بازتاب قصۀ حضرت یونس (ع) در آثار مولانا و تشابه آن با منابع عرفانی پیشین

محورهای موضوعی : اسطوره

خدیجه نامدار جویباری ¹ , حسین حسن پور آلاشتی ² , مسعود روحانی ³

1 - دانشجوی دکتری زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه مازندران
2 - دانشیار زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه مازندران
3 - دانشیار زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه مازندران

تاریخ دریافت : 1398/10/11 تاریخ پذیرش : 1398/12/27 تاریخ انتشار : 1399/04/01

کلید واژه: مولانا, قصه‌های پیامبران, آثار مولانا, یونس (ع), ذوالنون (ع),

چکیده مقاله :

قصه‌‌های پیامبران همواره بستری ملموس و قابل‌ فهم برای مخاطب بوده‌ که عارفان برای بیان اندیشه‌های خود از زمینۀ تمثیلی آن بهره برده‌اند. مولانا جلال‌الدین (د.672ق) از جمله عارفانی است که قصه را ابزاری برای ارائۀ معنا قرار داده و از قصه‌های پیامبران سود جسته است. زندگی یونس (ع)، عناصر ویژه‌ای را در اختیار مولانا نهاده که بستری مناسب برای بیان اندیشه‌های اوست. او به‌ دنبال روایت خطی قصۀ یونس (ع) نیست و به‌ مقتضای سخن و مخاطب، جزئی از قصه را برمی‌گزیند. این نوع گزینش، نگاه نوین مولانا به قصه و به ‌کارگیری آن برای روشن‌داشت اندیشه‌اش است. پژوهش حاضر کاوشی برای بررسی دیدگاه متون عرفانی پیش از مولانا دربارۀ یونس (ع)، روایت مولانا از قصه و میزان شباهت آن‌ها است که از روش توصیفی‌ ـ ‌تحلیلی بهره می‌برد. پس از بحث و بررسی این موارد، به این نتیجه می‌رسیم که مولانا با وجود برداشت‌هایی از آثار پیشینیان، در نهایت، تأویل‌ها و دیدگاه‌های خود را ارائه کرده و در بخش‌هایی، مؤلفه‌های معنایی‌ـ ‌‌هنری جدیدی آفریده است.

چکیده انگلیسی:

The stories of prophets provide a clear and understandable platform for audiences; the mystics use their allegories to express their own thoughts. Jalal ad-Din Muhammad Rumi (died in 1273) is one of the mystics who uses stories, especially the stories of prophets, as a tool to express his ideas. For example, the life story of Jonah the Prophet provides the necessary elements to present Rumi’s thoughts. He does not tell the linear narrative of the life story of Jonah and chooses a part of the story according to the appropriacy and the audience. This refers to Rumi's novel view on storytelling and is an example of his use of story to express his thoughts. The present study is an attempt to examine the views about Jonah the Prophet that have been expressed in the mystical texts before Rumi. Then, we give Rumi's account of the story and, finally, compare the similarities of them by using descriptive-analytical method. The results show that Rumi, while using the works of his predecessors, presents his own interpretations and views, and in some sections, creates new semantic artistic components.

منابع و مأخذ:

کتابنامه

قرآن کریم.

 

ابن‌بابویه، محمّد‌بن على (شیخ صدوق). 1376. الأمالی. چ6. تهران: کتابچى.

ابن‌خمیس الموصلى، الحسین‌بن نصربن محمّد. 1427ق. مناقب الأبرار و محاسن الأخیار فى طبقات الصوفیه. تصحیح سعید عبد الفتاح. ج1. بیروت: دار الکتب العلمیه.

ابن‌سبعین، عبدالحقّ‌بن ابراهیم‌بن محمّد. 1978م. بُد العارف. تصحیح جورج کتوره. بیروت: دار الأندلس.

