واکاوی اشتراکات آیین سوگ سیاوش ایرانی با آیین‌های دیونیسیا و آدونیای یونانی

محورهای موضوعی : آیین‌های اسطوره‌ای

الهام خداوندگاری ¹ (دانشجوی کارشناسی ارشد پژوهش هنر دانشگاه نیشابور )
سید هاشم حسینی ² (دانشیار گروه پژوهش هنر دانشگاه نیشابور)

تاریخ دریافت : 1402/08/26 تاریخ پذیرش : 1402/11/04 تاریخ انتشار : 1402/11/04

کلید واژه: اساطیر, آیین‌ها, سوگ سیاوش, آیین دیونیسیا, آیین آدونیا,

چکیده مقاله :

از دیرباز فرهنگ، باور و نوع نگرش جوامع مختلف توسط آیین‌ها بازتاب داده شده است. می‌توان گفت بخش چشم‌گیری از اساطیر جهان به آیین‌های باروری اختصاص دارد که در قالب مرگ و رستاخیز طبیعت تجسم یافته است و در قالب مَرگِ یک ایزد و حیات دوبارة او به نمایش درمی‌آید. سیاوشان، آیین سوگ سیاوش، اسطورة خوشنام ایرانی و جشن حیات دوبارة او در کالبد گیاهی و فرزندش کیخسرو است که مرگ و باززایی ایزد/قهرمان شهیدشونده را همچون چرخة زمان و تحول طبیعت نشان می‌دهد. دیونیسیا و آدونیا، جشنواره‌های آیینی پرستش دیونیزوس و یادبود آدونیس در اساطیر یونان است که به عنوان ایزدان بارورکننده، مناسکی در مرگ و رستاخیزشان برپا ‌می‌شده است. شناسایی وجوه اشتراک آیین سیاوشان با آیین‌های دیونیسیا و آدونیا از اهداف پژوهش حاضر است. در این راستا ابتدا با روش تحلیلی ـ تطبیقی، هر سه آیین بررسی و سپس اشتراکات میان آن‌ها شناسایی و تحلیل می‌شود. مهم‌ترین دلیل انتخاب آیین‌های مذکور، با وجود تفاوتهای فرهنگی و فواصل جغرافیایی، تاثیرگذاری و تاثیرپذیری اساطیر جهان بر یکدیگر است. بنابر یافته‌های تحقیق، از مهم‌ترین اشتراکات سه آیین یادشده، تکرار سالیانة مراسم سوگ و جشن رستاخیز است که با مناسکی همچون شمایل‌گردانی، اعطای قربانی، موسیقی و سوگ‌سرود با محوریت زنان همراه بوده است.

چکیده انگلیسی:

Rituals have long served as reflections of a society's culture, beliefs, and attitudes. Within different societies globally, a significant aspect of mythology is dedicated to fertility rituals, often symbolizing the cyclical death and rebirth of nature portrayed through the demise and subsequent revival of a god or goddess. A notable example is the mourning ritual of Siavash, a prominent figure in Iranian myth, known as Siavashan. This ritual celebrates his symbolic reincarnation in the form of a plant and his son Kei-Khosrow, embodying the concept of the god/hero's death and rebirth as part of the natural and temporal cycle. In Greek mythology, the Dionysia and Adonia festivals honor Dionysus and commemorate Adonis respectively, both fertility deities whose rituals focus on their deaths and resurrections. One aim of this article is to draw parallels between the Siavashan ritual and the Dionysia and Adonia ceremonies. Through an analytical-comparative approach, all three rituals are examined to reveal their shared characteristics. Despite differences in culture and geography, the research highlights the interconnectedness of world myths. The key commonalities among these rituals include the annual mourning ceremony and celebration of resurrection, often accompanied by customs like carrying icons, performing sacrifices, music, and singing mournful songs, typically led by women.

