واکاوی و تحلیل باورهای اساطیری موجود در داستان‌ها و افسانه‌های سیستانی
محورهای موضوعی : اساطیر ایران و ملل
محمد فاطمی منش
1
(دانش‌آموختۀ دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه بیرجند)
کلید واژه: باورهای اساطیری, سیستان, داستان‌ها و افسانه‌ها, نقد اسطوره‌شناختی, سکاها,
چکیده مقاله :
باورهای اساطیری، مجموعه دیدگاه‌هایی هستند که عمری به درازای تاریخ بشر دارند و سرچشمۀ بسیاری از آداب و سنّت‌هایی که انسان امروزی، تعاملات و روابط خود را با سایرین، براساس آن تنظیم نموده است. این باورهای اساطیری از لحاظ مردم‌شناختی بسیار اهمیّت دارند ودر بسیاری از عرصه‌های جامعه‌شناختی، هنری و ادبی متجلّی شده‌اند؛ لذا می‌توان به راحتی، نشانه‌های آن‌ها را در میان پدیده‌های مختلف انسانی یافت. اصلی‌ترین تجلّی‌گاه‌های باورهای اساطیری، افسانه‌ها و داستان‌های بومی و محلی است؛ عناصری که با توجه به ارتباط تنگاتنگی که با اسطوره‌ها دارند، نیازمند توجهی جدّی می‌باشند؛ مسئله‌ای که در این پژوهش نیز مورد توجه قرار گرفته و براساس آن نگارنده کوشیده است تا با روش توصیفی ـ تحلیلی، به واکاوی و تحلیل باورهای اساطیری در داستان‌ها و افسانه‌های سیستانی بپردازد. نتایج این تحقیق نشان می‌دهد که باورهایی همچون اعتقاد به ثنویّت و ستیز ناسازها، تقدّس و قداست خواب و رؤیا، فرّه ایزدی، باور به آرمان‌شهر و تقدّس استخوان مردگان، از جمله مهم‌ترین معتقدات اساطیری موجود در داستان‌ها و افسانه‌های سیستانی است که خود حاصل پیوند ناگسستنی مردمان سیستان با فرهنگ کهن ایران باستان و همچنین فرهنگ سکایی است.
Mythological beliefs are enduring perspectives that have played a significant role throughout human history, shaping customs and traditions that influence how modern individuals interact and form relationships. These beliefs hold great anthropological importance and have influenced various sociological, artistic, and literary domains, leaving traces in diverse human phenomena. Central to these beliefs are indigenous and regional legends and stories, closely tied to traditional myths, demanding serious consideration. This study delves into the exploration of mythological convictions within Sistani's narratives and legends, employing a descriptive-analytical approach. The findings reveal prominent beliefs such as the concept of duality and conflicting forces, the reverence for sleep and dreams, divine royal glory (farre izadi), the belief in Utopia, and the sanctity of the deceased's remains within Sistani's tales and legends. These beliefs underscore the deep-rooted connection of the Sistani people with the ancient cultures of Iran and Scythia.
آموزگار، ژاله، تفضّلی، احمد، 1370. اسطورۀ زندگی زرتشت. بابل: کتابسرای بابل.
آیدنلو، سجاد، 1385. ارتباط اسطوره و حماسه بر پایۀ شاهنامه و منابع ایرانی. مجلّۀ مطالعات ایرانی، 10(5)، صص. 32 ـ 1.
اصیل، حجت‌الله، 1371. تصویر کنگ‌دژ، آرمان‌شهر نظامی. مجلّۀ کلک، 25 و 26، صص. 56 ـ 47.
افشار سیستانی، ایرج، 1390. سیستان و بلوچستان‌نامه. تهران: نشر کتابدار.
اوستا، 1385. دو جلدی. گزارش و پژوهش جلیل دوستخواه. تهران: انتشارات مروارید.