ابن‌عربى، محیى‌الدین. 1946م. فصوص الحکم. ج1. قاهره: دار إحیاء الکتب العربیه.

ابوجعفر القمی، محمّد‌بن الحسن. 1404ق. بصائر الدرجات فی فضائل آل محمّد صلّى الله علیهم. تصحیح محسن‌بن عباسعلى کوچه‌باغى. ج1. چ2. قم: کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی نجفی.

اسداللهی، خدابخش و بهنام فتحی. 1393. «پدیده شب در اندیشه مولوی». فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س9. ش35. صص34ـ11.

انصارى، خواجه عبدالله. بی‌تا. طبقات الصوفیه. بی‌جا: بی‌نا.

البونى، احمد‌بن على. 1427ق. شمس المعارف الکبرى. ط2. بیروت: موسسة النور للمطبوعات.

پورنامداریان، تقی. 1394. داستان پیامبران در کلیات شمس (شرح و تفسیر عرفانی داستان‌ها در غزل‌های مولوی). ویرایش جدید. تهران: سخن و پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

ترمذى، سیّدبرهان‌الدین محقق. 1377. معارف. تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر. چ2. تهران: مرکز نشر دانشگاهى.

حری، ابوالفضل. 1389. «مناسبات زبانی یا زنجیرمندی خرد و کلان در قصص قرآنی (با نگاهی به داستان یونس(ع))». فصلنامة پژوهش‌های زبان و ادبیّات تطبیقی. س1. ش4. صص91ـ77.

خرکوشى، ابوسعد عبدالملک‌بن محمّد. 1427ق. تهذیب الاسرار فى أصول التصوف. تصحیح امام سیدمحمّدعلى. بیروت: دار الکتب العلمیه.

خوارزمى، مؤیدالدین. 1386. ترجمۀ احیاء علوم‌الدین‏ ابوحامد محمّد غزالى. ج4. چ6. تصحیح حسین خدیو جم. تهران: علمى و فرهنگى.

دیلمى، محمّدبن عبدالملک. 1428ق. شرح الأنفاس الروحانیة لأئمة السلف الصوفیة. تحقیق و دراسة احمد فرید المزیدی. قاهره: دار الآثار الاسلامیه.

الدیوه‌جی، سعید. 1954م. «جامع النبی یونس». سومر. المجلد العاشر. الجزء 2. صص266ـ250.

روزبهان بقلى شیرازى. 1374. شرح شطحیات. تصحیح هانرى کربن. چ3. تهران: طهورى.

ـــــــــــــــــــ . 2008م. تفسیر عرائس البیان فى حقائق القرآن. تصحیح احمد فرید المزیدى. ج2. بیروت: دار الکتب العلمیه.

ستاری، جلال. 1377. پژوهشی در قصۀ یونس و ماهی. تهران: مرکز.

السراج الطوسى، ابونصر. 1914م. اللمع فى التصوف. تصحیح رینولد نیکلسون. ج98. لیدن: بریل.

سلامت باویل، لطیفه. 1396. «تحلیل ساختار روایت داستان یونس پیامبر در قرآن براساس نظریات ژرار ژنت». پژوهش‌نامۀ قرآن و حدیث. ش20. صص68ـ49.

سمعانی، احمد. 1384. روح الأرواح فى شرح أسماء الملک الفتاح‏. تصحیح نجیب مایل هروى‏. چ2. تهران: علمی و فرهنگی.

سهروردى، شهاب‌الدین ابوحفص. 1427ق. عوارف المعارف. تحقیق احمد عبدالرحیم السایح، توفیق على وهبه. ج1. قاهره: مکتبة الثقافة الدینیة.

سیف، عبدالرضا. 1387. داستان‌های پیامبران در مثنوی. تهران: سخن.

شمس تبریزی. 1377. مقالات شمس. تصحیح محمّدعلی موحد. ج1. چ2. تهران: خوارزمی.