منابع و مأخذ:

کتابنامه
آیینه‌وند، صادق و نصرالله، حسن، 1427 ه.ق. پژوهشی تطبیقی در اسطوره‌های باروری و رویش سیاوش و آدونیس. دراسات فی العلوم الانسانیه. 13(2)، صص. 8 ـ 1.
ادریسی، مهری، 1383. آیین سوگ سیاوش در نوروز. پیک نور، 2(6)، صص. 12 ـ 2.
الیاده، میرچا، 1385. رساله در تاریخ ادیان. ترجمه جلال ستاری. تهران: سروش.
براکت، اسکار گروس، 1380. تاریخ تئاتر جهان. ترجمه هوشنگ آزادی‌ور. ج1. تهران: مروارید.
بلنیتسکی، الکساندر، 1390. هنر تاریجی پنجکنت. ترجمه عباس علی عزتی. تهران: متن.
بهار، مهرداد، 1386. از اسطوره تا تاریخ. تهران: چشمه.
ـــــــــــ ، 1395. پژوهشی در اساطیر ایران. تهران: آگه.
ـــــــــــ ، 1374. جستاری چند در فرهنگ ایران. تهران: فکرروز.
بیضایی، بهرام، 1383. نمایش در ایران. تهران: روشنگران و مطالعات زنان.
پاکباز، رویین، 1393. دایره‌المعارف هنر. تهران: فرهنگ معاصر.
پین‌سنت، جان، 1387. اساطیر یونان. ترجمه باجلان فرخی. تهران: اساطیر.
پورخالقی چترودی، مهدخت و حق‌پرست، لیلا، 1389. بررسی تطبیقی آیین‌های سوگ در شاهنامه و بازمانده‌های تاریخی مذهبی سوگواری در ایران باستان. ادب و زبان، (24)، صص. 86 ـ 63.
ثمینی، نغمه و خزایی، محمد، 1382. آیین و ادبیات مقدمه‌ای بر خاستگاه هنر نمایش. کتاب هنر، (55 و 56)، صص. 85 ـ 70.
حصوری، علی، 1378. سیاوشان. تهران: چشمه.
خجسته، فرامرز و حسنی جلیلیان، محمدرضا، 1389. تحلیل داستان سیاوش بر بنیاد ژرف‌ساخت اسطورة الهة باروری و ایزد گیاهی. تاریخ ادبیات، (64)، صص. 96 ـ 77.
خسروی، رکن‌الدین، 1367. از آدونیس تا سیاوش. چیستا، (48 و 49)، صص. 775 ـ 767.
دادخواه تهرانی، مریم و زاهدی، فریندخت، 1391. بررسی الگوی قربانی میترائیستی و دیونیزوسی در نمایشنامة شاه لیر. تئاتر، (48)، صص. 150 ـ 121.
دورانت، ویلیام جیمز، 1379. تاریخ تئاتر. گردآوری و تدوین عباس شادروان. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
دیکسون کِندی، مایک، 1390. دانشنامه اساطیر یونان و روم. ترجمه رقیه بهزادی. تهران: طهوری.
ذبیح‌نیا عمران، آسیه و کریمی، نجمه، 1398. بررسی تطبیقی تراژدی سیاوش در ایران و آراگِقِتسیک و شامیرام در ارمنستان. فصلنامه مطالعات ادبیات تطبیقی، (51)، صص. 449 ـ 423.
راهگانی، روح انگیز، 1387. تاریخ نمایش، تئاتر و اسطوره در عهد باستان. تهران: قطره.
رحمانی، ریحانه، قائمی، فرزاد و پورخالقی چترودی، مهدخت، 1401. بررسی تطبیقی ساختار آیینی نوروز سیاوشان و آکیتو برمبنای نظریه اسطوره و آیین. جستارهای نوین ادبی، (217)، صص. 25 ـ 1.
DOR: 10.22067/JLS.2022.74073.1213
رویانی، وحید و حاتمی‌نژاد، منصور، 1394. سیاوش و اسطوره بازگشت جاودانه. ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی، 11(40)، صص. 261-239.
