازمی‌گردد و در روند تحول اساطیری به دوران اسلامی می‌رسد. در این دگردیسی، تمامی عناصر تحوّل اسطوره؛ یعنی شکستگی، دگرگونی و ادغام دیده می‌شود؛ به گونه‌ای که در این راستا مرزهای ایزدگونگی عصر ودایی تا قدم نهادن در وادی عرفان در دوران اسلامی را درمی‌نوردد. حاصل پژوهش حاضر، تمامی تحولاتی است که این اسطورۀ محبوب دوران هندواروپایی در بستر فرهنگ ایرانی به خود دیده است. شخصیتی که در پس نوآوری‌های زرتشت راه هبوط در پیش می‌گیرد امّا محبوبیت دیرپایش به بازآفرینی و عروج او می‌انجامد.

چکیده انگلیسی:

The most important reason for the survival of mythological characters is the transformations that each character or mythical narrative has experienced over time. Jamshid is one of the ancient characters in Iranian literary and mythical texts that many mythological narratives and themes are devoted to him. As the present research shows, the primary basis of the story of Jam dates back to the Indo-European period and its process of transformation takes place in Islamic era. In this metamorphosis, all the elements of the evolution of a myth, namely, fracture, transformation and integration are seen. Also, the divinity of the Vedic Gods and mysticism of Islamic period can be detected in the metamorphosis of the myth of Jam. The present article attempts to show all changes that have befallen this Indo-European popular myth in the context of Iranian culture. Jamshid is a figure that descends after the advent of Zarathustra, but he reborns and becomes exalted because of his longtime popularity.

منابع و مأخذ:

کتابنامه

ابن‌بلخی. 1343. فارسنامه. به کوشش علی نقی بهروزی. چ1. شیراز: اتحادیه مطبوعاتی فارس.

ابن‌مسکویه، احمدبن محمد. 1369. تجارب‌الامم. ترجمة ابوالقاسم امامی. ج1. تهران: سروش.

ابن‌ندیم، محمد‌بن اسحق. 1381. الفهرست. ترجمۀ رضا تجدد. چ1. تهران: اساطیر.

اسدی‌طوسی. 1393. گرشاسپ‌نامه. چ3. تهران: دنیای کتاب.

اوستا کهن‌ترین سرودها و متن‌های ایرانی. 1385. به کوشش جلیل دوستخواه. چ10. تهران: مروارید.

بلعمی، ابوعلی‌محمد‌بن‌محمد.1353. تاریخ بلعمی. به تصحیح محمدتقی ‌بهار. ج1. چ2. تهران: زوّار.

بندهشن. 1380. گزارش مهرداد بهار. چ2. تهران: توس.

بهار، مهرداد. 1373. جستاری چند در فرهنگ ایران. چ1. تهران: فکر روز.

ـــــــــــ . 1391. پژوهشی در اساطیر ایران. چ3. تهران: آگه.

بیرونی، ابوریحان. 1389. آثار الباقیه. ترجمۀ اکبر داناسرشت. چ6. تهران: امیرکبیر.

پورداوود، ابراهیم. 1377. حاشیه بر یشت‌ها. چ1. تهران: اساطیر.

ــــــــــــــــ . 1384. گات‌ها کهن‌ترین بخش اوستا. چ2. تهران: اساطیر.

ثعالبی. عبدالملک‌بن‌محمدبن‌اسماعیل. 1385. شاهنامه ثعالبی. ترجمة محمود هدایت. چ1. تهران: اساطیر.

جعفری‌دهقی، محمود و زهرا دشتبان. 1392. «بررسی سرانجام جمشید پادشاه اساطیری در مآخذ گوناگون». فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س‌9. ش31. صص98-73.

جوانمرد، کمال.1390. «رویکردی جامعه‌شناختی بر آئین مملکت‌داری در اسطورۀ جمشید». فصلنامه اندیشه‌های ادبی. س 3. ش10. صص57-31.

حمزه اصفهانی. 1346. تاریخ پیامبران و شاهان (سنی‌ملوک‌الارض‌والانبیاء). ترجمۀ جعفر شعار. چ1. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

خسروی، یدالله.1383. «انوشگی در ایران باستان»، کتاب ماه هنر. آذر و دی83. ش75 و 76. صص97-84.

دومزیل، ژرژ. 1383. سرنوشت شهریار. ترجمة مهدی باقی و شیرین مختاریان. چ1. تهران: قصه.

