هنجارشکنی در شعر صائب تبریزی

محورهای موضوعی : اسطوره

محمد حکیم‌آذر ¹ (عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی ـ واحد شهرکرد)

تاریخ دریافت : 1385/01/01 تاریخ پذیرش : 1385/01/01 تاریخ انتشار : 1385/01/01

کلید واژه: صائب‌تبریزی, سبک‌هندی(اصفهانی), مخالف‌خوانی, خضر(ع), تلمیح,

چکیده مقاله :

نگرش صائب تبریزی به شخصیتی معروف نظیر خضر ـ علیه‌السلام ـ دوگانه است. صائب در برخورد با داستان خضر(ع) و در ساختن تلمیح، گاه موافق سنت ادبی عمل‌می‌کند و گاه به‌خلاف عرف و عادت شاعران گذشته، با خضر(ع) و عناصر داستانی او مخالف‌خوانی می‌کند. اگر شاعرانی چون خاقانی، سعدی و حافظ با انتقادی ملیح به ماجرای خضر ـ علیه‌السلام ـ نگریسته‌اند، صائب در وسعت‌بخشیدن به این نگرش، تلاشی جدّی کرده است. او گاه با شماتت خطاب به خضر(ع)، خود را بی‌نیاز از عمر جاودان و آب حیات، صاحبِ ویژگی‌هایی می‌داند که حتی خضر به آنها دست نیافته است. بدیهی است که صائب برای اثبات نظریات و افکار خویش و نیز برای ترجیح روش سلوک خود حاضر است از خضر(ع) سبق ببرد و او را با وجود همة اعتباری که در عالم ادب و عرفان دارد، بیرون از دایرة علایق و پسندهای خود بپندارد، این نحوة نگرش، نوعی هنجارشکنی و گریز از سنت ادبی به‌شمار می‌رود. در این مقاله، موضوعاتی دسته‌بندی شده که در آنها صائب تبریزی نگرش انتقادآمیز خود را متوجه ماجرای حضرت خضر(ع) کرده است.

چکیده انگلیسی:

    Saeb Tabrizi has dual look at the character of Khidr. Sometimes he is in line with literary tradition and confirms the character of this prophet. And yet at other times while considering himself free from “water of immortality” and “eternal life”, rejects what Khidr stands for. This view has had profound impact on Islamic mysticism. The present article is to take this dual look in Saéb Tabrizi’s poems into consideration.    

منابع و مأخذ:

1. از اصطلاحات رایج ادبی به معنای ذکر حقایق در ارتباط با معشوق در غزل.


2. صائب تنها شاعری است که پس از حافظ طریقه‌ای مستقل و ممتاز دارد. وی نمایندة کامل سبک زمان و زبان مردم خویش است. محال است جای خالی او را در این طرز سخن ـ که دویست سال زبان ادبی ایران و هند و عثمانی بود و بر ذوق و حال مردم بسیاری از این سرزمین‌ها حکومت می‌کرد ـ بتوان به سخنی دیگر پر کرد. (کریمی 1371 : 24)


3. میرزا، نهایت کثیرالکلام و بدیهه‌گو بوده است. او در برهانپور دکن بود که یک قصیدة شصت شعری فقط هنگام چاشت گفت. خود در کیف و نشئة این قادرالکلامی چنین می‌سراید:

هزار حیف که عرفی و نوعی و سنجر		نیند جمع به دارالعیار برهانپور
که قوت سخن و لطف طبع می‌دیدند		نمی‌شدند به طبع بلند خود مغرور
همین قصیده که یک چاشت وی داد مرا		ز اهل نظم که گفته است در سنین و شهور

(نعمانی 1368 : 166)

1. ابیاتی که از صائب نقل می‌شود، از دیوان شش‌جلدی او به‌کوشش محمد قهرمان انتخاب شده است. شمارة سمت چپ، شمارة غزل و شمارة سمت راست، شمارة بیت است.


2. همچنین برای آگاهی بیشتر از نمونه‌ها و برداشت‌های منتقدان سبک هندی از مسألة تغایر، نگاه کنید به آزاد بلگرامی، 1382 : 65-66.


3. البته انحراف از نُرم (هنجارشکنی)، اصطلاح حوزة زبان‌شناسی است؛ ولی به تعبیر سیروس شمیسا می‌توان انحراف در فکر و مضمون و ... هم داشت. برای آگاهی بیشتر نگاه کنید به: شمیسا، 1375 : ص 58 تا 65.


4. برای آگاهی بیشتر، رجوع شود به میرشکرایی، 1358.

8 .  در ادامة این نگرش، می‌توان به ابیات زیر مراجعه کرد:

2/1774، 3/1753، 7/1741، 8/1637، 2/1527، 7/1515، 3/1456، 5/1816، 2/1805، 9/1792، 8/1637، 4/1550، 2/1527، 7/1515، 3/1456، 8/1875، 2/1843، 6/1829، 5/1816، 2/1805، 9/1792، 2/1774، 2/2921، 3/2915، 5/2671، 8/2495، 5/2406، 4/2358، 1/2294، 1/2036، 16/1943، متفرقات/3534، متفرقات/3524، 2/3082، 5/3062، 6/2993، 8/2946، 12/2939، 5/2933، قصاید کوتاه/3611، قصاید/3548، 11/4318، 5/4312، 10/4223، 11/4163، قصاید کوتاه/3630، 3627، 4/5575، 5/5573، 6/5443، 3/5306، 3/5299، 4/5077، 8/5048، 12/4885، 7/4707، 5/6358، 16/6335، 4/6022، 8/6015، 5/6013، 10/5984، 3/5905، 3/5625، 11/5607، 13/6900، 4/6819، 4/6642، 1/6639، 1/6583، 11/6564، 4/6476، 9/6359، 11/6939، 11/6996.

