نشانه‌شناسی ‌‌لایه‌ای «اَلست» در مثنوی معنوی

محورهای موضوعی : ادبیات عرفانی

مسعود روحانی ¹ , احمد غنی پور ملکشاه ² , نسرین شهبازی ³

1 - استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه مازندران
2 - استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه مازندران
3 - دانش‌آموخته دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه مازندران

تاریخ دریافت : 1402/07/01 تاریخ پذیرش : 1402/10/03 تاریخ انتشار : 1402/12/23

کلید واژه: الست, دال, مدلول, قرآن, مثنوی,

چکیده مقاله :

نشانه‌شناسی در پي کشف قراردادهایی است که به تولید معنا می‌انجامد و هر واژه را به عنوان یک نشانه در فرایند دال و مدلول و دلالت، تحلیل و موجبات درک عمیق‌تر واژه را فراهم می‌کند. این پژوهش با روش تحلیلی ـ توصیفی و با تکیه بر علم نشانه‌شناسی‌لایه‌ای، به تحلیل واژه «اَلست» به عنوان یک نشانه انتزاعی که مدلول‌های متنوعی را می‌طلبد پرداخته است؛ زیرا مولانا این واژه را مانند دیگر واژگان قرآنی دستخوش تحول معنایی کرده و تصرفات بدیعی در آن ایجاد نموده است و هرگاه به این عبارت استناد می‌کند، پیوندهای معنایی خاصی را با مفهومی خاص بیان می‌کند. نتیجه پژوهش حاکی از آن است که مولانا این واژه را در حوزه‌های معنایی با کارکرد هنری ویژه‌ای بکار برده و با این حوزه‌های معنایی ارتباط برقرار کرده است و با تسلط بر دقایق علوم عرفانی، فلسفی، تاریخی، روانی و از همه مهم‌تر قرآن و احادیث، توانسته مفاهیم این علوم را در خلال این واژه بگنجاند و صرفا قصد لفاظی و سخن‌آرایی از این واژه را نداشته است.

چکیده انگلیسی:

Semiotics aims to uncover the conventions that give rise to meaning and assigns each word as a sign based on the concepts of the signifier and the signified, as well as signification. This research examines the word "Alast" ("Am I not your Lord?" Quran:7/172) in Masnavi Manavi using an analytical-descriptive method and relies on layered semiotics. As an abstract sign, the word carries various meanings. Jalāl-al Din Rumi, like other Quranic words, has undergone semantic evolution and has created innovative interpretations within its context. Whenever he refers to the word, he establishes specific semantic links with a particular concept. This article investigates these specific semantic connections. The research results indicate that Rumi has employed this word in semantic fields with a unique artistic function. By mastering the mystical, philosophical, historical, and psychological content, and most importantly, the Quran and Hadiths, Rumi has effectively expressed profound content through this word. His intention was not merely to use the word as rhetoric.

منابع و مأخذ:

قرآن کریم.
ابن‌عربی، ابو‌عبدالله، 1396، الفتوحات المکه فی معرفة اسرار المالکیه والملکیه. ترجمة حمید عجمی و محمد خواجوی، تهران: مولی.
احمد حسینی، هاتف، 1385. دیوان اشعار. تهران: نگاه.
اكبر آبادي، ولی محمد و مایل هروی، نجیب، 1383، شرح مثنوی مولوی موسوم به مخزن‌الاسرار. تهران: قطره.
آنقروي، اسماعیل بن احمد، 1348، شرح کبیر مثنوی مولوی. چ1، تهران: نگارستان کتاب.
بهنام‌فر، محمد و باغبان، علیرضا، ۱۳۹۴. «ریشه‌یابی معرفت در خاطره ازلی اَلَست و همانندی آن با نظریه یادکرد افلاطون با تاکید بر مثنوی مولانا»، پژوهش‌های ادبی ـ قرآنی، 1 (9)، صص. 27ـ7.
ـــــــــــــــــــــــــــ، 1396. «پیوندهای معنایی آیه الست و اعیان ثابته در مثنوی مولانا»، ادب و زبان، 20(41)، صص. 114ـ93.
پزشکی، نجمه السادات، 1383. نیستان الست (عالم ذر در مثنوی). چاپ اول. تهران: زوّار.
تودوروف، تزوتان. ۱۳۸۲. بوطیقای ساختارگرایی. ترجمه محمد نبوی. تهران: آگه.
جعفری، محمدتقي، 1394. شرح مثنوی. تهران: تدوین. قم: مؤسسه تدوین و نشر آثار علامه جعفری.
حافظ شيرازي، شمس الدين محمد، 1370. غزلیات. تهران: غزالی.
حسینی بهشتی، سید محمد، 1376. خدا از دیدگاه قرآن. تهران: بقعه
حیدری، مهسا و خانیان، حمید، 1391.«نشانه‌شناسی و رمزگشایی از حکایت رمزی کنیزک و پادشاه مثنوی معنوی»، علوم انسانی اسلامی، 1(12)، صص.10ـ1.
حیدری، حسن،۱۳۸۷. «کلام پروردگار در غزلیات خداوندگار مولانا»، فصلنامه علمی پژوهشی علوم انسانی دانشگاه الزهرا، (69،68)، صص. 44ـ23.
دوسوسور، فردینان، ۱۳۹۹. زبان‌شناسی عمومی. تهران: هرمس.
دهخدا، علی اکبر، ۱۳۷۷. لغت‌نامه. زیر نظر معین و سید جعفر شهیدی لغت نامه دهخدا ، چ 2. تهران: زوزنه.
ذوالفقاری، محسن و قنبریان شیاده، سکینه.«خوانش نشانه‌شناسی‌لایه‌ای در فرایند معنایی منظومه خسرو و شیرین نظامی»، متن‌شناسی ادب فارسی، 10(1)(پیاپی37)، صص.62ـ49.
رادان، صغری و بیدگلی، محمدتقی و مفتح، محمدهادی، 1395. «پیمان الست و نقد آراء مفسران فریقین درباره آیه میثاق»، پژوهش‌های قرآنی، 21(1) (پیاپی78)، صص.153ـ128.
رازی، نجم الدین، ۱۳۸۴. مرصاد العباد. به اهتمام محمد امین ریاحی. تهران: علمی و فرهنگی.
رحیمی، فاطمه. 1392. «بررسی نقش نشانه‌ها و نمادواژه‌ها در زبان شعری مولانا با رویکرد نشانه‌شناسی»، نشریه عرفان اسلامی، 9(35)، صص. 55ـ29.
زرین‌کوب، عبدالحسین، ۱۳۷۱. پله‌پله تا ملاقات خدا. تهران: علمی.
ساسانی، فرهاد، 1389. «تأثیر بافت بر معنای متن»، فصلنامه علمی پژوهشی زبان پژوهی دانشگاه الزهرا، 2، صص. 124ـ109.
سپهری، سهراب، ۱۳۸۹. هشت کتاب، شرح حجت عماد. تهران: روزگار.
سجودی، فرزان، ۱۳۸۷. نشانه شناسی کاربردی. چاپ اول. تهران: علم.
ـــــــــــــــــــــ ، ۱۳۸۸. نشانه‌شناسی نظریه و عمل. تهران: علم.