ایرانشاه ابن ابی‌الخیر، 1370. بهمن‌نامه. ویراستۀ رحیم عفیفی. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
بهار ، مهرداد، 1376. از اسطوره تا تاریخ. گردآورنده ابوالقاسم اسماعیل‌پور. تهران: نشر چشمه.
پورداوود، ابراهیم، 1347. ادبیّات مزدیسنا2: یشت‌ها. ج 2. تهران: کتابخانۀ طهوری.
پیغمبری، حمیدرضا و شفیعیان، مریم، 1397. پیوند فرّ و جغرافیا در زامیادیشت؛ ردّ پای سرزمین مقدّس سیستان. جستارهای تاریخی، 9(1)، صص. 41 ـ 27.
https://doi.org/10.30465/hcs.2018.3256
ثروتیان، بهروز، 1350. بررسی فرّ در شاهنامۀ فردوسی. تبریز: انتشارات دانشگاه تبریز.
جعفری دهقی، محمود، 1390. آرمان‌شهر حکیم طوس در شاهنامه. پژوهش¬های ایران‌شناسی، 1(1)، صص. 12 ـ 1.
خجسته، فرامرز و حسنی جلیلیان، محمدرضا، 1389. تحلیل داستان سیاوش بر بنیاد ژرف ساخت اسطورۀ الهۀ باروری و ایزد گیاهی. مجلّۀ تاریخ ادبیّات، 64، صص. 96 ـ 77.
خمر، غلامحسین، حسین‌آبادی، فاطمه، 1392. قصّه‌های کودکی (آسوکۀ سیستونی). زاهدان: انتشارات مبصر.
راشدمحصّل، محمدتقی و خسروی جاوید، کامروز، 1388. تأثیر آیین‌های ایرانی بر مراسم تدفین مردگان در نزد ترکان باستان. مسکویه، 11(4)، صص. 110 ـ 91.
رایس، تامارا تالبوت، 1370. سکاها. ترجمۀ رقیه بهزادی. تهران: انتشارات یزدان.
رحیمی، سید مهدی، سامخانیانی، علی‌اکبر، محمدی، ابراهیم و فاطمی‌منش، محمد، 1399. بررسی بن‌مایه‌های اساطیری در افسانۀ سیستانی نهنگ بور و شهزاده. فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، 58(16)، صص. 125 ـ 93.
https://dorl.net/dor/20.1001.1.20084420.1399.16.58.4.7
رضایی، مهدی، 1382. آیین‌های تدفین اقوام باستان. مجلّۀ کتاب ماه و هنر، 55 و 56، صص. 134 ـ 120.
رضایی، احمد، 1394. مقایسۀ خواب و رؤیا در متون حماسی و عرفانی. مجلّۀ پژوهش‌های ادبی، 48(12)، صص. 118 ـ 89.
http://dorl.net/dor/20.1001.1.17352932.1394.12.48.4.5
رضی، هاشم، 1370. مرگ در دیانت زرتشتی. مجلّۀ آینده، 12-9(17)، صص. 696 ـ 683.
روایت پهلوی، 1367. ترجمۀ مهشید میرفخرایی. تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
رئیس‌الذاکرین، غلامعلی، 1370. کندو (فرهنگ مردم سیستان). مشهد: نشر مؤلف.
زارع حسینی، سیّده فاطمه و ابهری مارشک، 1399. چهرۀ سیستان در آینۀ باورها و اساطیر زرتشتی. فصلنامۀ علمی ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، 61(16)، صص. 194 ـ 163.
https://dorl.net/dor/20.1001.1.20084420.1399.16.61.6.5
سرّامی، قدمعلی، 1379. از رنگ گل تا رنج خار: شکل‌شناسی داستان‌های شاهنامه. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
سرکاراتی، بهمن، 1371. اسطوره‌های عصر ما را آیندگان خواهند خواند. نامۀ فرهنگ، 7، صص. 89 ـ 84.
