پلنگ در باورهای اسطوره‌ای منطقه سمنان (بر اساس افسانه‌های عامیانه منطقه پرور و شهمیرزاد)
محورهای موضوعی : اسطوره
ندا ایمانی خوشخو
1
(دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه سمنان)
عصمت اسماعیلی
2
(دانشیار زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه سمنان)
کلید واژه: باورهای اسطوره‌ای, پلنگ, افسانه‌های عامیانه, افسانة پرور, شهمیرزاد,
چکیده مقاله :
افسانه‌های عامیانه، در مرز میان خیال و واقعیت، هم‌مرز با جهان اسطوره و همسایه با جهان حقیقی هستند. مضامین مشترک میان افسانه‌های عامیانه، حاکی از اشتراک بن‌مایه‌های اسطوره‌ای آنها است. تحلیل رمزها و نشانه‌های افسانه‌ها و اسطوره‌ها به درک سیر فرهنگی و عوامل شکل‌گیری آنها یاری می‌رساند. در این مقاله کوشیده‌ایم با تحلیل یکی از نشانه‌های رمزی در افسانه ـ اسطوره‌های منطقة سمنان، به واکاوی یک نشانة مشترک در اسطوره‌های شرقی بپردازیم. عنصر پلنگ در دو افسانة روایت‌شده در منطقة شهمیرزاد و پرور (در استان سمنان)، شباهت‌های معنا داری به رمز پلنگ در قصه‌های مربوط به ایزدبانوان دارد. پلنگ در این افسانه‌ها با دور شدن از خوی طبیعی و وحشی خود و یافتن نقش نگهبانی و همراهی توأم با رمز و راز، در کنار شخصیت اصلی روایت که یک زن است، قرار می‌گیرد. این افسانه‌ها باورهای اسطوره‌ای مردمان مناطق مورد بررسی، دربارة این حیوان را بیان می‌کنند. با توجه به ارتباط میان پلنگ و ایزدبانوان در اسطوره‌ها، پلنگ می‌تواند در افسانة مربوط به پرور، نماد و رمزی از یک ایزدبانو و در افسانة رایج در شهمیرزاد، هم نمادی از یک ایزدبانو و هم نمادی از نگهبان و ملازم ایزدبانو باشد.
Folklore legends are on the border of imagination and reality; they have a common border with world of myth and are neighbor of real world. The common themes of folklore legends indicate their mythological common contents. Analysis of secrets and signs of legends and myths helps to know their cultural development and formation. In the present article, we try to analyze a symbol in legends and myths of Semnan province, and to examine a common symptom in eastern myths. There is a strong resemblance between stories of goddesses and two legends belong to Shahmirzad and Parvar (in Semnan province) in symbol of "leopard". In these legends, leopard distances from its wild nature and becomes a guardian, and accompanies symbolically the main character of the legends that is a "woman". The legends show the mythological beliefs of people of this district about the animal. Given the relationship between leopard and goddesses in the myths, we can say that leopard is a symbol of a goddess in the legend of Parvar, and in the legend of Shamirzad, it is a symbol of guard as well as goddess.
احمدپناهی سمنانی، محمد. 1383. آداب و رسوم مردم سمنان. چ2. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
افشاری، مهران. 1385. تازه به تازه، نو به نو. با مقدمة کتایون مزداپور. چ 1. تهران: چشمه.
الیاده، میرچا.1381. اسطوره و رمز در اندیشة میرچا الیاده. گردآوری و ترجمة جلال ستاری. چ1. تهران: مرکز.
ــــــــــــ . 1376. رساله در تاریخ ادیان. ترجمة جلال ستاری. چ2. تهران: سروش.
بتلهایم، برونو. 1392. افسون افسانه‌ها. ترجمة اختر شریعت‌زاده. چ3. تهران: هرمس.
