بازتاب پاره‌ای از عناصر اساطیری در همای و همایون

محورهای موضوعی : اسطوره

منا احمدی ¹ ( دانش‌آموختة دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات )
احمد خاتمی ² ( استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید بهشتی )

تاریخ دریافت : 1397/11/30 تاریخ پذیرش : 1397/11/30 تاریخ انتشار : 1397/11/01

کلید واژه: اسطوره, ادبیات غنایی, خواجوی کرمانی, همای و همایون, عناصر اساطیری,

چکیده مقاله :

خواجوی کرمانی از نام‌آورترین شاعران ادب فارسی که لحن زیبا و کلام دلنشین او گیرایی و جاذبة فراوانی دارد. از زیباترین آثار وی مثنوی همای و همایون است که شاعر در سرودن آن از شیوة نظامی گنجویپیروی کرده است. وی تلاش کرده است تا در خلال ذکر داستانی عاشقانه، با پرداختن به اسطوره‌ها ـ به عنوان عوامل تمدن‌ساز و پشتوانة فرهنگی یک قوم ـ در حفظ و بقای فرهنگ و تمدن ایرانی گامی مؤثر بردارد. در این مقاله با روش تحلیلی ـ تطبیقی برآنیم تا با بررسی تطبیقی پاره‌ای از نکات اساطیری موجود در این اثر با اساطیر بین‌النهرین، هند، چین و یونان به میزان توجه خواجو به نکات اساطیری در این منظومه بپرداریم، و همچنین از میان انواع گوناگون اسطوره‌ها، دریابیم خواجو از کدام‌ یک بهرة بیشتری برده است. آنچه مسلم است این است که خواجوی کرمانی پس از نظامی گنجوی، بیشتر از شاعران ادب غنایی در آثارش به‌ویژه در همای و همایون از اسطوره‌ها بهره برده است؛ و در بین انواع گوناگون اسطوره‌ها، به اساطیر مرتبط با نیروها و موجودات فراطبیعی، آیین‌ها و رسومات اساطیری، مکان‌های اساطیری، آفرینش کیهانی و آفرینش اهریمنی بیشترین سهم را به خود اختصاص داده‌اند.

چکیده انگلیسی:

Khajuye Kermani is one of the most prominent poets of Persian literature whose beautiful tone and his delightful words have a great deal of attraction. One of his charming books is Homāy o Homāyun that in its composing, the poet follows the style of Nizami Ganjavi. During composing any romantic story, Khajuye Kermani refers to myths, as the cultural backbone of a nation, and in this way, takes an effective step in preserving Iranian culture and civilization. By using the analytic-comparative method, in the present article, the attempt is made to compare some mythological points in Homāy o Homāyun with the myths of Mesopotamia, India, China and Greece. Thus, it becomes clear which myths have been mostly used by Khajuye Kermani. The results of the research show that among the lyrical poets, Khajuye Kermani, after Nizami Ganjavi, gets the most use from myths, especially in Homāy o Homāyun. Also, among the various types of myths, myths related to supernatural forces and creatures, mythical rituals, mythical places, cosmic creation and diabolical creation are most commonly used.  

منابع و مأخذ:

آبرامز، مایر هوارد. 1386. فرهنگ وارة اصطلاحات ادبی. ترجمة سیامک بابایی. تهران: جنگل.

آشوری داریوش. 1342. «عرفان چین: تائوئیسم». نشریة آرش. ش7. صص167-156.

اسماعیل‌پور، ابوالقاسم. 1375. اسطورۀ آفرینش در آیین مانی. تهران: فکر روز.

ـــــــــــــــــــــ . 1382. زیر آسمانه‌های نور. تهران: افکار.

اولانسی، دیوید. 1380. پژوهشی نو در میترا پرستی. ترجمة مریم امینی. تهران:چشمه .

بهار، مهرداد. 1386. پژوهشی در اساطیر ایران. تهران: آگاه.