دینوری، ابوحنیفه‌احمد‌بن‌داوود. 1346. اخبار الطوال. ترجمۀ صادق نشأت. چ1. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

راشدمحصل، محمد تقی و مرتضی تهامی. 1387. «سیر تحول اساطیر ایران بر بنیاد اسطوره‌های پیشدادی و کیانی». دو فصلنامة پژوهش زبان و ادبیات فارسی. ش11. صص 56- 31.

رضی، هاشم. 1381. دانشنامه ایران باستان عصر اوستایی تا پایان دوران ساسانی. ج5. چ1. تهران: سخن.

روایت پهلوی. 1390. به کوشش مهشید میرفخرایی. چ1. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

ریگ‌ودا. 1372. به کوشش محمد رضا جلالی نائینی. چ3. تهران: نقره.

ضیمران، محمد. 1379. گذر از جهان اسطوره به فلسفه. چ1. تهران: هرمس.

طبری، محمد‌بن‌جریر. 1383. تاریخ‌طبری. ترجمة ابوالقاسم پاینده. ج1. چ6. تهران: اساطیر.

عفیفی، رحیم. 1344. اَئوگمَدَئچا متن پهلوی. پازند و ترجمه فارسی و واژه‌نامه. چ1. مشهد: دانشگاه فردوسی.

فردوسی، ابوالقاسم. 1384. شاهنامه. بر پایۀ چاپ مسکو. چ 2. تهران: هرمس.

کریستین‌سن، آرتور. 1393. نمونه‌های نخستین انسان و نخستین شهریار در تاریخ افسانه‌ای ایرانیان. ترجمۀ ژاله آموزگار و احمد تفضلی. چ5. تهران: چشمه.

مالاندرا، ویلیام. 1391. مقدمه‌ای بر دین ایران باستان. ترجمة خسرو قلی‌زاده. چ1. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

مسعودی. علی‌بن‌الحسین. 1382. مروج‌الذهب. ترجمة ابوالقاسم پاینده. ج1. تهران: علمی و ‌فرهنگی.

مقدسی. مطهر‌بن‌طاهر. 1349. آفرینش و تاریخ. ترجمة محمدرضا شفیعی کدکنی. ج3. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

مولایی، چنگیز.1382. بررسی فروردین یشت. چ1. تبریز: دانشگاه تبریز.

________.1392. آبان‌یشت (سرود اوستایی در ستایش اردویسور اناهید). چ1. تهران: مرکز پژوهش‌های ایرانی و اسلامی.

مینوی خرد. 1380. به کوشش احمد تفضلی. چ 3. تهران: توس. 

واحد دوست، مهوش. 1387. نهادینه‌های اساطیری در شاهنامه فردوسی. چ2. تهران: سروش.

وزیدگیهای زاداسپرم. 1366. به کوشش محمد‌تقی راشد محصل. چ1. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

وفایی، فاطمه و ابوالقاسم اسماعیل‌پور. 1395. «بررسی علت تحوّلات نخستین انسان از یمه تا کیومرث، در اسطوره‌های زرتشتی». فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. ‌بهار12. ش42. صص332-301.

یاحقی، محمد جعفر. 1394. فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‌ها در ادبیات فارسی. چ5.تهران: فرهنگ معاصر.

یاحقی، محمد جعفر و فرزاد قائمی. 1386. «نقد اساطیری شخصیت جمشید از منظر اوستا و شاهنامه». نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان. بهار86. ش21(پیاپی18). صص305-273.

یشت‌ها. 1377. گزارش ابراهیم پور داوود. چ1. تهران: اساطیر.

 

English Sources

Bartholomae, Christian. (1904). Altiranisches wörterbuch. Strassburg: kj.Trübner.

Darmesteter, James. (1883). “The Vendidad”. In Müller, Max (ed.). The Zend-Avesta, Part 2. Oxford: Oxford University.

Matasović, Ranko. (2010). A Reader in Comparative Indo-European Religions. Zagreb: Zagreb University.

References

Afīfī, Rahīm. (1965/1344 SH). Avagamadaychā, Matn-e Pahlavi, Pāzand, Tarjomeh-ye Fārsi, vazheh Nāmeh.1^st ed. Mashhad: Ferdowsī University.

Asadī Tūsī. (2014/1393 SH). Garšāsp-nāme. 3^rd ed. Tehrān: Donyā-ye Ketāb.