سندگل، کبری، سرابندی، امین‌الله، 1386. نوروز در سیستان. مشهد: نشر پاژ.
سیدسجادی، سید منصور، 1386. گزارش‌های شهر سوخته1. تهران: سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری.
سیستانی، محمداعظم، 2011. مردم‌شناسی سیستان. سوئد: مرکز علوم اجتماعی آکادمی علوم افغانستان.
شهرکی فرخنده، مرجان و موسوی حاجی، رسول، 1397. بررسی نمادهای زیارت‌گاه‌های سیستان. مجلّۀ مطالعات اجتماعی اقوام، 2(1)، صص. 75 ـ 51.
https://doi.org/10.22111/jsse.2020.30816.1015
شیخ‌نژاد، محمودرضا، 1391. افسانه‌های سیستانی (روایتی از سیستانی‌های دشت گرگان). گرگان: نوروزی.
عمرانی، غلامرضا، 1392. ادبیّات سیستان: آسوکه. ج 1. تهران: دریافت.
ــــــــــــــــ، 1393. ادبیّات سیستان: آسوکه. ج 2. تهران: دریافت.
فاطمی‌منش، محمد، 1402. بررسی و تحلیل آیین‌های سنتی سیستان و چند مضمون اساطیری آن‌ها. فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، 72(19)، صص. 147-121.
https://doi.org/10.30495/mmlq.2023.704809
فردوسی، ابوالقاسم، 1369. شاهنامه. ج 2. به کوشش جلال خالقی مطلق. کالیفرنیا و نیویورک: the Persian Heritage Foundation.
فضایلی، سودابه، 1384. فرهنگ غرایب. تهران: نشر افکار.
قائمی، فرزاد، 1395. تحلیل کهن‌الگویی آرمان‌شهرگرایی و سیر الگوواره‌های ادبیّات آرمان‌شهری در ادب کلاسیک ایران. پژوهش‌نامۀ نقد ادبی و بلاغت، 1 (5)، صص. 150 ـ 131.
https://doi.org/10.22059/jlcr.2016.59114
کزّازی، میرجلال‌الدین، 1366. ستیز ناسازها در رستم و اسفندیار. چیستان، 45 و 46، صص. 524 ـ 517.
ــــــــــــــــــــ، 1376. اسطوره، رؤیا و راز. تهران: نشر مرکز.
کیخا مقدم، احمد، 1384. افسانه‌های کهن نیمروز. ج 1. تهران: مهرآفرین.
ـــــــــــــــــ، 1385. افسانه‌های کهن نیمروز. ج 2. زاهدان: اوشیدا.
ـــــــــــــــــ، 1396. افسانه‌های کهن نیمروز. ج5و 4. زاهدان: اوشیدا.
گلستانه، مزار، 1392. دانشنامۀ فرهنگ و تمدّن سیستان: آیین‌ها و باورهای مردم سیستان. به اهتمام محمدتقی رخشانی و قاسم سیاسر. تهران: آبنوس.
گریمال، پیّر، 1393. فرهنگ اساطیر یونان و روم. ترجمۀ احمد بهمنش. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
مختاری، محمد، 1369. اسطورۀ زال. تهران: انتشارات آگه.
مرتضوی، منوچهر، 1369. فردوسی و شاهنامه. تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
موسوی، سیدکاظم، خسروی، اشرف، 1389. پیوند خرد و اسطوره در شاهنامه. تهران: شرکت علمی و فرهنگی.
هرودوت، 1389. تاریخ هرودوت. دو جلدی. ترجمۀ مرتضی ثاقب‌فر. تهران: نشر اساطیر.
همیلتون، ادیت، 1376. سیری در اساطیر یونان و روم. ترجمۀ عبدالحسین شریفیان. تهران: اساطیر.
یاحقی، محمد جعفر، 1386. فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‌ها در ادبیّات فارسی. تهران: معاصر.
