وجوه طنز در شخصیت ابوسعید ابی‌الخیر با تکیه بر اسرارالتوحید و حالات و سخنان ابوسعید

محورهای موضوعی : ادبیات عرفانی

محمد رضا موحدی ¹ , مسعود معظمی گودرزی ²

1 - دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه قم
2 - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه قم

تاریخ دریافت : 1401/01/28 تاریخ پذیرش : 1401/05/02 تاریخ انتشار : 1401/07/01

کلید واژه: عرفان, طنز, شوخ‌طبعی, ابوسعید, طنّازی,

چکیده مقاله :

در این پژوهش به بررسی و تحلیلِ انگیزه‌ها و دلایلِ رفتار و گفتار طنزآمیزِ ابوسعید به عنوان یک شخصیت برجستۀ عرفانی پرداخته‌ایم و تأثیر ویژگی‌های اخلاقی و عرفانی ابوسعید بر گفتار و رفتار طنازانۀ او را به روش تحلیل محتوایی بررسی کرده‌ایم. اصلی‌ترین وجه شخصیت طنّاز ابوسعید، بداهه‌گویی و تسلط بر بازی‌های لفظی و کلامی است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که مهم‌ترین وجوهی که به عنوان پایه و اساس شوخی‌ها و طنازی‌های ابوسعید است در سیزده دسته قرار می‌گیرند. از این میان سه مورد که عبارت هستند از: 1ـ بداهه‌گویی و بازیهای کلامی ابوسعید؛ 2ـ طنز موقعیت یا آموزش عملی عرفان با تکیه بر طنز؛ 3ـ پرهیز از خودخواهی و خودبینی، بیش از 60% از مجموعه انگیزه‌ها و دلایل طنّازی ابوسعید را تشکیل می‌دهند. مسأله شوخ‌طبعی ذاتی ابوسعید، اقبال مردم به او به دلیل روحیۀ طنّاز او و طنز به مثابه آیینۀ تمام‌نمای ویژگی‌های برجستۀ عرفانی، اخلاقی و اجتماعی ابوسعید از موضوعات مورد بحث در این پژوهش هستند.

چکیده انگلیسی:

 In the present article, we have investigated and analyzed motivations and reasons for satirical speech and humorous behavior of Abu Said Abul-Khayr, a prominent mystical figure; and by using the method of content analysis, we have studied the effect of his moral and mystical characteristics on his satirical speech and humorous behavior. The main aspect of Abu Said's humorous personality is his improvisation and his dominance over verbal games. The findings of the research show that the most important aspects of Abu Said's satires can be analyzed in thirteen categories. The three cases of 1. improvisation and dominance over verbal games, 2. humor of the situation or practical teaching of mysticism based on humor 3. avoiding selfishness and egoism, constitute more than 60% of his satirical motives. The topics discussed in this research are as follows: Abu Said's inherent sense of humor; the issue of people liking him because of his humor; humor as a marker of his mystical, moral, and social characteristics. 

منابع و مأخذ:

انوری، حسن. 1379. یک قصه بیش نیست. چ1. تهران: عابد.

جمال‌الدین ابوروح، لطف‌اللّه بن ابی‌سعید بن ابی‌سعد. 1391. حالات و سخنان ابوسعید ابوالخیر. تصحیح محمدرضا شفیعی‌کدکنی. چ10. تهران: سخن.

جوادی، حسن.1384.  تاریخ طنز در ادبیات فارسی. چ1. تهران: کاروان.

حلبی، علی‌اصغر. 1377. طنز و شوخ‌طبعی در ایران و جهان اسلام. چ1. تهران: بهبهانی.

داد، سیما. 1371. فرهنگ اصطلاحات ادبی. چ1. تهران: مروارید.

دهرامی، محمّد. 1395. «مشابهت‌های شخصیتی و فکری ابوسعید و حافظ و زمینه‌های اشتراک آن»، کنگره بین‌المللی زبان و ادبیات. ری: دانشگاه فرهنگیان.

رزمجو، حسین. 1369.  شعر کهن در ترازوی نقد اخلاق اسلامی. ج2، چ2. مشهد: مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی.

سنایی، مجدود بن آدم. 1368. حدیقه‌الحقیقه و طریقه‌الشریعه. تصحیح محمدتقی مدرس رضوی. چ1. تهران: دانشگاه تهران.

سهراب‌نژاد، علی‌حسن و پرویز لیلی. 1396. «مجلس‌گویی ابوسعید ابی‌الخیر در اسرارالتوحید و حالات و سخنان»، نهمین همایش ملی پژوهش‌های زبان و ادبیات فارسی. بیرجند: دانشگاه بیرجند.