Avestā.(2006/1385SH). With the effort of Jalīl Dūstxāh Vol 2. 1^st ed. Tehrān: Morvārīd.

Bahār, Mehrdād.(1994/1373SH). Jostārī čand dar farhang-e īrān. 1^st ed. Tehrān: Fekr-e Rowz.

____________.(2012/1391SH). Paūuhešī dar asātīr-e īrān. 3^rd ed. Tehrān: Āgāh.

Bala'mī, Abū Alī Mohammad ebn-e Mohammad. (1974/1353SH). Tārīx-e bala'mī. Ed. by  Mohammad Taqī Bahār.Vol 1. 2^nd ed. Tehrān: Zavvār.

Bīrūnī, Abū Reyhān. (2010/1389SH). Āsār al-bāqīye. Tr. by Akbar Dānāserešt. 6^th ed. Tehrān: Amīr Kabīr.

Bondahešn. (2001/1380SH). With the effort of Mehrdād Bahār. 2^nd ed. Tehrān: Tūs

Christensen, Arthur. (2014/1393SH). Nemūme-hā-ye noxostīn ensān va noxostīn šahriār dar tārīx-e afsāne’ī-ye īrāniān (Les types du premier homme et du premierroi dans I'histoire legendaire Iraniens). Tr. by Žāle Āmouzgār & Ahmad Tafazzolī. 5^th ed. Tehrān: Češme.

Dīnvarī, Abū Hanīfeh Ahmad ebn-e Dāvūd. (1967/1346SH). Axbār al-tavāl. Tr. by Sādeq Naša't.1^st ed. Tehrān: Bonyād-e Farhang-e Īrān.

Dumezil, Georges. (2004/1383SH). Sarnevešt-e Šahryār   (Entre les dieux et les hommes--un roi). Tr. by Mahdī Bāqī & Šīrīn Moxtāriān. 1^st ed. Tehrān: Našr-e Qesseh.

Ferdowsī, Abolqāsem. (2005/1384SH). Šāhnāme. 2^nd ed. Tehrān: Hermes.

Ebn-e Balxī. (1964/1343SH). Fārs-nāme. 1^st ed. Shiraz: Etehadīye-ye Matbū’ātī-ye Fārs.

Ebn-e Meskavay,  Ahmad ebn-e Mohammad. (1990/1369SH). Tajāreb al-omam. Tr. by Abolqāsem Emāmī.Vol 1. Tehrān: Sorūš.

Ebn-e Nadīm, Mohammad ebn- Eshāq. (2002/1381SH). Al-fehrest. Tr. by Rezā Tajaddod. 1^st ed. Tehrān: Asātīr.

Ja’farī Dahqī, Mahmūd &, Zahrā Daštbān. (2013/1392SH). “Barrasī-ye sranjām-e jamšīd pādšāh-e asātīrī dar ma'ākhez-e gūnāgūn”. Quarterly Journal of Mytho-Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehrān Branch. Year 9. No. 31. Pp 73-98.

Javānmard, Kamāl. (2011/1390SH). “Rūykard-ī jāme'e šenāxtī bar ā’īn-e mamlekat dārī dar ostūre-ye jamšīd. Fasl-nāme-ye Andīše- hā-ye Adabī. Year 3. No. 10. Pp: 31-57.

Hamzeh Esfahānī. (1967/1346SH). Tārīx-e payāmbarān va šāhān. Tr. by Ja’far Šo’ār. 1^st ed. Tehrān: Bonyād-e Farhang-e Īrān.

Maqdasī, Mohammad ebn-e Tāher. (1970/1349SH). Āfarīneš va tārīx. Tr. by Mohammad Rezā Šafī'i Kadkanī.Vol 3. Tehrān: Bonyād-e Farhang-e Īrān.

Malandra, William. (2012/1391SH). Moqadame-ī bar dīn-e īrān-e bāstān (An introduction to ancient Iranian religion: readings from the Avesta and Achaemenid inscriptions). Tr. by Xosrow Qolī Zāde. 1^st ed. Tehrān: Bongāh-e Tarjomeh VA Našr-e Ketāb.

Mas’ūdī, Alī ebn-e Hossain. (2003/1382SH). Morūj al-zahab. Tr. by Abolqāsem Pāyande. Vol 1. Tehrān: Elmī o Farhangī.

Mīnū-ye xerad. (2001/1380SH). With the effort of Ahmad Tafazzilī. 3^rd ed. Tehrān: Tūs.