پیری، موسی. 1385. ساختار‌شناسی مقایسه‌ای منظومه‌های ویس و رامین و خسرو و شیرین. زاهدان: نشر تفتان.

پیکولا، آنا ال.دالا . 1385. اسطوره‌های هندی. ترجمة عباس مخبر. تهران: مرکز.

پین‌سنت، جان. 1384. اساطیر یونان. ترجمة باجلان فرخی. تهران: اساطیر.

ثمینی، نغمه. 1387. تماشاخانة اساطیر. تهران: نی.

خواجوی کرمانی. 1370. همای و همایون. تصحیح کمال عینی. تهران: مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

دولت آبادی، هوشنگ. 1379. جای پای زروان خدای بخت و تقدیر. تهران: نی.

دهخدا، علی‌اکبر. 1325. لغت‌نامه. زیر نظر محمد معین و جعفر شهیدی. تهران: دانشگاه تهران.

رستگار فسایی، منصور. 1379. اژدها در اساطیر ایران. تهران: توس.

ریگ ودا (گزیدة سرودها). 1372. تحقیق و ترجمه و مقدمه  سیّدمحمدرضا جلالی نائینی. تهران: نقره.

زاویه، سعید و آمنه مافی تبار. 1392. «بررسی آیین‌های داور ایزدی در ایران باستان». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س9. ش30. ص83-64.

ژیران. ف و همکاران. 1375.  اساطیر آشور و بابل. ترجمة ابوالقاسم اسماعیل‌پور.تهران: فکر روز.

سرکاراتی، بهمن. 1385. «سایه‌های شکار شده».گزیده مقالات فارسی. تهران: طهوری.

صمدی، مهرانگیز. 1367. ماه در ایران. تهران: علمی و فرهنگی.

عابدی، محمود. 1386. «خواجوی کرمانی در آثارش». پژوهشنامة زبان و ادبیات فارسی (گوهر گویا). س1. ش2. صص46-31.

عناصری، جابر. 1387. شناخت اساطیر ایران. تهران: سروش.

قدمیاری، کرمعلی. 1392. «کارکرد عناصر فانتزی در منظومة غنایی همای و همایون». پژوهشنامة ادب غنایی سیستان و بلوچستان. س11. ش20. صص238-217.

کریستی، آنتونی. 1373. شناخت اساطیر چین. ترجمة باجلان فرخی. تهران: اساطیر.

کریستین‌سن، آرتور امانوئل. 2535. آفرینش زیانکار در روایات ایرانی. تبریز: مؤسسه تاریخ و فرهنگ ایران.

گری، جان. 1378. اساطیر خاور نزدیک. ترجمة باجلان فرخی. تهران: اساطیر.

مالینوفسکی، برونسیلاو. 1381. «اسطوره در روان‌شناسی انسان نخستین». جهان اسطوره‌شناسی (مجموعه مقالات). ج1. ترجمة جلال ستاری. تهران: مرکز. صص173-149.

مزداپور، کتایون. 1377. «روایت‌های داستانی از اسطوره‌های کهن». فرهنگ. ش25 و 26. صص126-103.

مظفریان، فرزانه. 1391. «اسطوره و قصه‌های عامیانه». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س8. ش28. صص157- 135.

معین، محمد. 1380. فرهنگ فارسی. تهران: امیرکبیر.

مناسک، جی، سویمی.م. بی‌تا. اساطیر پارسی و چینی. ترجمة محمود مصور رحمانی و خسرو پورحسینی، تهران: مازیار.

میرهاشمی، سیّدمرتضی. 1382. «سایة آفتاب (اشاره‌ای به همای و همایون)». مجلة زبان و ادب فارسی (دانشگاه خوارزمی). س11. ش42و43. صص108-75.

واحد‌دوست، مهوش. 1369. «منظومة همای و همایون تمثیلی عرفانی است». مجلة علوم انسانی دانشگاه الزهراء(س). ش5 و6. صص128-120.