DOR: 20.1001.1.20084420.1394.11.40.8.0
ژیران، ف؛ لاکوئه، گ و دلاپورت، ل، 1375. اساطیر آشور و بابل. ترجمه ابوالقاسم اسماعیل‌پور. تهران: فکرروز.
شافعی، کیوان، خالندی، انور و قادرنژاد، مهدی، 1397. بازخوانی آیین سوگ سیاوش و تعزیه امام حسین(ع) (بر مبنای تحلیل نگاره‌های مربوط به سوگ سیاوش در آسیای مرکزی و اثری از (حسین زنده‌رودی). پژوهش زبان و ادبیات فارسی، (49)، صص. 94 ـ 71.
شکیبی ممتاز، نسرین، 1389. جایگاه سیاوش در اساطیر. متن‌شناسی ادب فارسی، (5)، صص. 116 ـ 101.
فریزر، جیمزجورج، 1388. شاخة زرین (پژوهشی در جادو و دین). ترجمه کاظم فیروزمند. تهران: آگاه.
قائمی، فرزاد، 1392. از رپیهوین تا سیاوش (تحلیل اسطوره‌شناختی ساختار آیینی داستان سیاوش بر مبنای الگوی هبوط ایزد رپیهوین و آیین‌های سالانة مرگ و تولد دوباره در فرهنگ ایران). جستارهای نوین ادبی، (183)، صص. 86 ـ 61.
DOI: 10.22067/JLS.V46I4.25298
قائمی، فرزاد، 1393. نقد و تحلیل ساختار آیینی اسطوره سیاوش (مقایسه سیاوش ـ سیاوشان با تراژدی ـ دیونیسیا بر مبنای نظریة اسطوره و آیین). نقد ادبی، (25)، صص. 184 ـ 153.
کریستین‌سن، آرتور، 1363. نمونه‌های نخستین انسان و نخستین شهریار در تاریخ افسانه‌ای ایرانیان. ترجمه احمد تفضلی و ژاله آموزگار. تهران: نشر نو.
گریمال، پیر، 1391. فرهنگ اساطیر یونان و رم. ترجمه احمد بهمنش. تهران: امیرکبیر.
گیلانی، نجم‌الدین، اکبری، مرتضی و یاری، سیاوش، 1396. بررسی تحلیلی و تطبیقی سوگ‌آیین‌های لری و کردی با سنت سوگواری در شاهنامه. نشریه ادبیات تطبیقی، 9(17) ، صص. 183 ـ 205.
گیلانی، نجم‌الدین و گیلانی، آذرنوش، 1393. سوگ سیاوش و شباهت آن به سوگ‌آیین‌های محلی (لری و کردی). ادبیات و زبان‌های محلی ایران‌زمین، 3 (2) ، صص. 203 ـ 182.
DOR: 20.1001.1.2345217.1393.4.1.7.1
مسکوب، شاهرخ، 1357. سوگ سیاوش. تهران: خوارزمی.
معصومی، غلامرضا، 1388. دایره‌المعارف اساطیر و آیین‌های باستانی جهان. ج1. تهران: سوره مهر.
مولودی آرانی، علی، 1399. شمایل سیاوش، تجسم مادی و تصویری اسطورە‌ی سیاوش در مواد باستانشناسی شرق ایران بزرگ در دوره ساسانی و سه سده نخستین دوران اسلامی. هنرهای صناعی ایران، 3 (1) ، صص. 161 ـ 141.
DOI: 10.22052/3.1.141
نرشخی، محمدبن‌جعفر، 1387. تاریخ بخارا. ترجمه ابونصراحمدبن‌محمدبن‌نصر القبادی. تهران: توس.
نعمت طاووسی، مریم، 1386. بازجست اجزای آیین‌های سیاوشی. مطالعات ایرانی، (12)، صص. 196 ـ 181.
وارنر، رکس، 1386. دانشنامه اساطیر جهان. برگردان ابوالقاسم اسماعیل‌پور. تهران: اسطوره.
همیلتون، ادیت، 1387. سیری در اساطیر یونان و رم. ترجمه عبدالحسین شریفیان. تهران: اساطیر.

