نشانه‌شناسی فرهنگی کشف‌المحجوب؛ بررسی فرایندهای معناورزی و الگوهای معنا‌ساز

محورهای موضوعی : ادبیات عرفانی

زهرا ناظری ¹ , مهدی فیاض ² , سید محسن حسینی مؤخر ³

1 - دانشجوی دکترای ادبیات عرفانی دانشگاه بین‌المللی امام‌خمینی(ره)، قزوین، ایران.
2 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه بین‌المللی امام‌خمینی(ره)، قزوین، ایران.
3 - دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه بین‌المللی امام‌خمینی(ره)، قزوین، ایران.

تاریخ دریافت : 1402/03/02 تاریخ پذیرش : 1402/04/04 تاریخ انتشار : 1402/06/29

کلید واژه: کشف‌المحجوب, نشانه‌شناسی‌فرهنگی, الگوی فرهنگ/ پادفرهنگ, الگوی نظم/ آشوب, خود/ دیگری,

چکیده مقاله :

در نسل سوم نشانه شناسی، توجّه خاصی به نظام های معناورزی، تولید و انتقال معنا شده و با رویکردهای مختلف، سازوکارهای معناپردازی مورد مطالعه قرار گرفته است. یکی از این رویکردها، نشانه شناسی فرهنگی است که با تمرکز بر نشانه‌های یک فرهنگ، فرایندهای فرهنگیِ معناساز را بررسی می کند. در این پژوهش با معرفی ابرالگوی معناساز فرهنگ ـ طبیعت‌، سازوکارِ تولید معنا در متن عرفانی کشف‌المحجوب، به روش توصیفی ـ تحلیلی در چهارچوب دیدگاه نشانه‌شناسی فرهنگی تبیین می شود. نتایج حاکی از آن است که بنیان مطالب کشف المحجوب بر مدار ابرالگوی معناساز فرهنگ ـ ‌طبیعت و از عمق معتقدات ایدئولوژیکی و فرهنگی هجویری نشأت گرفته است. وی برای این کار از سه زیر الگوی فرهنگ/ پادفرهنگ، طرح کوسموس یا نظمی عرفانی در برابر غیاب یا نفی آن و خود‌/ دیگری بهره برده است. به منظور تثبیت و هویت‌سازی، الگوی فرهنگ/ پادفرهنگ برای جناح‌بندی و ارزش‌گذاری دالّ های حوزة فرهنگ عرفانی و انباشت پدیدارهایی در قالب پادفرهنگ به‌کار برده می شود. چینشِ پرشمار دوگان های نظم مندی ـ بی نظمی نیز در این متن، حکایت از غالبیّت و ارجمندی نشانه های حوزة عرفان داشته و حیطة مقابل را فضایی غیر اصیل و مغلوب نشان می دهد. همچنین از طریق ضبط کنش های مشایخ صوفیه در جایگاه آرمانی‌ترین خود و با برساختِ بیشترین میزان دشمنی با نفس انسانی و شرح دقایق شناخت و مواجهة با آن، دورترین دیگری در پرتو الگوی خود/ دیگری ساماندهی می شود.

چکیده انگلیسی:

During the third phase of semiotics, special attention has been paid to semantic systems, the production and transmission of meaning, and the exploration of semantic mechanisms through various approaches. One notable approach is the semiotics of culture, which investigates meaning-making processes within a particular culture by focusing on its signs. In this research, by introducing the meaning-making model "culture-nature", the mechanism of meaning production in the mystical text of Kashf-ul-Mahjoob is explained in a descriptive-analytical way within the framework of cultural semiotics. The findings reveal that the fundamental content of Kashf-ul-Mahjoob is rooted in Hujwīrī 's ideological and cultural beliefs, using the three sub-patterns of "culture/counterculture", "chaos" or mystical order versus its absence or negation, and "self/other". The "culture/counterculture" model is employed to assign value to the signifiers of mystical culture, serving to create an identity. Moreover, the repeated mention of contrasting states of order and disorder highlights the dominance and superiority of mystical signs while portraying the opposing field as inauthentic and defeated. Furthermore, the actions of the Sufi elders are recorded as the ultimate standard of "self", while emphasizing the recognition of the details of the carnal soul as an enemy to be confronted. This establishes the farthest other within the framework of the "self/other" model.

منابع و مأخذ:

قرآن کریم.