همیلتون، ادیت. 1383. سیری در اساطیر یونان و رُم. ترجمة عبدالحسین شریفیان. تهران: اساطیر.

یاحقّی، محمد جعفر. 1375. فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیات فارسی. تهران: سروش.

یسنا. 1377. ترجمة ابراهیم پورداوود. تهران: اساطیر.

یشت‌ها. 1377. ترجمة ابراهیم پورداوود. تهران: اساطیر.  

 

References

Ābedī, Mahmūd. (2007/1386SH). “Xājū-ye  kermānī dar  āsārāš”. Pažūheš-hā-ye Adabī (Gohar-e  gūyā). Year 1. No. 2. Pp. 31-46.

Abrams, Meyer Howard. (2007/1386SH). Farhang-vāre-ye estelāhāt-e adabī (A glossary of literary terms). Tr. by Siyāmak Bābāeī. Tehrān: Jangal.

Anāsorī, Jāber. (2008 /1387SH). Šenāxt-e asātīr-e īrān.Tehrān: Sorūš.

Āšūrī, Dāriyūš. (1964/1342SH). “Erfān-e čīn: tā’o’īsm”. Našrīye-ye Āraš. No. 7. Pp. 156-167.

Bahār, Mehrdād. (2007/1386SH). Pažūhešī dar asātīr-e īrān. Tehrān:  Āgāh.

Christensen, Arthur. (1977/1355SH). Āfarīneš-e ziyānkār dar revāyāt-e īrānī (Essai Surla Demonologie Iranienne). Ssal Surla Demonologie Iranienne). Tr. by Ahmad Tabātabāeī. Tabriz: Mo’asese-ye Tārīx va Farhang-e Īrān.  

Christie, Anthony. (1994/1373SH). Šenāxt-e asātīr-e čīn (‎Chinese mythology). Tr. by Mohammad Hossein Bājelān Farroxī. Tehrān: Asātīr. 

Dallapiccola, Anna Libera. (2006/1385SH). Ostūre–hā-ye hendī (Hindu myths). Tr. by Abbās Moxber. Tehrān: Markaz.

Dehxodā, Alīakbar. (1946/1325SH). Loqat-nāme. Under the Mohammad Mo’īn and Jafar Šahīdī. Tehrān: Dāneshgāh Tehrān. With the effort of Mohammad Mo’īn & Ja’far Šahīdī. Tehrān: Dānešgāh-e Tehrān.

Dolatābādī, Hūšang. (2000/1379SH). Jā-ye  pā-ye zarvān xodā-ye baxt va taqdīr. Tehrān:Ney.

Esmā'īlpūr, Abolqāsem. (1996/1375SH). Ostūre–ye āfarīneš dar ā’īn-e mānī.   Tehrān:Fekr-e rūz.

___________________. (2003/1382SH). Zīr-e āsemāne-hā-ye dūr. Tehrān: Afkār.

Gray, John. (1999/1378SH). Asātīr-e xāvar-e nazdīk (Near Eastern mythology). Tr. by Mohammad Hossein Bājelān Farroxī. Tehrān: Asātīr. 

Guirand, Felix et al. (1996/1375SH). Asātīr-e āšūr va bābel (‎The myths of Assyria and Babylonia). Tr. by Abolqāsem Esmā’īlpūr. Tehrān: Fekr-e Rūz.

Hamilton, Edith. (2004/1383SH). Seyrī dar asātīr-e yūnān va rom ( ‎Mythology, timeless tales of Gods and heroes). Tr. by Abdol Hossein Šarīfiyān. Tehrān: Asātīr. 

Khājū-Ye  Kermānī. (1991/1370SH). Homāy va homāyūn. Ed. by Kamāl E'ynī. Tehrān: Motāle'āt va Tahqīqāt-e  Farhangī.