سلطانی، منظر،۱۳۸۹ . «بررسی مفهوم الست از دیدگاه عارفان تا قرن هشتم هجری قمری». زبان و ادبیات فارسی (دانشگاه خوارزمی)، زبان و ادبیات فارسی (دانشگاه خوارزمی)، (13)(پیاپی68)، صص.127ـ91.
سنایی، ابومجدود ابن آدم، 1381، دیوان حکیم سنایی غزنوی، با مقدمة بدیع‎الزمان فروزانفر، تهران: نگاه.
سنگری، محمدرضا و حاجی، لیلا، 1390. «تجلی نمادهای قرآنی در مثنوی»، آموزش معرف اسلامی، 23(3)، صص. 29ـ22.
سیباک، تامس آلبرت، ۱۳۹۱. درآمدی بر نشانه‌شناسی. تهران: علمی.
سیدی، حسین، ۱۳۸۴. «مولوی و قرآن، تفسیر یا تاویل»، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز، (196)، صص. 158ـ137.
شعاعی، مالک، 1391. «شبستری و اندیشه وحدت وجود در گلشن راز»، پژوهش‌های اعتقادی کلامی (علوم اسلامی)، 2(8)، صص. 88ـ71.
شفق، اسماعیل و اورنگ، زهرا، ۱۳۸۹. «بازتاب آیه الست در متون عرفانی قرن هفتم»، مجله عرفانیات در ادب فارسی (ادب و عرفان)، (پیاپی3)، صص.47ـ26.
طباطبایی، محمدحسین،۱۳۹۰ق، المیزان فی تفسیر القرآن. بیروت: موسسه علمی الا علمی للمطبوعات.
عطار، فریدالدین،۱۳۹۵. تذکرة الاولیا. تهران: همت.
فروزانفر، بدیع الزمان،۱۳۷۳. شرح مثنوی شریف. ج ۳. چ 7. تهران: علمی و فرهنگی.
فرهنگی، سهیلا و یوسف پور، محمدکاظم و فرهنگی، سهیلا، ۱۳۸۹. «نشانه‌شناسی شعر الفبای درد سرودة قیصر امین پور». کاوش‌نامه زبان و ادبیات فارسی (کاوش‌نامه)، 11(21)، صص. 166ـ143.
DOI: 10.29252/KAVOSH.2011.2521
گیرو، پی یر، 1380 . نشانه شناسی. ترجمه محمد نبوی. تهران: آگاه.
محجوب، فرشته، 1399. «نشانه‌شناسی تمثیل طوطی و بازرگان مثنوی بر پایه نظریه مایکل ریفاتر»، پژوهش‌های ادب عرفانی، 14(2)( پیاپی45)، صص. 116ـ99.
DOI: 10.22108/JPLL.2021.127399.1582
محققیان، زهرا، 1393. «نشانه‌شناسی لایه‌ای آیات قرآن کریم با توجه به روابط درون متنی و بینامتنی»، فصلنامه قرآن شناخت، 7(1)، صص. 46ـ27.
محمدی آسیابادی، علی و اسماعیل‌زاده مبارکی، مرضیه، ۱۳۹۰. «اَلَست در غزلیات شمس و شبکه روابط معنایی آن با آفرینش، ذکر و سماع»، مطالعات عرفانی، (13)، صص. 210ـ185.
محمدی، یدااله و گرجی، مصطفی و پارسا، سیداحمد، 1394، «نشانه‌شناسی غزلی از مولانا»، نشریه مطالعات عرفانی، (21)، صص.180ـ147.
مولوی، جلال الدین محمد، ۱۳۷5. مثنوی معنوي. مقدمه تصیحح و تعلیقات عبدالکریم سروش. چ 5. تهران: علمی و فرهنگی قلم.
ـــــــــــــــــ ، ۱۳۷۸. فیه ما فیه. (تصحیح حیدرخانی). تهران: سنایی.
ـــــــــــــ ، 1397. کتاب دیوان شمس تبریزی، تهران: بدیهه.
هاتف اصفهانی، احمد، 1385. دیوان هاتف اصفهانی. مقابلة نسخه و تصحیح وحید دستگردی، تهران: نگاه.
همایی، جلال‌الدین،۱۳۶۰. مولوی نامه. ج 2. چ 4. تهران: آگاه.