آقاابراهیمی، نیلوفر، 1397. «بازنمایی خود­ و­ دیگری در رمان فارسی نیم­قرن اخیر»، رسالة دکترای ­تخصصی، دانشگاه الزهر(س)ا.

برامکی، اعظم و سجودی، فرزان، 1393. «تثبیت هویت فرهنگی خود در سرزمین میزبان از طریق فرایند دیگری­سازی در منظومة خسروشیرین ­نظامی»، دوفصلنامة علمی ­کهن­نامه ادب ­پارسی، 5(3)، صص. 24ـ 1.

بهاری، سیدارسلان و محمدی، علی، 1401. «بررسی­ و­ تحلیل سرگذشت بهرام­چوبین، در­ بستر تاریخ و شاهنامه براساس ناهمگونی ­رفتاری خود ­و ­دیگری از منظر نشانه­شناسی فرهنگی»، فصلنامه علمی متن­شناسی ادب فارسی ، 14(2). پیاپی54، صص. 56ـ 41.

20.1001.1.20085486.1401.14.2.3.6

پاکتچی، احمد، 1390. معناسازی با چینش آشوب در نظم در رویکرد نشانه‌شناسی­­فرهنگی. در نشانه‌شناسی فرهنگ‌(ی). مجموعه ­مقالات نقدهای­ ادبی ‌هنری. به­ کوشش امیرعلی‌نجومیان. چاپ ­اول. تهران: ­سخن.

ـــــــــــــــ. ، 1383. «مفاهیم متقابل طبیعت­و­فرهنگ در حوزة نشانه­شناسی­فرهنگی مکتب مسکو­ـ­تارتو». مجموعة مقالات اولین هم­اندیشی نشانه­شناسی­هنر. تهران: فرهنگستان ­هنر.صص179-199.

تابش، شکوه­السادات و شفیعیون، سعید، 1399. «تحلیل گناهکاری جمشید در آیین زرتشت با رویکرد نشانه­شناسی ­فرهنگی»، فصلنامه علمی پژوهشی نقد ادبی، 13(49)، صص. 34ـ 1.

خدادادیان، مهدی و اسداللهی، خدابخش، 1398. «تحلیل نفثةالمصدور از منظر نشانه­شناسی ­فرهنگی»، نشریه نثر پژوهی­ادب ­فارسی، 22( 45)، صص. 118 91. 

دفتری، فرهاد، 1367. اسماعیلیه؛ در دائرةالمعارف­ بزرگ­ اسلامی. جلد 8. تهران: مرکز­دائرة­المعارف بزرگ اسلامی.

دهقانی، ناهید، 1390. «بررسی تحلیلی ساختار روایت در کشف­المحجوب هجویری براساس الگوی نشانه­شناسی ­روایی­گرماس». فصلنامه متن­پژوهی­ادبی، (48)، صص . 32ـ 9.

20.1001.1.22517138.1390.15.48.1.5

راه­حق، دنیا و اکبری­نوری، رضا، ۱۳۹۹.«چگونگی رابطه خود/­ دیگری در ایران سدة اخیر با کاربست الگوی باختین و رهیافت شانتال­موف». پژوهشنامه علوم­سیاسی،  15(3)، صص. 116-77.

20.1001.1.1735790.1399.15.3.3.3

سجودی، فرزان، 1388.نشانه­شناسی؛ نظریه­ و­ عمل. چ اول. تهران: علم.

سلیمانی، آرزو و ساسانی، فرهاد، 1399. «بازنمایی دشمن در متن خاطرات زنی­­در­اسارت؛ بررسی موردی کتاب خاطرات ­من زنده­ام»، دوماهنامة جستارهای­زبان. (4). صص. 475 ـ 445.

20.1001.1.23223081.1399.11.4.11.6

سنسون، گوران، 1390. خود دیگری را می‌بیند؛ معنای­دیگری در نشانه‌شناسی­فرهنگی. ترجمۀ تینا امراللهی. در ­نشانه‌شناسی­فرهنگی؛ مجموعه مقالات ترجمۀ گروه­ مترجمان. چ ­اول. تهران: علم.

شاهمیری، آزاده. 1395. «بازنمایی ­غرب در نمایشنامه­های ­ایرانی»، رسالة دکتری­ تخصصی، دانشگاه  الزهرا(س).