Malinowski, Bronislaw. (2002 /1381SH). “Ostūre dar ravān-šenāsī-ye ensān-e noxostīn”. Jahān-e Ostūre-šenāsī. Vol.1. Tr. by Jalāl Sattārī. Tehrān: Markaz. Pp.   149-173.

Mazdāpūr, Katāyūn. (1998 /1377H). “Revāyat hā-ye dāstānī az ostūre-hā-ye kohan”. Farhang. N.25-26. Pp.126-103.

Menasek,G. soyemi. M.(B.T). Asātīr-e pārsī va čīnī. Tr. by Mahmūd Mosavvar Rahmānī & Xosrow Pūr hosseinī. Tehrān: Maziyār.

Mīr Hāšemī, Mortezā. (2003/1382SH). “Sāye-ye āftāb (ešāre’ī be homāy va Homāyūn). Zabān va Adab-e Fārsī. Year 11. No.42-43. Pp. 75-108.

Mo'īn, Mohammad. (2001/1380SH). Farhang-e Fārsī. Tehrān: Amīrkabīr.

Mozafariyān, Farzāne. (2012/1391SH).“Ostūre va qesseh-hā-ye āmiyāne“. Quarterly Journal of Mytho-Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehrān Branch. Year 8. No. 28. Pp. 135-157.

Pinsent, John. (2005/1384SH). Asātīr-e yūnān (Greek mythology). Tr. by Mohammad Hossein Bājelān Farroxī. Tehrān: Asātīr.

Pīrī, Mūsā. (2006/1385SH). Sāxtār-šenāsī-ye moqāyeseī-ye manzūme-hā-ye veys va rāmīn va xosrow va šīrīn. Zahedan: Našr-e Taftān.

Qadamyārī, Karam Alī. (2012/1392H).“Kārkard-e anāsor-e fāntezī dar manzūme-ye qenāeī-ye homāy & Homāyūn. Pažūheš-nāme-ye Adab-e Qenāeī .  Year 11.  No.20. Pp.217-238.  

Rastegār fasāeī, Mansūr. (2000/1379SH). Eždehā  dar asātīr-e īrān. Tehrān:Tūs.

Rigveda(Gozīde-ye sorūd-hā). (1993/1372SH). Research, Translation and Introduction by  Mohammad Rezā Jalālī Nāeīnī. Tehrān: Noqre.

Samadī, Mehrangīz. (1989/1367SH). Māh dar īrān. Tehrān: Elmī va Farhangī. 

Samīnī, Naqme. (2008/1387SH). Tamāšā-Xāne-Ye asātīr. Tehrān: Ney.

Sarkārātī, Bahman. (2006/1385SH). Sāye-hā-Ye šekār šode. Selected Articles. Tehrān: Tahūrī.

Ulansey, David. (2001/1380SH). Pažūhešī no dar mītrā parastī (The origins of the Mithraic mysteries). Tr. by Maryam Amīnī. Tehrān: Češme.

Vāhed dūst, Mahvaš. (1990/1369SH). “Manzūme- ye homāy  va homāyūn tamsīlī erfānī ast”. Olūm-e ensānī-ye dānešgāh-e Alzahrā. No. 5-6. Pp.120-128.

Yāhaqī, Mohammad Ja'far. (1996/1375SH). Farhang-e  asātīr  va ešārāt-e dāstānī dar adabiyāt-e  fārsī. Tehrān: Sorūš.

Yasnā. (1998/1377SH). With the effort of Ebrāhīm Pūrdāvūd. Tehrān: Asātīr.

Yašthā. (1998/1377SH). With the effort of Ebrāhīm Pūrdāvūd. Tehrān: Asātīr.

Zāvīye, Sa’īd &  Āmene Māfī Tabār. (2013/1392SH). “Barrasī-ye ā’īn-hā-ye dāvar īzadī dar īrān-e  bāstān”. Quarterly Journal of Mytho-Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehrān Branch. Year 9. No. 30. Pp. 64-83.