Resources(In Persian)
Akbar-ābādī, Valī Mohammad and Māyel Heravī, Najīb. (2004/1383SH). Šarhe Masnavī-ye Mowlavī Mowsūm be Maxzano al-asrār. Tehrān: Qatreh.
Ānqeravī, Esmā’īl Ebne Ahmad. (1969/1348SH). Šarhe Kabīre Masnavī-ye Mowlavī. 1st ed. Tehrān: Negārestāne Ketāb.
Attār Farīdo al-ddīn. (2017/1395SH). Tazkerato al-owlīyā. Tehrān: Hemmat.
Behnām-far Mohammad and Bāqbān Alī-rezā. (2016/1394SH). “Peyvanhā-ye Ma’nāyī-ye Ayato alast va A’yāno Sābetah dar Masnavī-ye Mowlānā”. Journal of literature and language. 20th Vol. No. 41. Pp. 93-114.
Behnām-far Mohammad and Bāqbān Alī-rezā. (2016/1394SH). “Rīše-yābī-ye Ma’refat dar Xātere-ye Azalī-ye Alast va Hamānandī-ye ān bā Nazarīye-ye Yād-karde Aflātūn bā Ta’kīd bar Masnavī-ye Mowlānā”. Journal of Literary-Quranic Researches. No. 1. Continuous 9. Pp. 7-27.
Deh-xodā Alī-akbar. (1998/1377SH). Loqat-nāmeh. Zīre Nazare Mo’īn and Seyyed Ja’far Šahīdī Loqat-nāme Deh-xodā (Loghatnameh; under supervision of Dr. Moeen& Dr. Shahidi). 2nd ed. Tehrān: Zūzaneh.
Ebne Arabī, Abū abdo al-llāh. (2018/1396SH). al-fotūhāto al-makkeh fī Ma'refato al-asrāro al-mālekīyyat va al-melkīyyat. Tr. by Hamīd Ajamī and Mohammad Xājavī. Tehrān: Mowlā.
Farhangī, Soheylā and Yūsof-pūr, Mohammad-kāzem. (2010/1389SH). “Nešāne-šenāsī-ye Še’re Alefbā-ye Dard Sorūde-ye Qeysar Amīn-pūr”. Kaush Nameh Magazine of Persian Language and Literature (Kaush Nameh). 11th Vol. No. 21. Pp. 143-166. Doi: 10.29252/KAVOSH.2011.2521.
Ferdinand de Saussure. (2021/1399SH). Zabān-šenāsī-ye Omūmī (General Linguistics). Tehrān: Hermes.
Forūzān-far Badī’o al-zamān. (1994/1373SH). Šarhe Masnavī-ye Šarīf. 3rd Vol. 7th ed. Tehrān: Elmī va Farhangī.
‎Guiraud, Pierre‬. (2001/1380SH). Nešāneh Šenāsī (Semiologie). Tr. by Mohammad Nabavī. Tehrān: Āgāh.
Hāfez. (1991/1370SH). Qazalīyyāt. Tehrān: Qazālī.
Hātef, Ahmad Hoseynī. (2006/1385SH). Dīvāne Aš’ār. Tehrān: Negāh.
Hātef Esfahānī, Ahmad. (2006/1385SH). Dīvāne Hātefe Esfahānī. Coping with the version and correction by Vahīd Dastgerdī. Tehrān: Negāh.
Heydarī, Hasan. (2008/1387SH). “Kalāme Parvardegār dar Qazalīyyāte Xodāvandegāre Mowlānā”. Al-Zahra University Scientific Research Quarterly Journal of Human Sciences. No. 68 & 69. Pp. 23-44.
Heydarī Mahsā and Xānīyān, Hamīd. (2012/1391SH). “Nešāneh-šenāsī va Ramz-gošāyī az Hekāyate Ramzī-ye Kanīzak va Pādešāhe Masnavī-ye Ma’navī”. Journal of Islamic Humanities. 1st Vol. No. 12. Pp. 1-10.
Holy Qor’ān.
Homāyī Jallalo al-ddīn. (1981/1360SH). Mowlawī Nāmeh. 2nd Vol. 4th ed. Tehrān: Āgāh.
Hoseynī Beheštī, Seyyed Mohammad. (1997/1376SH). Xodā az Dīd-gāhe Qorān. Tehrān: Boq’eh.
Ja’farī Mohammad-taqī. (2016/1394SH). Šarhe Masnavī. Tehrān: Tadvīn. Qom: Mo’assese-ye Tadvīn va Našre Āsāre Allāmeh Ja’farī.
Mahjūb, Ferešte. (2021/1399SH). “Nešāneh-šenāsī-ye Tamsīle Tūtī va Bāzargāne Masnavī bar Pāye-ye Nazarīye-ye Michael Riffaterre”. Mystical literature research magazine. 14th Vol. No. 2. Continuous 45. Pp. 99-116. Doi: 10.22108/JPLL.2021.127399.1582.
Mohammadī Āsīyā-bādī Alī and Esmā’īl-zādeh Mobārakī Marzīyyeh. (1970/1390AM). “Alast dar Qazalīyyāte Šams va Šabake-ye Ravābete Ma’nāyī-ye ān bā Āfarīneš, Zekr va Samā”. Journal of mystical studies. No. 13. Pp. 185-210.
