واکاوی و تحلیل باورهای اساطیری موجود در داستان‌ها و افسانه‌های سیستانی

الموضوعات :

محمد فاطمی منش ¹

1 - دانش‌آموختۀ دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه بیرجند

تاريخ الإرسال : 13 السبت , رمضان, 1445 تاريخ التأكيد : 17 الأحد , ذو الحجة, 1445 تاريخ الإصدار : 17 الجمعة , ربيع الأول, 1446

الکلمات المفتاحية: باورهای اساطیری, سیستان, داستان‌ها و افسانه‌ها, نقد اسطوره‌شناختی, سکاها,

ملخص المقالة :

باورهای اساطیری، مجموعه دیدگاه‌هایی هستند که عمری به درازای تاریخ بشر دارند و سرچشمۀ بسیاری از آداب و سنّت‌هایی که انسان امروزی، تعاملات و روابط خود را با سایرین، براساس آن تنظیم نموده است. این باورهای اساطیری از لحاظ مردم‌شناختی بسیار اهمیّت دارند ودر بسیاری از عرصه‌های جامعه‌شناختی، هنری و ادبی متجلّی شده‌اند؛ لذا می‌توان به راحتی، نشانه‌های آن‌ها را در میان پدیده‌های مختلف انسانی یافت. اصلی‌ترین تجلّی‌گاه‌های باورهای اساطیری، افسانه‌ها و داستان‌های بومی و محلی است؛ عناصری که با توجه به ارتباط تنگاتنگی که با اسطوره‌ها دارند، نیازمند توجهی جدّی می‌باشند؛ مسئله‌ای که در این پژوهش نیز مورد توجه قرار گرفته و براساس آن نگارنده کوشیده است تا با روش توصیفی ـ تحلیلی، به واکاوی و تحلیل باورهای اساطیری در داستان‌ها و افسانه‌های سیستانی بپردازد. نتایج این تحقیق نشان می‌دهد که باورهایی همچون اعتقاد به ثنویّت و ستیز ناسازها، تقدّس و قداست خواب و رؤیا، فرّه ایزدی، باور به آرمان‌شهر و تقدّس استخوان مردگان، از جمله مهم‌ترین معتقدات اساطیری موجود در داستان‌ها و افسانه‌های سیستانی است که خود حاصل پیوند ناگسستنی مردمان سیستان با فرهنگ کهن ایران باستان و همچنین فرهنگ سکایی است.

المصادر:

آموزگار، ژاله، تفضّلی، احمد، 1370. اسطورۀ زندگی زرتشت. بابل: کتابسرای بابل.
آیدنلو، سجاد، 1385. ارتباط اسطوره و حماسه بر پایۀ شاهنامه و منابع ایرانی. مجلّۀ مطالعات ایرانی، 10(5)، صص. 32 ـ 1.
اصیل، حجت‌الله، 1371. تصویر کنگ‌دژ، آرمان‌شهر نظامی. مجلّۀ کلک، 25 و 26، صص. 56 ـ 47.
افشار سیستانی، ایرج، 1390. سیستان و بلوچستان‌نامه. تهران: نشر کتابدار.
اوستا، 1385. دو جلدی. گزارش و پژوهش جلیل دوستخواه. تهران: انتشارات مروارید.
ایرانشاه ابن ابی‌الخیر، 1370. بهمن‌نامه. ویراستۀ رحیم عفیفی. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
بهار ، مهرداد، 1376. از اسطوره تا تاریخ. گردآورنده ابوالقاسم اسماعیل‌پور. تهران: نشر چشمه.
پورداوود، ابراهیم، 1347. ادبیّات مزدیسنا2: یشت‌ها. ج 2. تهران: کتابخانۀ طهوری.
پیغمبری، حمیدرضا و شفیعیان، مریم، 1397. پیوند فرّ و جغرافیا در زامیادیشت؛ ردّ پای سرزمین مقدّس سیستان. جستارهای تاریخی، 9(1)، صص. 41 ـ 27.
https://doi.org/10.30465/hcs.2018.3256
ثروتیان، بهروز، 1350. بررسی فرّ در شاهنامۀ فردوسی. تبریز: انتشارات دانشگاه تبریز.
جعفری دهقی، محمود، 1390. آرمان‌شهر حکیم طوس در شاهنامه. پژوهش¬های ایران‌شناسی، 1(1)، صص. 12 ـ 1.
خجسته، فرامرز و حسنی جلیلیان، محمدرضا، 1389. تحلیل داستان سیاوش بر بنیاد ژرف ساخت اسطورۀ الهۀ باروری و ایزد گیاهی. مجلّۀ تاریخ ادبیّات، 64، صص. 96 ـ 77.
خمر، غلامحسین، حسین‌آبادی، فاطمه، 1392. قصّه‌های کودکی (آسوکۀ سیستونی). زاهدان: انتشارات مبصر.
راشدمحصّل، محمدتقی و خسروی جاوید، کامروز، 1388. تأثیر آیین‌های ایرانی بر مراسم تدفین مردگان در نزد ترکان باستان. مسکویه، 11(4)، صص. 110 ـ 91.
رایس، تامارا تالبوت، 1370. سکاها. ترجمۀ رقیه بهزادی. تهران: انتشارات یزدان.
رحیمی، سید مهدی، سامخانیانی، علی‌اکبر، محمدی، ابراهیم و فاطمی‌منش، محمد، 1399. بررسی بن‌مایه‌های اساطیری در افسانۀ سیستانی نهنگ بور و شهزاده. فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، 58(16)، صص. 125 ـ 93.
https://dorl.net/dor/20.1001.1.20084420.1399.16.58.4.7
رضایی، مهدی، 1382. آیین‌های تدفین اقوام باستان. مجلّۀ کتاب ماه و هنر، 55 و 56، صص. 134 ـ 120.
رضایی، احمد، 1394. مقایسۀ خواب و رؤیا در متون حماسی و عرفانی. مجلّۀ پژوهش‌های ادبی، 48(12)، صص. 118 ـ 89.
http://dorl.net/dor/20.1001.1.17352932.1394.12.48.4.5
رضی، هاشم، 1370. مرگ در دیانت زرتشتی. مجلّۀ آینده، 12-9(17)، صص. 696 ـ 683.
روایت پهلوی، 1367. ترجمۀ مهشید میرفخرایی. تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
رئیس‌الذاکرین، غلامعلی، 1370. کندو (فرهنگ مردم سیستان). مشهد: نشر مؤلف.
زارع حسینی، سیّده فاطمه و ابهری مارشک، 1399. چهرۀ سیستان در آینۀ باورها و اساطیر زرتشتی. فصلنامۀ علمی ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، 61(16)، صص. 194 ـ 163.
https://dorl.net/dor/20.1001.1.20084420.1399.16.61.6.5
سرّامی، قدمعلی، 1379. از رنگ گل تا رنج خار: شکل‌شناسی داستان‌های شاهنامه. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
سرکاراتی، بهمن، 1371. اسطوره‌های عصر ما را آیندگان خواهند خواند. نامۀ فرهنگ، 7، صص. 89 ـ 84.
سندگل، کبری، سرابندی، امین‌الله، 1386. نوروز در سیستان. مشهد: نشر پاژ.
سیدسجادی، سید منصور، 1386. گزارش‌های شهر سوخته1. تهران: سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری.
سیستانی، محمداعظم، 2011. مردم‌شناسی سیستان. سوئد: مرکز علوم اجتماعی آکادمی علوم افغانستان.
شهرکی فرخنده، مرجان و موسوی حاجی، رسول، 1397. بررسی نمادهای زیارت‌گاه‌های سیستان. مجلّۀ مطالعات اجتماعی اقوام، 2(1)، صص. 75 ـ 51.
https://doi.org/10.22111/jsse.2020.30816.1015
شیخ‌نژاد، محمودرضا، 1391. افسانه‌های سیستانی (روایتی از سیستانی‌های دشت گرگان). گرگان: نوروزی.
عمرانی، غلامرضا، 1392. ادبیّات سیستان: آسوکه. ج 1. تهران: دریافت.
ــــــــــــــــ، 1393. ادبیّات سیستان: آسوکه. ج 2. تهران: دریافت.
فاطمی‌منش، محمد، 1402. بررسی و تحلیل آیین‌های سنتی سیستان و چند مضمون اساطیری آن‌ها. فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، 72(19)، صص. 147-121.
https://doi.org/10.30495/mmlq.2023.704809
فردوسی، ابوالقاسم، 1369. شاهنامه. ج 2. به کوشش جلال خالقی مطلق. کالیفرنیا و نیویورک: the Persian Heritage Foundation.
فضایلی، سودابه، 1384. فرهنگ غرایب. تهران: نشر افکار.
قائمی، فرزاد، 1395. تحلیل کهن‌الگویی آرمان‌شهرگرایی و سیر الگوواره‌های ادبیّات آرمان‌شهری در ادب کلاسیک ایران. پژوهش‌نامۀ نقد ادبی و بلاغت، 1 (5)، صص. 150 ـ 131.
https://doi.org/10.22059/jlcr.2016.59114
کزّازی، میرجلال‌الدین، 1366. ستیز ناسازها در رستم و اسفندیار. چیستان، 45 و 46، صص. 524 ـ 517.
ــــــــــــــــــــ، 1376. اسطوره، رؤیا و راز. تهران: نشر مرکز.
کیخا مقدم، احمد، 1384. افسانه‌های کهن نیمروز. ج 1. تهران: مهرآفرین.
ـــــــــــــــــ، 1385. افسانه‌های کهن نیمروز. ج 2. زاهدان: اوشیدا.
ـــــــــــــــــ، 1396. افسانه‌های کهن نیمروز. ج5و 4. زاهدان: اوشیدا.
گلستانه، مزار، 1392. دانشنامۀ فرهنگ و تمدّن سیستان: آیین‌ها و باورهای مردم سیستان. به اهتمام محمدتقی رخشانی و قاسم سیاسر. تهران: آبنوس.
گریمال، پیّر، 1393. فرهنگ اساطیر یونان و روم. ترجمۀ احمد بهمنش. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
مختاری، محمد، 1369. اسطورۀ زال. تهران: انتشارات آگه.
مرتضوی، منوچهر، 1369. فردوسی و شاهنامه. تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
موسوی، سیدکاظم، خسروی، اشرف، 1389. پیوند خرد و اسطوره در شاهنامه. تهران: شرکت علمی و فرهنگی.
هرودوت، 1389. تاریخ هرودوت. دو جلدی. ترجمۀ مرتضی ثاقب‌فر. تهران: نشر اساطیر.
همیلتون، ادیت، 1376. سیری در اساطیر یونان و روم. ترجمۀ عبدالحسین شریفیان. تهران: اساطیر.
یاحقی، محمد جعفر، 1386. فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‌ها در ادبیّات فارسی. تهران: معاصر.