شهیدی، سیّدجعفر. 1373. شرح مثنوی. ج3 و 7. تهران: علمی و فرهنگی.

طوسى، تاج‌الدین احمدبن محمّدبن زید. 1382. قصۀ یوسف (الستین الجامع للطائف البساطین). تصحیح محمّد روشن. چ4. تهران: علمى و فرهنگى.

عطار‏، فریدالدین. 1386‏. مصیبت‌نامه. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمّدرضا شفیعی‌کدکنی. چ3. تهران: سخن.

ـــــــــــــــ .1905م. تذکرة الأولیاء. تصحیح رینولد نیکلسون. ج2. لیدن: بریل.

غزالى، ابوحامد محمّد. بی‌تا. إحیاء علوم الدین. تصحیح عبدالرحیم‌بن حسین حافظ عراقى. ج14. بیروت: دار الکتاب العربى.

غزنوى، سدیدالدین محمّد. 1384. مقامات ژنده پیل. تصحیح حشمت مؤید. چ3. تهران: علمى و فرهنگى.

فرخی، حسین. 1396. ساختار نمایشی قصه‌های قرآن. تهران: سورۀ مهر.

قشیرى، ابوالقاسم عبدالکریم. 1422ق. شرح أسماء الله الحسنى. تصحیح عبدالروف سعید و سعدحسن محمّدعلى. قاهره: دار الحرم للتراث.

ــــــــــــــــــــــ .1981م. لطائف الإشارات. تصحیح ابراهیم بسیونى. ج2 و 3. ط3. مصر: الهیئة المصریة العامة للکتاب.

گلی‌زاده، پروین، مختار ابراهیمی و افسانه سعادتی. 1394. «تحلیل ماهی، یک نماد معنوی در مثنوی مولوی». نشریۀ زیبایی‌شناسی ادبی. ش25. صص187ـ167.

گیلانی، عبدالقادر. 1412ق. السفینة القادریة. تصحیح محمّد سالم بواب. بیروت: دار الالباب.

محمّدپور، محمّد، نوید بازرگان و امیرحسین ماحوزی. 1394. «تولّد آسمانی با مرگ نفسانی (مرگ اختیاری) به روایت مثنوی معنوی». فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س10. ش39. صص310ـ263.

مرعشی‌پور، محمّدرضا. 1396. قصه‌های قرآن: با نگاهی به مثنوی معنوی. تهران: نیلوفر.

مستملى بخارى، اسماعیل. 1363. شرح التعرف لمذهب التصوف. تصحیح محمّد روشن. ج2، 3 و 4. تهران: اساطیر.

مهران، محمّد بیّومی. 1383. بررسی تاریخی قصص قرآن. ترجمۀ مسعود انصاری. ج4. تهران: علمی و فرهنگی.

مولانا، جلال‌الدین محمّد. 1371. مکتوبات مولانا جلال‌الدین رومی. تصحیح توفیق سبحانی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

ــــــــــــــــــــــ .1384. دیوان کبیر شمس. تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر. تهران: طلایه.

ــــــــــــــــــــــ .1386الف. مثنوی. تصحیح رینولد نیکلسون. چ4. تهران: هرمس.

ــــــــــــــــــــــ . 1386ب. فیه ما فیه. تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر. چ2. تهران: نگاه‏.

میبدی، ابوالفضل رشیدالدین. 1371. کشف الأسرار و عدة الأبرار. تصحیح علی‌اصغر حکمت. ج1، 4، 5، 6، 8، 9 و 10. چ5. تهران: امیرکبیر.

یزدان‌پرست، حمید. 1384. داستان پیامبران در تورات، تلمود، انجیل و قرآن و بازتاب آن در ادبیّات فارسی. چ2. تهران: اطلاعات.

English Sources

Thompson, Thomas. 2010. “Clarel, Jonah, and the Whale: A Question Concerning Rachel’s Missing Children”. Leviathan. Johns Hopkins University Press. Vol.12, No.1. pp.53-65.