English souces
Dubay, N. (2022). Faces of Terracotta and Stone: Masks, Ritual, and Inversion in Ancient Greece and Rome. Play, Masks and Make ـ believe, 75 ـ 95.
Gyldenstrøm, F. (2022). The transformations of Dionysus: chasing the ancient god of wine through History. In Kindred Spirits: Representations of Alcohol in Literature and Film, 21 ـ 45.
Kim, Y. S. (1979). The Garden of Adonis. Journal of the Japanese Institute of Landscape Architects, 42(3), 10 ـ 17.
Kulishova, O. V & Karpyuk, S. G. (2022). The Lenaian Festival at Classical Athens in Sociocultural Context. Вестник Санкт ـ Петербургского университета. История, 67(1), 92 ـ 101.
Reed, J. D. (1995). The sexuality of Adonis. Classical Antiquity, 14(2), 317 ـ 347.


References (In Persian)
Āyīneh-vand, Sādeq and Nasro al-llāh, Hassan. (2006/1427AH). Pažūhešī Tatbīqī dar Ostūrehā-ye Bārvarī va Rūyeše Sīyāvaš va Ādonīs. The Journal of Research in Humanities. 13th Year. No. 2. Pp. 1-8.
Bahār, Mehr-dād. (2007/1386SH). Az Ostūre tā Tārīx. Tehrān: Češme.
Bahār, Mehr-dād. (1995/1374SH). Jostārī Čand dar Farhange Īrān. Tehrān: Fekre Rūz.
Bahār, Mehr-dād. (2016/1395SH). Pažūhešī dar Asātīre Īrān. Tehrān: Āgah.
Belenitskii, Aleksandr Markovich. (2011/1390SH). Honare Tārīxī-ye Panjakent (Monumentalnoe Iskusstvo Pendzhikenta). Tr. by Abbās Aliī Ezatiī. Tehrān: Matn.
Beyzāyī, Bahrām. (2004/1383SH). Namāyeš dar Īrān. Tehrān: Rowšan-garān va Motāle’āte Zanān.
Brokett, Oscar Gross. (2001/1380SH). Tārīxe To’ātre Jahān (History of the Theatre). Tr. by Hūšang Āzādī-var. 1st Vol. Tehrān: Morvārīd.
Christensen, Arthur. (1984/1363SH). Nemūnehā-ye Noxostīne Ensān va Noxostīne Šahrīyār dar Tārīxe Afsānenī-ye Īrānīyān (Les types du rremier homme et du prmier roi dans l'historie legendaire des Iraniens). Tr. by Ahmad Tafazzolyand Žālleh Āmūzegār. Tehrān: Našre Now.
Dād-xāh Tehrānī, Maryam & Zāhedī, Farīn-doxt. (2012/1391SH). Barrasī-ye Olqū-ye Qorbānī-ye Mītrā’īstī va Dīyonīzūsī dar Namāyeš-nāme-ye Šāh Līr. Theater magazine. No. 48. Pp. 121-150.
Dixon Kennedy, Mike. (2014/1393SH). Dāneš-nāme-ye Asātīre Yūnān va Rom (Encyclopedia of Greco-Roman mythology). Tr. by Roqayyeh Behzādy. Tehrān: Tahūry.
Durant, William James. (2000/1379SH). Tārīxe To’ātr (History of the Theatre). Compiled and compiled by Abbās Šād-ravān. Tehrān: Elmī va Farhangī.