شخصی­خازنی، سارا، 1398. «صوفیه ­و ­روابط­ قدرت (بررسی تأثیر روابط قدرت در صورت­بندی گفتمان تصوف در متن­ کشف­المحجوب)»، پایان­نامه­ کارشناسی­ارشد، دانشگاه ­فردوسی­ مشهد.

طهماسبی، ساسان، 1395. «روابط صوفیه­ و­ معتزله»، مطالعات تاریخ اسلام. 8(28). صص. 107 ـ 91.

عابدی، محمود، 1392. مقدمه بر تصحیح کشف­المحجوب ابوالحسن ­علی­بن­عثمان ­هجویری. چ 8. تهران: سروش.

لوتمان، یوری و اوسپنسکی، باریس، 1390. «در ­باب­ سازو­­کار نشانه­شناختی ­فرهنگ»، ترجمۀ فرزان سجودی. در نشانه‌شناسی فرهنگی؛ مجموعه مقالات. ترجمۀ گروه مترجمان. تهران: علم.

هجویری، ابوالحسن­علی­بن­عثمان، 1392. کشف­المحجوب. تصحیح محمود­ عابدی.چ ­اول. تهران: سروش.

English sources

Lotman. Juri& Uspenski, Boris .1978.“On the Semiotic Mechanism of Culture”. In New Literary History, Vol. 9 (2):Pp. 211-232.

Lotman, Juri. A. Pjatigorskij, N.V.Topotov, V.V. Ivanov, B. Uspenskij. 1973.Theses on the Semiotic Study of Cultures (As Applied to Slavic Texts). translated by Silvi Salupere, In: Sebeok, Thomas A. (ed.), The Tell-Tale Sign: A Survey of Semiotics. Lisse (Netherlands): The Peter de Ridder Press. Pp. 57–84.

Posner, Roland & Robering, Klaus & Sebeok, Thomas A. 2004.Semiotics. A Handbook on the Sign-theoretic Foundations of Nature and Culture. Berlin:Walter de Gruyter, vol 4.

Semenenko, Aleksei. 2012. The Texture of Culture; An Introduction to Yuri Lotman’s Semiotic Theory. Palgrave Macmillan US.

Ābedī, Mahmūd. (2012/1392). Moqaddame bar Kašfo al-mahjūb Abo al-hassan Alī Ebne Osmān Hojvīrī. 8^th ed. Tehrān: Sorūš.

Āqā-ebrāhīmī, Nīlūfar. (2018/1397SH). “Bāz-namāyī-ye Xod va Dīgarī dar Rommāne Fārsī-ye Nīm Qarne Axīr”. Doctoral dissertation, Al-Zahr University (S).

Bahārī, Seyyed Arsalān and Mohammadī, Alī. (2021/1401SH). “Barrasī va Tahīle Sar-gozašte Bahrāme Čūbīn dar Bastere Tārīx va Šāh-nāme Bar-asāse Nā-ham-gūnī-ye Raftārī-ye Xod va Dīgarī az Manzare Nešāne-šenāsī-ye Farhangī”. Scientific Quarterly Journal of Textology of Persian Literature. 14^th Year. No. 2. PP. 54. Pp. 41-56. Doi: 20.1001.1.20085486.1401.14.2.3.6

Barāmakī, A’zam and Sojūdī, Farzān. (2013/1393SH). “Tasbīte Hovīyyate Farhangī-ye Xod dar Sarzamīne Mīzbān az Tarīqe Far-āyande Dīgarī-sāzī dar Manzūme-ye Xosrow va Šīrīne Nezāmī”. Two-chapter scholarly classics of Persian literature. 5^th Year. No. 3. Pp. 1-24. [In Persian].

Daftarī, Farhād. (1988/1367SH). Esmā’īlīyyeh dar Dā’erato al-ma’ārefe Bozorge Eslāmī. 8^th Vol. Tehrān: The center of the great Islamic encyclopedia .

Dehqānī, Nāhīd. (2009/1390). “Barrasī-ye Tahlīlī-ye Sāxtāre Revāyet dar Kašfo al-mahjūbe Hojvīrī Bar-asāse Olgūye Nešāne-šenāsī-ye Revāyī-ye Garmās”. Literary Text Quarterly. No. 48. Pp. 9-32. Doi: 20.1001.1.22517138.1390.15.48.1.5

Hojvīrī, Abo al-hassan Alī Ebne Osmān. (2012/1392). Kašfo al-mahjūb. Ed. by Mahmūd Ābedī. 1^st ed. Tehrān: Sorūš.