Johns, A. H. 2003. “Jonah in the Qur’an: An Essay on Thematic Counterpoint”. Journal of Quranic Studies, Vol.5, No.2. pp.48-71.

English Sources

Thompson, Thomas. 2010. “Clarel, Jonah, and the Whale: A Question Concerning Rachel’s Missing Children”. Leviathan. Johns Hopkins University Press. Vol.12, No.1. pp.53-65.

Johns, A. H. 2003. “Jonah in the Qur’an: An Essay on Thematic Counterpoint”. Journal of Quranic Studies, Vol.5, No.2. pp.48-71.

References

Holly Qurān.

'Abū Ja'far al-Qomī, Mohammad Ebn-e al-Hasan. (1983/ 1404AH). Basā'er al-darajāt fī Fazā'el 'Āl-e Mohammad alayhim al-salām. ed. by Mohsen Ebn-e 'Abbās'alī Kūče-Bāqī. 2^nd ed.2^nd Vol. Qom: Maktabat 'Āyat 'Allāh Al-Mar'ašī Al-Najafī.

al-Būnī, Ahmad Ebn 'Alī. (2006/ 1427AH). Šams al-ma'āref al-kobrā. 2^nd ed. Beirūt: Mo'assasat Nūr lel-matbū'āt.

Al-Dayvah'jī, Sa'īd. (1954). “Jāme' al-nabī Yūnus”. Sumer magazine. 10^th vol. no.2. Pp.250-266.

Al-Serāj al-tūsī. Abū nasr.(1914) Al-loma’ fī Tosīf. Ed.by Reynold Nicholson. 98^th vol.        Leiden: Brill

Ansārī, Xājeh 'Abdollāh . (n.d.). Tabaqāt al-sūfīyah. Place not identified: not identified.

Asad-allāhī, Xodā baxš va Behnām Fathī.(2014/1393SH). “Padide-ye šab dar Andīše-ye Mowlavī”. Quarterly Journal of Myth-Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehrān Branch. Year 9. No. 25. Pp. 11-34.

'Attār, Farīd al-Dīn. (1905). Tazkerat al-awlīyā'. ed. by Reynold Nicholson. Leiden: Brill.

'Attār, Farīd al-Dīn. (2007/ 1386SH). Mosībat-nāme. With the Effort. Edition and Explanation by Mohammad-Rezā Šafī'ī Kadkanī. 3^rd ed. Tehrān: Soxan.

Daylamī, Mohammad Ebn 'Abd al-Malek. (2007/1428AH). Šarh el-'anfās al-rowhānīyah le-'a'emmate al-salaf al-sūfīyah. With the Effort. Edition and Explanation by 'Ahmad Farīd al-Mazīdī. Cairo: Dār al-Asār al-'Eslāmīyyah.

Farroxī, Hossein. (2017/1396SH) Sāxtār-e Nāmāyešī-ye qesse-hā-ye qorān. Tehrān: Sūre-ye Mehr.

Ebn-e 'Arabī, Mohīy al-Dīn. (1946). Fosūs al-hekam. Cairo: Dār Ehyā' al-Kotob al-'Arabīya.

Ebn-e bābvīye, Mohammad ebn-e Alī (Šeyx Sadūq). (1997/1376SH). Al-amālī. 6^th ed. Tehrān: Ketābčī.

Ebn-e sab'īn, Abd al-Haq Ebn-e Ebrāhīm Ebn Mohammad. (1978). Bod al-'āref. ed. by George Kattūrah. Beirūt: Dār al-'Andalos.

Ebn-e Xamīs Al-Mūselī, Hosseīn Ebn-e Nasr Ebn-e Mohammad. (2006/ 1427AH). Manāqeb al-abrār va mahāsen al-axyār. ed. by Sa'īd 'abd al-fattāh. Beirūt: Dār al-Kotob al-'Elmīya.