Edrīsī, Mehrī. (2004/1383SH). Āyīne Sūge Sīyāvaš dar Nowrūz. Journal of Peyk Noor. 2nd Year. No. 6. Pp. 2-12.
Eliade, Mircea. (2006/1385SH). Resāleh dar Tārīxe Adyān (Traite d'histoire des religions). Tr. by Jallāl Sattārī. Tehrān: Sorūš.
Frazer, James George. (2009/1388SH). Šāxe-ye Zarrīn (Pažūhešī dar Jādū va Dīn) (The Golden Bough). Tr. by Kāzem Fīrūz-mand. Tehrān: Āgah.
Grimal, Pierre. (2012/1391SH). Farhange Asātīre Yūnān va Rom (Dictionnaire de la mythologic Grecque et Rmaine). Tr. by Ahmad Beh-maneš. Tehrān: Amīr-kabīr.
Gīlāny, Najmo al-ddīn & Akbarī, Mortezā and Yārī, Sīyāvaš. (2017/1396SH). Barrasī-ye Tahlīlī va Tatbīqī-ye sūge-āyīnhā-ye Lorī va Kordī bā Sonnate Sūgvārī dar Šāh-nāme. Scientific Journal of Motaleate Tatbighi-e Honar. 9th Year. No. 17. Pp. Doi: 183-205.20.1001.1.2345217.1393.2.1.7.1.
‎Guirand, Felix‬ and Delaporte, Louis Joseph. (1996/1375SH). Asātīre Āšūr va Bābol (‎The myths of Assyria and Babylonia‬). Tr. by Abo la-qāsem Esmā’īl-pūr. Tehrān: Fekre Rūz.
Hamilton, Edith. (2008/1387SH). Seyrī dar Asātīre Yūnān va Rom (Mythology: Timeless tales of Gods and Heroes). Tr. by Abdo al-hosseyn Šarīfīyān. Tehrān: Asātīr.
Hosūrī, Alī. (1999/1378SH). Sīyāvošān. Tehrān: Češmeh.
Ma’sūmy, Qolām-rezā. (2009/1388SH). Dāyerato al-ma’ārefe Asātīr va Āyīnhā-ye Bāstānī-ye Jahān. 1st Vol. Tehrān: Sūre-ye Mehr.
Meskūb, Šāhrox. (1978/1357SH). Sūge Sīyāvaš. Tehrān: Xārazmī.
Mowlūdy Ārāny, Alī. (2020/1399SH). Šamāyeleh Sīyāvaš, Tajassome Māddī va Tasvīrī-ye Ostūrehā-ye Sīyāvaš dar Mavāde Bāstān-šenāsī-ye Šarqe Īrāne Bozorg dar Dowre-we Sāsānī va se Sade-ye Noxostīne Dowrāne Eslāmī. Journal of Iranian Handicrafts Studies (Honar-haye Sana'ee-ye Iran). 3rd Year. No. 1. Pp. 141-161. Doi: 10.22052/3.1.141
Naršaxī, Mohammad Ebne Ja’far. (2008/1387SH). Tārīxe Boxārā. Tr by Abū Nasr Ahmad Ebne Mohammad Ebne Nasre al-qobādī. Tehrān: Tūs.
Ne’mat Tāvūsī, Maryam. (2007/1386SH). Bāzjoste Ajāzā-ye Āyīnhā-ye Sīyāvašī. Journal of Iranian Studies. No. 12. Pp. 181-196.
Pāk-baz, Rūyīn. (2014/1393SH). Dāyerato al-ma’ārefe Honar. Tehrān: Farhange Mo’āser.
Pinsent, John. (2008/1387SH). Asātīre Yūnān (Greek mythology). Tr. by Bājelān Farroxī. Tehrān: Asātīr.
