مولوی و حل معمای جبر و اختیار در مکتب عشق

محورهای موضوعی : اسطوره

ناصر نیکوبخت ¹ (دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تربیت مدرس)

تاریخ دریافت : 1394/03/04 تاریخ پذیرش : 1394/03/04 تاریخ انتشار : 1388/04/01

کلید واژه: عشق, جبر و اختیار, مثنوی‌معنوی, جلال‌الدین محمد بلخی, کلام اسلامی,

چکیده مقاله :

جبر و اختیار از مسائل پیچیدة کلام اسلامی است و برداشت‌های گوناگون مسلمانان از آیات قرآن و احادیث نبوی(ص) به مشرب‌های فکری زیادی از جمله جهمیه، اشاعره، معتزله، امامیه و ... انجامیده است. مشرب‌های کلامی اسلامی با استناد به استدلالات عقلی و نقلی یا به جبر مطلق، یا به اختیار محض، یا به آمیزه‌ای از هر دو و یا به امر بین‌الامرین اعتقاد ورزیده‌اند. البته مولوی در مقام انسانی جامع که در همة علوم اسلامی آگاه و اهل نظر است، از جنبه‌های متفاوت و متعدد به این مسأله نگریسته است. مولوی با اثبات عجز ذاتی فلسفه در پاسخ‌گویی به این معما، از منظر یک عارف شهودی ـ که به یک معنـا انسـان‌شنـاس و روان‌شناس است ـ می‌کوشد در عین حفظ قدرت مطلقه الهی، اختیار انسان را در پای جبر قربانی نکند و به گونه‌‌ای آن جبر منفور و اختیارکش جهمیه و اشاعره را تا حدی تلطیف و تعدیل کند و با طرح مسأله "عشق"، به دوگانگی جبر و اختیار پایان بخشد.

چکیده انگلیسی:

    The problem of reconciling predestination (jabr) and free will (ekhtiyār) has preoccupied the minds of many Islamic theologians. Shi'ism holds an intermediate position between the Ash'arite and al-Jahmiya predestination and the Mu'tazilite doctrine of freedom (tafwid). Mowlānā Jalāl-al Din Balkhi, the Persian mystic, is an Ash'arite himself, yet his deep mystical inclinations give a different color to this central issue of Kalam (Islamic theology). Considering his ideas about "Love", this article studies Mowlānā's method in solving the problem of jabr and ekhtiyar.