شفیعی‌کدکنی ، محمّدرضا. 1386. چشیدن طعم وقت. چ2. تهران: سخن.

ــــــــــــــــــــــــ . 1374. مفلس کیمیافروش. چ2. تهران: سخن.

طاهری، قدرت‌الله. 1382. «بازی‌های طنزآمیز زبانی ابوسعید در اسرارالتوحید». فصلنامه پژوهشهای‌ ادبی. ش2. صص122ـ107.  

فولادی، علیرضا. 1386. طنز در زبان عرفان. چ1. قم: فراگفت.

محمدبن منوّر بن ابی‌سعد بن طاهربن ابی‌سعید. 1389. اسرارالتوحید. تصحیح محمدرضا شفیعی‌کدکنی. چ9. تهران: آگاه.

نیکوبخت، ناصر. 1380. هجو در شعر فارسی. چ1. تهران: دانشگاه تهران.

Anvarī, Hasan. (2000/1379SH). Yek Qesse Bīš Nīst. 1^st ed. Tehrān: Ābed.

Dād, Sīmā. (1992/1371SH). Farhange Estelāhāte Adabī (Dictionary of Literary Terms). 1^st ed. Tehrān: Morvārīd.

Deh-rāmī, Mohammad. (2016/1395SH). “Mošābehathā-ye Šaxsīyatī va Fekrī-ye abū Sa’īd va Hāfez va Zamīnehā-ye Ešterāke ān”. International Congress of Language and Literature. Ray: Farhangian University.

Fūlādī, Alī-rezā. (2007/1386SH). Tanz dar Zabāne Erfān (Humor in the language of mysticism). 1^st ed. Qom: Farā-goft.

Halabī, Alī-asqar. (1998/1377SH). Tanz va Šūx-tab’ī dar Īrān va Jahāne Eslām (Humor and Humor in Iran and the Islamic World). 1^st ed. Tehrān: Behbahānī.

Javādī, Hasan. (2005/1384SH). Tārīxe Tanz dar Adabīyāte Fārsī (History of Humor in Persian Literature). 1^st ed. Tehrān: Kārvān.

Jamālo al-ddīn Lotfo al-llāh ebne abī Sa’īd ebne abī Sa’d. (2012/1391SH). Hālāt va Soxanāne abū Sa’īd abo al-xeyr (Mode and Sayings of Abu Saeed Abu Al-Khair). Ed. by Mohammad-rezā Šafī'ī Kadkanī. 10^th ed. Tehrān: Soxan.

Mohammad ebne Monavvar ebne abī Sa’d ebne abī Sa’īd . (2010/1389SH). Asrāro a-tawhīd. Ed. by Mohammad-rezā Šafī'ī Kadkanī. 9^th ed. Tehrān: Āgah.

Nīkū-baxt, Nāser. (2001/1380SH). Hajv dar Še’re Fārsī (Satire in Persian Poetry). 1^st ed. Tehrān: University of Tehran.

Razm-jū, Hoseyn. (1990/1369SH). Še’re Kohan dar Tarāzūye Nagde Axlāqe Eslāmī (Ancient Poetry in the Scale of Critique of Islamic Ethics). 2^nd ed.  2^nd Vol. Mašhad: Āstāne Qodse Razavī.

Sanāyī, Majdūd ebne Ādam. (1989/1368SH). Hadīqato al-haqīqe va Tarīqato al- šarī’e. Ed. by Mohammad-taqī Modarres Razavī. 1^st ed. Tehrān: University of Tehran.

Sohrāb-nežād, Alī-hasan and Parvīz, Leylī. (2017/1396SH). “Majles-gūyī-ye abū Sa’īd abī al-xeyr dar Asrāro al-towhīd va Hālāt va Soxanān”. The 9th National Conference on Persian Language and Literature Research. Bīrjand: Birjand University.

Šafī’ī Kadkanī, Mohammad-rezā. (2007/1386SH). Češīdane Ta’me Vaqt. 2^nd ed. Tehrān: Soxan.

Šafī’ī Kadkanī, Mohammad-rezā. (1995/1374SH). Moflese Kīmīyā-forūš. 2^nd ed. Tehrān: Soxan.

Tāherī, Qodrato al-llāh. (2003/1382SH). “Bāzīhā-ye Tanz-āmīze Zabānī-ye abū Sa’īd dar Asrāro al-towhīd” ("Abu Saeed's humorous language games in Asrar Al-Tawhid"). Quarterly Journal of Literary Research. No. 2. Pp. 107-122.