Moulāi, Changiz. (2003/1382 SH). Barresī-ye farvardīn yašt. 1^st ed. Tabrīz: Tabrīz University.

Molāi, Čangīz. (2013/1392SH). Ābān yašt, sorūd-e avestāi dar setāyeš-e ardavīsūr ānāhīd. 1^st ed. Tehrān: Markaz-e Pažūheš-hā-ye Īrānī va Eslāmī.

___________. (2003/1382SH). Barresī-ye farvardīn yašt. 1^st ed. Tabrīz: Tabrīz University.

Pūrdāvūd, Ebrāhīm. (1998/1377SH). Yašt-hā. 2 Books. 1^st ed. Tehrān: Asātīr.

_______________.(2005/1384SH). Gāthā, The oldest part of Avesta. 2^nd ed. Tehrān: Asātīr.

Razī, Hāšem. (2002/1382SH). Dānešnāme-ye īrān-e bāstān asr-e avestāi tā pāyān-e dorān-e sāsānī. Vol 5. 1^st ed. Tehrān: Soxan.

Rāšed Mohassel, Mohammad Taqī. (2008/1387SH). “Seyr-e tahavol-e asātīr-e īrūn bar bonyād-e asātīr-e pīšdādī va kiyānī”. Do Fasl-nāme-ye Pažūheš-e Zabān Va Adabiyāt-e Fārsī. Autumn & Winter. No. 11. Pp. 31-56.

Ravāyat-e pahlavī. (2011/1390SH). With thw effort of Mahšīd Mīrfaxrāei. 1^st ed. Tehrān: Pažūhešgāh-e Olūm Ensānī va Motāle’āt-e Farhangī.

Rīgvedā.(1993/1372SH). With the effort of Mohammad Rezā Jalālī Nā’īnī. 3^rd ed. Tehrān: Noqre.

Sa’ālebī, Abd al-Malek Mohammad ebn-e Esmā’īl. (2006/1385SH). Šāhnāme-ye sa’ālebī. Tr. by Mohammad Hedāyatī. 1^st ed. Tehrān: Asātīr.

Tabarī, Mohammad ebn-e Jarīr. (2004/1383SH). Tārīx-e Tabarī. Tr. by Abolqāsem Pāyandeh. Vol 1. 6^th ed. Tehrān: Asātīr.

Vafāei, Fāteme & Abolqāsem Esmā’īlpūr. (2016/1395SH). “Barrasī-ye ellat-e tahavvolāt-e noxostīn ensān az yame tā kyomars dar ostūre-hā-ye zartoštī”. Quarterly Journal of Mytho-Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehrān Branch. Year. 12. No. 42. Pp. 301-332.

Vāhed Dūst, Mahvaš. (2000/1379SH). Nahādīne-hā-ye asātīrī dar šāhnāme-ye Ferdowsī. 1^st ed. Tehrān: Sorūš.

Vazidegī-hā-ye Zādesparam. (1987/1366SH). With the effort of Mohammad Taqī Rāšed Mohassel. 1^st ed. Tehrān: Pažūhešgāh-e Olūm Ensānī va Motāle’āt-e Farhangī.

Xosravī, Yadollāh. (2004/1383SH). “Anūšegī dar īrān-e bāstān”. Ketāb-e Māh-e Honar. November & December. No.75,76 .Pp. 84-97.

Yāhaqī, Mohammad Ja’far. (1990/1369SH). Farhang-e asātīr va eshārāt-e dāstānī dar adabiyāt-e fārsī. 1^st ed. Tehrān: Pažūhešgāh-e Olūm Ensānī va Motāle’āt-e Farhangī.

Yāhaqī, Mohammad Ja’far & Farzād Qāemī. (2007/1386SH). “Naqd-e asātīrī-ye šaxsiat-e jamšīd az manzar-e avestā va šāhnāme”. Našrīye-ye Dāneškade Adabiyāt va Olūm-e Ensānī Dānešgāh-e Šahīd Bā Honar Kerman. Spring. No.21(serial 18). Pp. 273-305.

Yašt-hā. (1998/1377SH). With the effort by Ebrāhīm Pūrdāvūd. 2 Books. 1^st ed. Tehrān: Asātīr.

Zaimarān, Mohammad. (2000/1379SH). Gozar az jahān-e ostūre be falsafe. 1^st ed. Tehrān: Hermes.