1. ادامة این مضمون را می‌توان در ابیات زیر مشاهده کرد:

12/2939، 6/2737، 2/2396، 9/1858، 2/1843، 6/1830، 5/1816، 7/1741، 6/1674، 8/5048، 1/5017، 4/4717، 7/4707، 9/4324، 2/4305، 2/4110، 6/4100، 5/3056، 5/5882، 8/5835، 10/5800، 3/5625، 4/5573، 5/5573، 3/5299، 4/5077، 9/6582، 9/6359، 4/6331، 4/6022، 8/6015، 5/6013، 3/5914، 12/5905، 2/6830، 5/6754.

1. ادامة این مضمون، در ابیات زیر مشاهده می‌شود:

9/1633، 1/1663، 2/1663، 9/2017، 4/2026، 1/2118، 2/2119، 4/2358، 7/2464، 6/2737، 3/2915، 4/3521، 4/3577، 5/3658، 6/4688، 4/5378، 4/5608، 13/5917، 6/6061، 6/6663، 3/6705، 5/6720، 12/6723.

1. برای آگاهی بیشتر، نگاه کنید به : شمیسا، 1371 : 247.


2. ادامة این مضمون، در ابیات زیر هم مشاهده می‌شود:

5/1305، 9/2382، 2/2391، 9/2520، 7/2647، 5/2671، 9/2853، 8/2946، 5/2971، 5/3264، 5/3389، 4/4316، 6/4740، 10/4751، 2/4764، 6/5072، 6/5183، 12/5400، 8/6086، 8/6223، 1/6509، 2/6652، 18/6668، 12/6701، 5/6715، 6/6944، 5/6989.

1. ادامة این مضمون، در ابیات زیر هم مشاهده می‌شود:

2/1867، 1/2348، 1/2351، متفرقات/3478، 2/6818.

1. ادامة این مضمون، در ابیات زیر هم آمده است:

7/3184، قصاید کوتاه/3612، 10/6207، 3/6331، 2/6719، 5/6721، 14/6722، 12/6945.

1. ادامة این مضمون، در ابیات زیر هم آمده است:

6/1674، 7/1876، 7/2946، 5/3658، 6/4635، 11/5264، 9/5591.

1. برای نمونه می‌توان به ابیات زیر توجه کرد:

خود هم از زلف دراز خویش در بند بلاست

یک سرش بر گردن یوسف بود زنجیر ما

(دیوان صائب، 13/250)

اگر نه بر امید وصل یوسف طلعتی باشد

به چندین چشم چون زنجیر در زندان بیاساید

(همان : 21/3233)

در کنعان نگشایند به رویش اخوان

یوسف از مصر اگر بی‌درم آید بیرون

(همان : 6/6316)

چشم زنجیر غریبانه چرا خون نگریست

یوسف آن روز که می‌رفت ز زندان بیرون

(همان : 6/6321)

کتابنامه

قرآن کریم. (تنزیل من رب‌العالمین). 1375. ترجمة بهاءالدین خرمشاهی، چ 2. تهران: جامی.

آزاد بلگرامی، میرغلامعلی. 1382. غزالان‌الهند. به‌تصحیح سیروس شمیسا. چ 1. تهران: صدای معاصر.

حافظ شیرازی. 1367. دیوان. به تصحیح محمد قزوینی و قاسم غنی. چ 5. تهران: زوّار.

خاقانی شروانی. 1373. دیوان. به‌تصحیح ضیاءالدین سجادی. چ 4. تهران: زوّار.

سعدی شیرازی. 1383. کلیّات. به کوشش مظاهر مصفّا. چ 1. تهران: روزنه.

شفیعی کدکنی، محمدرضا. 1366. صور خیال در شعر فارسی. چ 3. تهران: آگاه.

شمس‌العلمای گرکانی. 1377. ابدع‌البدایع، چ 1. تبریز: احرار.

شمیسا، سیروس. 1371. فرهنگ تلمیحات. چ 3. تهران: فردوس.

ـــــــــــــــ . 1375. کلیات سبک‌شناسی. چ 4. تهران: فردوس.

صائب تبریزی. 1364-1370. دیوان. به‌کوشش محمد قهرمان. چ 1. ج 6. تهران: علمی و فرهنگی.

صفا، ذبیح‌الله. 1373. تاریخ ادبیات در ایران. چ 4. ج 2/5. تهران: فردوس.

عطار نیشابوری. 1374. دیوان. به‌کوشش تقی تفضلّی. چ 8 . تهران: علمی و فرهنگی.

کریمی، امیربانو. 1371. دویست‌ویک غزل صائب. چ 3. تهران: زوّار.

میرشکرایی، محمد. 1358. «خضر در فرهنگ عامة ایران»، کتاب جمعه. س 1. ش 12.

ناصرخسرو. 1368. دیوان. به‌تصحیح مجتبی مینوی و مهدی محقق. تهران: مؤسسة چاپ و انتشارات دانشگاه تهران.

نعمانی، شبلی. 1368. شعرالعجم. ترجمة سیدمحمدتقی فخر داعی گیلانی. چ 3. تهران: دنیای کتاب.