Mohaqeqīyān Zahrā. (2015/1393SH). “Nešāneh-šenāsī-ye Lāyehī-ye Āyāte Qorāne Karīm bā Tavajooh be Ravābete Darūn Matnī va Beynā-matnī”. Qur'an Knowledge Quarterly. 7th Vol. No. 1. Pp. 27-46.
Mowlavī, Jallālo al-ddīn Mohammad. (1996/1375SH). Masnavī-ye Ma’navī. Introduction, corrections and comments by Abdo al-karīm Sorūš. 5th ed. Tehrān: Elmī va Farhangī-ye Qalam.
Mowlavī, Jallālo al-ddīn Mohammad. (2019/1397SH). Dīvāne Šamse Tabrīzī. Tehrān: Badīhe.
Mowlavī, Jallālo al-ddīn Mohammad. (1999/1378SH). Fīhe mā Fīh. Ed. by Heydar-xānī. Tehrān: Sanāyī.
Pezeškī, Najme al-sādāt. (2004/1383SH). Neyestāne Alast (Ālame Zar dar Masnavī). 1st ed. Tehrān: Zavvār.
Rahīmī Fātemeh. (2013/1392SH). “Barrasī-ye Naqše Nešānehā va Namād-vāžehā dar Zabāne Še’rī-ye Mowlānā bā Rūy-karde Nešāne-šenāsī”. Irfan Islamic magazine. 9th Vol. No. 35. Pp. 29-55.
Rādān Soqrā and Bīdgolī Mohammad-taqī & Mofatteh Mohammad-hādī. (2017/1395SH). “Peymāne Alast va Naqde Ārāye Mofasserāne Farīqeyn Darbāre-ye Āye-ye Mīsāq”. Journal of Quranic Researches. 21th Year. No. 1. Continuous 78. Pp. 128-153.
Rāzī Najmo al-ddīn. (2005/1384SH). Mersādo al-‘ebād. With the Effort of Mohammad Amīn Rīyāhī. Tehrān: Elmī va Farhangī.
Sanāyī, Abū Majdūd Ebne Ādam. (2002/1381SH). Dīvāne Hakīm Sanāyī Qazvīnī. Bā Moqaddame-ye Badī’o al-zamān Forūzān-far. Tehrān: Negāh.
Sangarī Mohammad-rezā and Hājī Leylā. (2011/1390SH). “Tajallī-ye Namādhā-ye Qorānī dar Masnavī”. Journal of Islamic Education. 23th Vol. No. 3. Pp. 22-29.
Sāsānī Farhād. (2010/1389SH). “Ta’sīre Bāft Bar Ma’nā-ye Matn”. Linguistic Research Quarterly, Al-Zahra University. 2nd Year. Pp. 109-124.
Sebeok, Thomas A. (Thomas Albert). (2012/1391SH). dar-āmadī bar Nešāne-šenāsī (Signs: an introduction to semiotics). Tehrān: Elmī.
Sepehrī Sohrāb. (2010/1389SH). Hašt Ketāb, Šarhe Hojjat Emād. Tehrān: Rūzegār.
Seyyedī Hoseyn. (2005/1384SH). “Mowlavī va Qorān, Tafsīr yā Ta’vīl”. Tabriz University Faculty of Literature and Human Sciences. No. 196. Pp. 137-158.
Sojūdī Farzān. (2008/1387SH). Nešāneh-šenāsī-ye Kār-bordī. 1st ed. Tehrān: Elm.
Sojūdī Farzān. (2009/1388SH). Nešāneh-šenāsī-ye Nazarīyyeh va Amal. Tehrān: Elm.
Soltānī Manzar. (2010/1389SH). “Barrasī-ye Mafhūme Alast az Dīd-gāhe Arefān tā Qarne Haštome Hejrī-ye Qamarī”. Journal of Persian Language and Literature (Khwarazmi University). No. 13. Continuous 68. Pp. 91-127.
Šafaq Esmā’īl and Owrang Zahrā. (2010/1389SH). “Bāztābe Āye-ye Alast dar Motūne Erfanī-ye Qarne Haftom”. Journal of mysticism in Persian literature (literature and mysticism). Continuous 3. Pp. 26-47.
Šo’ā’ī, Mālek. (2012/1391SH). “Šabestarī va Andīše-ye Vahdate Vojūd dar Golšane Rāz”. Theological researches (Islamic sciences). 2nd Year. No. 8. P. 71-88.
Tabātabāyī Mohammad-hoseyn. (1970/1390AM). al-mīzān fī Tafsīre al-qorān. Beyrūt: Mo’assase-ye Elmī al-a‘lamī al-matbū’āt (The institute of Elmi Al-A'lami for the press).
Todorov Tzvetan. (2003/1382SH). Būtīqā-ye Sāxtār-garāyī (Poctiquc). Tr. by Mohammad Nabavī. Tehrān: Āgah.
Zarrīn-kūb abdo al-hoseyn. (1992/1371SH). Pelleh Pelleh tā Molāqāte Xoda. Tehrān: Elmī.
Zo al-faqārī Mohsen and Qanbarīyān Šīyādeh, Sakīneh. “Xāneše Nešāneh-šenāsī-ye Lāyeh-ī dar Farāyande Ma’nāyī-ye Manzūme-ye Xosrow and Šīrīne Nezāmī”. Journal of Persian Literature Textology . 10th Year. No. 1. Continuous 37. Pp. 49-62.