پراپ، ولادیمیر. 1371. ریشه‌های تاریخی قصه‌های پریان: بررسی ساختاری و تاریخی قصه‌های پریان. ترجمة فریدون بدره‌ای. چ1. تهران: توس.
پورنامداریان، تقی. 1368. رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی. چ 3. تهران: علمی و فرهنگی.
تقوی، محمد. 1376. حکایت‌های حیوانات در ادب فارسی: (بررسی حکایت‌های حیوانات «فابل‌ها» تا قرن دهم). چ1. تهران: روزنه.
خدیش، پگاه. 1387. ریخت‌شناسی افسانه‌های جادویی. چ1. تهران: علمی و فرهنگی.
رفیع‌فر، جلال‌الدین و مهران ملک. 1392. «آیکونوگرافی نماد پلنگ و مار در آثار جیرفت (هزارة سوم قبل از میلاد)». پژوهش‌های باستان‌شناسی. س 3. ش 4. صص 7-36.
رویانی، وحید. 1394. «پزشک هژبر و پلنگان منم»، متن‌شناسی ادب فارسی. دانشگاه اصفهان. س7. ش 2 (پیاپی 26). صص 79-94.
ستاری، جلال. 1366. رمز و مثل در روانکاوی. چ1. تهران: توس.
سرکاراتی، بهمن. 1350. «پری، تحقیقی در حاشیه اسطوره‌شناسی تطبیقی». مجلة دانشکده ادبیات و علوم انسانی تبریز. ش 100-97. صص 1-32.
شایگان، داریوش. 1371. بت‌های ذهنی و خاطرة ازلی. چ2. تهران: امیرکبیر.
طاهری، صدرالدین. 1393. ایزدبانوان در فرهنگ و اساطیر ایران و جهان. چ1. تهران: روشنگران و مطالعات زنان.
فانیان، خسرو. 1351. «پرستش الهة مادر در ایران». بررسی‌های تاریخی. س 7. ش 6. صص 211-248.
فرهنگ قومس (فصلنامة پژوهشی فرهنگی هنری استان سمنان). 1385. ادارة کل فرهنگ و ارشاد اسلامی. س 10. ش 36 و 35.
فریزر، جیمز جورج. 1382. شاخة زرین. ترجمة کاظم فیروزمند. چ1. تهران: آگاه.
کاسیرر، ارنست. 1360. فلسفه و فرهنگ. ترجمة بزرگ نادرزاد. چ1. تهران: وزارت فرهنگ و آموزش عالی، مرکز ایرانی مطالعة فرهنگ‌ها .
کوپر، جی سی. 1386. فرهنگ مصور نمادهای سنتی. ترجمة ملیحه کرباسیان. چ2. تهران: نشر نو.
گودرزی پروری، محمدرضا. 1392. پرور، دیار فراموش شده (نگاهی به تاریخ و فرهنگ مردم پرور). چ1. سمنان: حبله رود.
ــــــــــــ . 1386. «گزارش افسانه پرور». سمنان سرزمین گویش‌ها (مجموعه آثار و مقالات نخستین جشنوارة پژوهشی گویش‌های شهرستان سمنان). به کوشش اسماعیل همتی. چ1. سمنان: بوستان اندیشه.
لاری، محمد اسماعیل. 1381. شهمیرزاد بهشت کویر. چ1. تهران: محسن.
لاهیجی، شهلا و مهرانگیز کار. 1371. شناخت هویت زن ایرانی در گسترة پیش تاریخ و تاریخ. چ1. تهران: روشنگران و مطالعات زنان.
لوفر دلاشو، مارگریت. 1364. زبان رمزی افسانه‌ها. ترجمة جلال ستاری. چ1. تهران: توس.
محجوب، محمد جعفر. 1387. ادبیات عامیانه ایران (مجموعه مقالات دربارة افسانه‌ها و آداب و رسوم مردم ایران). به کوشش حسن ذوالفقاری. چ4. تهران: چشمه.