Gīlānī, 'Abd al-Qāder. (1991/1412AH). al-Safīneh al-qāderīyah. ed. by  Mohammad Sālem Bavvāb. Beirūt: Dār al-Albāb.

Golī-zādeh, Parvīn; Moxtār Ebrāhīmī, and 'afsāne Sa'ādatī. (2015/1394SH). “Tahlīl-e Māhī yek Namād-e Ma’navi dar Masnavī-ye ma’navī”. Journal of literary aesthetics. Year.6. vol. 25. Pp. 167- 187.

Horrī, 'Abol-fazl.  (2011/1389SH). “Monāsebāt-e Zabānī yā zanjīrmandī-ye xord va Kalān dar qesas-e qorānī(bā negāhī be dāstān-e yūnes). Language and Literature Research. Year.1. no. 4. Pp. 77- 91.

Mahrān, Mohammad Bayymī. (2004/1383SH). Precision Historical Stories of the Qur'an. tr. by Mas'ūd 'Ansārī. 4^th vol.Tehrān: 'Elmī va Farhangī.

Mar'ašī pūr, Mohammd-rezā. (2017/1396SH). Qesse-hā-ye Qorān: bā negāhī be Masnavī-ye ma’navī. Tehrān: Nīlūfar.

Meybodī, 'Abū al-Fazl Rašīd al-Dīn. (1992/ 1371SH). Kašf al-asrār va 'oddat al-abrār. ed. by 'Alī Asqar Hekmat. 5^th ed. 1^st, 4^th, 5^th, 6^th,8^th, 9^th,10^th vol.Tehrān: 'Amīr Kabīr.

Mohammd pūr, Mohmmad va Nanīd Bāzargān va Amīr Hossein Māhūzī. (2015/1394SH). “Tavallod-e Asmānī bā Marg-e nafsānī be revāyate Masnavī Ma’navī. Quarterly Journal of Myth-Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehrān Branch. Year 10. No. 39. Pp. 263-310.

Mostamlī Boxārī, 'Esmā'īl. (1984/1363SH). Šarh-e al-ta'arrof le-mazhab al-tasavvof. ed. by Mohammad Rowšan. 2^nd,3^rd,4^th vol.  Tehrān: 'Asātīr.

Pūr nāmdārīyān. Taqī. (2015/1394SH). Dāstān-e payāmbarān dar kollīyāt-e šams (Šarh va tafsīr-e 'Erfānī-ye dāstānhā dar qazalhā-ye Mowlavī). New ed. Tehrān: Soxan, Institute for Humanities and Cultural Studies.

Qaznavī, Sadīd al-Dīn Mohammad. (2005/ 1384SH). Maqāmāt-e Žanda Pīl. ed. by Hešmat Mo'ayyed. 3^rd ed. Tehrān: 'Elmī va Farhangī.

Qazzālī, 'Abū Hāmed Mohammad. (n.d.). 'Ehyā' 'olūm-e al-dīn. ed. by Hāfez al-'Arāqī. Beirūt: Dār al-Ketāb al-'Arabī.

Qošayrī, 'Abolqāsem 'Abd al-Karīm. (1981). Latā'ef al-'ešārāt. ed. by 'Ebrāhīm Basyūnī. 3^rd ed. 2^ne. 3 ^rd Vol. Egypt: al-Hay'ah al-Mesrīya al-'Āmmah lel-Ketāb.

Rūmī, Jalāl al-Dīn Mohammad Balxī. (1992/ 1371SH). Maktūbāt-e Mowlānā Jalāl al-Dīn Rūmī. ed. by Tawfīq Sobhānī. Tehrān: Markaz-e Našr-e Dānešgāhī. 

Rūmī, Jalāl al-Dīn Mohammad Balxī. (2005/ 1384SH). Dīvān-e kabīr-e Šams.  ed. by Badī' al-Zamān Forūzānfar. Tehrān: Talāye.