Holy Qor’ān.

Lotman, IUrii Mikhailovich and Uspenskii, Boris Andreevich. (2010/1390). “dar Bābe Sāzo Kare Nešāne-šenāxtī-ye Farhang” (About the semiotic mechanism of culture). Tr. by Farzān Sojūdī. Journal of cultural semiotics; Researches Translation by the group of translators. Tehrān: Elm.

Pākat-čī, Ahmad. (2004/1383SH). “Mafāhīme Moteqābele Tabī’at va Farhang dar Hoze-ye Nešāne-šenāsī-ye Farhangī-ye Maktabe Mosko-Tārto”. Collection of essays of the first semiotics of art. Tehrān: Farhangestāne Honar. Pp. 179-199.

Pākat-čī, Ahmad. (2010/1390SH). Ma’nā-sāzī bā Čīneše Āšūb dar Nazm dar Ruy-karde Nešāne-šenāsī-ye Farhangī dar Nešāne-šenāsī-ye Farhangī. A collection of literary and artistic criticism articles. With the effort of Amīr-alī Nojūmīyān. 1^st ed. Tehrān: Soxon.

Rāhe-haq, Donyā and Akbarī Nūrī, Rezā. (2020/1399SH). “Čegūnegī-ye Rābete-ye Xod-dīgarī dar Īrāne Sade-ye Axīr bā Kār-baste Olgū-ye Bāxtīn va Rah-yāfte Chantal Mouffe”.  Journal of political science research. 15^th Year. No. 3. Pp. 77-116. Doi: 20.1001.1.1735790.1399.15.3.3.3

Sansone, Goran. (2010/1390). Xode Dīgarī rā Mī-bīnad: Ma’nye Dīgarī dar Nešāne-šenāsī-ye Farhangī (She sees the other as another meaning in cultural semiotics). Tr. by Tīnā Amro al-llāhī. Dar Nešāne-šenāsī-ye Farhangī. A collection of translation articles by the group of translators. 1^st ed. Tehrān: Elm. [In Persian].

Sojūdī, Farzān. (2009/1388). Nešāne-šenāsī: Nazarīyye va Amal. 1^st ed. Tehrān: Elm.

Soleymānī, Ārezū and Sāsānī, Farhād. (2020/1399SH). “Bāz-namāyī-ye Došman dar Matne Xāterāte Zanī dar Esārat: Barrasī-ye Moredī-ye Ketābe Xāterāte Man Zendeh-am”. Bimonthly language essays. No. 4. Pp. 445-475. Doi: 20.1001.1.23223081.1399.11.4.11.6

Šāh-mīrī, Āzāde. (2015/1395SH). “Bāz-namāyī-ye Qarb dar Namāyeš-nāmehā-ye Īrānī”. Doctoral Dissertation, Al-Zahra University (S).

Šaxsī Xāzenī, Sārā. (2019/1398SH). “Sūfīyyeh va Ravābete Qodrat (Barrasī-ye Ta’sīre Ravābete Qodrat dar Sūrat-bandī-ye Goftemāne Tasavvof dar Matne Kašfo al-mahjūb”. Master's thesis, Ferdowsi University of Mashhad.

Tābeš, Šokūho al-sādāt and Šafī’īyūn, Sa’īd. (2020/1399SH). “Tahlīle Gonāh-kārī-ye Jamšīd dar Āyīne Zartošt bā Rūy-karde Nešāne-šenāsī-ye Farhangī”. Literary criticism scientific research quarterly. 13^th Year. No. 49. Pp. 1-34. [In Persian].

Tahmāsebī, Sāsān. (2015/1395SH). “Ravābete Sūfīyyeh va Mo’tazelleh”. Journal of Islamic History Studies. 8^th Year. No. 28. Pp. 91-107. [In Persian].

Xodā-dādīyān, Mehdī and Asado al-llāhī, Xodā-baxš. (2019/1398SH). “Tahlīle Nafasato al-masdūr az Manzare Nešāne-šenāsī-ye Farhangī”. Persian Literature Prose Journal. 22^th Year. No. 45. Pp.91-118. [In Persian].