محسنی، مرتضی و مریم ولی‌زاده. 1390. «بن‌مایه‌های توتمیسم در قصه‌های عامیانة ایران». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. ش 23. صص 154-180.
مختاریان، بهار. 1393. «ببر بیان و جامة بوری آناهیتا». جستارهای ادبی. دانشگاه فردوسی مشهد. ش 186. صص 123-144.
مسکوب، شاهرخ. 1394. درآمدی بر اساطیر ایران. چ 1. تهران: فرهنگ جاوید.
هال، جیمز. 1383، فرهنگ نگاره‌ای نمادها در هنر شرق و غرب. ترجمة رقیه بهزادی. چ2. تهران: فرهنگ معاصر.
یونگ، کارل گوستاو. 1392. انسان و سمبول‌هایش. ترجمة محمود سلطانیه. چ 9. تهران: جامی.
References
Afšārī, Mehrān. (2006/1385SH).Tāze be tāze, no be no. Introduction by Katāyūn Mazdāpūr. First ed.Tehrān: Češme.
Ahmad panāhī semnānī, Mohammad. (2004/1383SH). Ādāb va rosūm-e mordom-e semnān. 2nd ed. Tehrān: pažūhešgāh-e olūm-e ensa ̅nī va motāle’āt-e farhangī.
Bettelheim, Bruno. (2013/1392SH). Afsūn-e Afsāne-hā (The uses of enchantment: The meaning and importance of fairy tales). Tr. by Axtar Šarī’at zāde. 3rd ed. Tehrān: Hermes.
Cassirer, Ernst. (1981/1360SH). Falsafe va farhang(an essay on man).Tr. by Bozorg Nāderzād. First ed.Tehrān: Vezārat-e Farhang va Āmūzeš-e Āli, Markaz-e Motāle’e-ye Farhang-hā.
Cooper, Jean C. (2007/1386SH) .Farhang-e mosavvar-e namād-hā-ye sonnatī (An illustrated encyclopaedia of traditional symbols). Tr. by Malīh karbāsiyān. 2nd ed. Tehrān: Našr-e No.
Eliade, Mircea. (1997/1376SH). Resāle dar tārīx-e adiyān (Traite d'histoire des religions). Tr.by Jalāl Sattārī. 2nd ed. Tehrān: Sorūš.
ـــــــــــــــــــــــــــــــ. (2002/1381SH). Ostūre va ramz dar andīše -ye Mircea Eliade. Tr. by Jalāl Sattārī. First ed. Tehrān: Markaz.
Faniyān, Xosrow. (1972/1351SH). »Parasteš-e elāhe-ye mādar dar īrān«. Barresī- hā-ye tatbīqī.Year 7. No. 6. Pp. 211-248.
Farhang-e qūmes. (2006/1385SH). Edāre-ye koll-e farhang va eršād-e eslāmī. Year 10. No.35 & 36.
Gūdarzī-e parvarī, Mohammad Rezā. (2007/1386SH). “Gozāreš-e afsāne-ye parvar”. Semnān sarzamīn-e gūyeš-hā. th the Effort of Esmā’īl Hematī. First ed. semnān: Būstān-e Andīše.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ. (2013/1392SH). Parvar, diyār-e farāmūš šode. First ed. semnān: Hable rūd.
Hall, James. (2004/1383 SH). Farhang-e negāreī-ye nخmād-hā dar honar-e šarq va qarb (Illustrated dictionary of symbols in Eastern and Western art). Tr. by Roqayye Behzādī. 2nd ed. Tehrān: Farhang-e Mo’āser.
Jung, Carl Gustav. (2013/1392SH). Ensān va Sambol-hā-yaš.(Man and his symbols).Tr. by Mahmūd Soltānīye. 9th ed. Tehrān: Jāmī.
Lāhījī, Šahlā & Mehrangīz Kār. (1992/1371SH). Šenāxt-e hovīyat-e zan-e īrānī dar gostare-ye pīš tārīx va tārīx. First ed. Tehrān: Rošangarān va motāle’āt-e zanān.