Pūr-xāleqī Čatrūdī, Mahdoxt and Haq-parast, Leylā. (2010/1389SH). Barresī-ye Tatbīqī-ye Āyīnhā-ye Sūg dar Šāh-nāme va Bāz-māndehā-ye Tārīxī Mazhabī-ye Sūgvārī dar Īrāne Bāstān. Journal of Prose Studies in Persian Literature. No. 24. Pp. 63-86.
Qā’emī, Farzād. (2013/1392SH). az Repīhvīn tā Sīyāvaš (Tahlīle Ostūre-šenāxtī-ye Sāxtāre Āyīnī-ye Dāstāne Sīyāvaš bar Mabnā-ye Olgū-ye Hobūt Īzade repīhvīn va Āyīnhā-ye Sālāne-ye Marg va Tavallode Dobāre dar Farhange Īrān. New Literary Studies. No. 183. Pp. 61-86. Doi: 10.22067/JLS.V46I4.25298
Rāhgāny, Rūh-angīz. (2008/1387SH). Tārīxe Namāyeš, To’āte va Ostūre dar Ahde Bāstān. Tehrān: Qatre.
Rahmāny, Reyhāneh & Qā’emī, Farzād & Pūr-xāleqī Čatrūdy, Mahdoxt. (2022/1401SH). Barrasī-ye Tatbīqī-ye Sāxtāre Āyīnīe Nowrūze Sīyāvašān va Ākīto bar Mabnā-ye Nazarīye-ye Ostūre va Āyīn. New Literary Studies. No. 217. Pp. 1-25. Doi: 10.22067/JLS.2022.74073.1213
Rowyānī, Vahīd and Hātamī-nežād, Mansūr. (2015/1394SH). Sīyāvaš va Ostūre-ye Bāz-gašte Jāvedāneh. Quarterly Journal of Mytho- Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch. 11th Year. No. 40. Pp. 239-261. Doi: 20.1001.1.20084420.1394.11.40.8.0
Šāfe’ī, Keyvān & Xālandy, Anvar and Qāder-nežād, Mahdī. (2018/1397SH). Bāz-xānī-ye Āyīne Sūge Sīyāvaš va Ta’zīyyeh Emām Hosseyn (bar Mabnā-ye Tahlīle Negārehā-ye Marbūt be Sūge Sīyāvaš dar Āsīyā-ye Markazī va Asarī az (Hosseyn Zendeh-rūdy). Research in Persian Language & Literature. No. 49. Pp. 71-94.
Šakībī Momtāz, Nasrīn. (2010/1389SH). Jāygāhe Sīyāvaš dar Asātīr. Textual Criticism of Persian Literature. No. 5. Pp. 101-116.
Samīnī, Naqme and Xazāyī, Mohammad. (2003/1382SH). Āyīn va Adabīyyāt Moqaddamehī bar Xāst-gāhe Honare Namāyeš. Journal of Art book. No. 55 & 56. Pp. 70-85.
Warner, Rex. (2008/1386SH). Dāneš-nāme-ye Asātīre Jahān (Encyclopedia of world mythology). Tr. by Abo al-qāsem Esma’īl-pūr. Tehrān: Ostūre.
Xojaste, Farāmarz and Hassanī Jalīlīyān, Mohammad-rezā. (2010/1389SH). Tahlīle Dāstāne Sīyāvaš bar Bonyāde Žarf-sāxte Ostūre-ye Elāhe-ye Bārvarī va Īzade Gīyāhī. Literature History. No. 64. Pp. 77-96.
Xosravī, Rokno al-ddīn. (1988/1367SH). az Ādonīs tā Sīyāvaš. Chista magazine. No. 48 & 49. Pp. 767-775.
Zabīh-nīyā Omrān, Āsīyyeh and Karīmī, Najmeh. (2019/1398SH). Barrasī-ye Tatbīqī-ye Terāžedī-ye Sīyāvaš dar Īrān va Ārāgeqetsīk va Šāmīrām dar Armanestān. Scientific Journal of Motaleate Tatbighi-e Honar. No. 51. Pp. 423-449.