Rūmī, Jalāl al-Dīn Mohammad Balxī. (2007A/ 1386SH). Masnavī. ed. by Reynold A. Nicholson. 4^th ed. Tehrān: Hermes.

Rūmī, Jalāl al-Dīn Mohammad Balxī. (2007B/ 1386SH). Fī-h-e mā fīh.  ed. by Badī' al-Zamān Forūzānfar. Tehrān: Negāh.

Rūzbehān Baqlī Šīrāzī. (1995/1374SH). Šarh-e šathīyyāt. ed. by Henry Corbin. 3^rd ed. Tehrān: Tahūrī.

Rūzbahān Baqlī Šīrāzī. (2008). 'Arā'es al-bayān fī haqā'eq al-Qur'ān. ed. by 'Ahmad Farīd al-Mazīdī. Bairūt: Dār al-Kotob al-'Elmīyah.

Šahīdī,  seyyed Ja'far. (1994/1373SH). Šarh-e Masnavī.3^rd ,7^th vol. Tehrān: Elmī va Farhangī. 

Salāmat Bavīl, Latīfe. (2017/1396SH). “Analysis of the structure of the narration of the story of the prophet Yunus in the quran based on the views of Gerard Genet”. Pazhūheš-nāme-ye qurān va hadīs. no.20.  Pp.49- 68.

Sam'ānī, Ahmad. (2005/1384SH). Rūh al-'arvāh fī šarh-e 'asmā' al-Malek al-fattāh. With the Effort and Edition by Najīb Māyel Heravī. 2^nd ed. Tehrān: 'Elmī va Farhangī.

Šams-e Tabrīzī. (1998/1377SH). Maqālāt-e šams. ed. by Mohammad 'Alī Movahhed. 2^nd ed. 1^st vol. Tehrān: Xārazmī.

Sattārī, Jalāl. (1998/1377SH). A study of the legend of Jonas and the fish. Tehrān: Markaz.

Seyf, 'Abdol-Rezā. (2008/1387SH).Dāstān-hā-ye payāmbarān dar Masnavī. Tehrān: Soxan.

Sohrverdī, Šahāb al-Dīn. (2006/1427AH). 'Avāef al-ma'āref. ed. by Ahmad 'Abd al-Rahīm al-Sāyeh, Tawfīq 'Alī Wahbah. Cairo: Maktabat al-Saqāfah al-Dīnīyah.

Termazī, Borhān al-Dīn Mohaqqeq. (1998/1377SH). Ma'āref. ed. by Badī' al-Zamān Forūzānfar. 2^nd ed. Tehrān: Markaz-e Našr-e Dānešgāhī.

Tūsī, Tāj-e al-dīn 'Ahmad Ebn Mohammad Ebn Zeyd. (2003/1382SH). Qesse-ye Yūsef (al-Jāme' al-settīn le-latā'ef al-basātīn). ed. by Mohammad Rowšan. 4^th ed. Tehrān: 'Elmī va Farhangī.

Xārazmī, Mo'ayyad al-Dīn Mohammad. (2007/ 1386SH). Tarjome-ye 'Ehyā' al-'olūm al-dīn al-qazālī. ed. by Hossein Xadīv jam. 6^th ed.4^th vol. Tehrān: Elmī va Farhangī. 

Xarkušī, 'Abū-sa'd 'Abd al-Malek Ebn-e Mohammad (2006/ 1427AH). Tahzīb al-asrār fī 'osūl-e al-tasavvof. ed. by Emām Sayyed Mohammad 'Alī. Beirūt: Dār al-Kotob al-'Elmīya.

Yazdān-parast, Hamīd. (2005/1384SH). The Prophet Stories in the Torah, Talmud, the Bible and the Quran and its Reflection in Persian Literature. 2^nd ed. Tehrān: 'Etelā'āt.