Lārī, Mohammad Esmā’īl. (2002/1381 SH). Šahmīrzād, Behešt-e kavīr. First ed. Tehrān: Mohsen.
Loeffler Delachaus, Marguerite. (1985/1364SH). Zabān-e ramzī-ye afsāne-hā(Le Symbolisme des legendes). Tr. by Jalāl Sattārī. First ed. Tehrān: Tūs.
Mahjūb, Mohammad Ja’far. (2008/1387 SH). Adabiyāt-e āmiyāne-ye īrān. Tr. by Hasan Zolfaqārī. 4th ed. Tehrān: Češme.
Meskūb, Šāhrox. (2015/1394SH). Darāmadī bar asātīr-e īrān. First ed. Tehrān: Farhang-e Jāvīd.
Mohsenī, Mortezā & Maryam Valīzāde. (2011/1390SH). “Bon-māye-hā-ye totemīsm dar qesse-hā-ye āmiyāne-ye īrān”. Quarterly Journal of Mytho-Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch. No. 23. Pp. 154-180.
Moxtāriyān, Bahār. (2013/1393 SH). “Babr-e bayān va jāme-ye būrī-ye Annāhītā”. Jostār-hā-ye adabī. Mašhad: Ferdowsī Uviversity. No. 186. Pp. 123-144.
Propp, Vladimir. (1992/1371SH). Rīše-hā-ye tārīxī-ye qesse-hā-ye pariyān. Tr. by Fereydūn Badre’ī. First ed. Tehrān: Tūs.
Pūrnāmdāriyān, Taqī. (1989/1368SH). Ramz va dāstān-hā-ye ramzī dar adab-e fārsī. 3rd ed. Tehrān: Elmī va farhangī.
Rafī’far, Jalāl al-dīn. (2013/1392SH). “Āykonogerāfī-ye nomad-e palang va mār dar āsār-e jīroft (hezāre-ye sevvom-e qabl az mīlād)”. Pažūheš-hā-ye Bāstān-šenāsī. Spring & Summer. Year 3. No. 4. Pp. 7-36.
Rūyānī, Vahīd. (2015/1394SH). “Pezešk-e hožabr va palangān manam”. Matn-šenāsī-ye Adab-e Fārsī. Esfahan University. Year 7. No. 2. Pp. 79-94.
Sarkārātī, Bahman. (1971/1350SH). “Parī, tahqīqī dar hāšīye-ye ostūre-šenāsī-ye tatbīqī”. Majale-ye Dāneš-kade-ye adabiyāt Tabrīz University. No. 100-97. Pp. 1-32.
Sattārī, Jalāl. (1987/1366 SH). Ramz va masal dar ravānkāvī. First ed. Tehrān: Tūs.
Šāyegān, Darīyūš. (1992/1371SH). Bot-hā-ye zehnī va xātere-hā-ye azalī. 2nd ed. Tehrān: Amīrkabīr.
Tāherī, Sadroddīn. (2014/1393 SH). Īzad bānovān dar farhang va asātīr-e īrān va jahān. First ed. Tehrān: Rošangarān va motāle’āt-e zanān.
Taqavī, Mohammad. (1997/1376 SH). Hekāyat-hā-ye heyvānāt dar adab-e fārsī. First ed. Tehrān: Rozane.
Xadīš, Pegāh. (2008/1387SH). Rīxt-šenāsī-ye afsāne-hā-ye jādūyī. First ed. Tehrān: Elmī va farhangī.
Afšārī, Mehrān. (2006/1385SH).Tāze be tāze, no be no. Introduction by Katāyūn Mazdāpūr. First ed.Tehrān: Češme.
Ahmad panāhī semnānī, Mohammad. (2004/1383SH). Ādāb va rosūm-e mordom-e semnān. 2nd ed. Tehrān: pažūhešgāh-e olūm-e ens nī va motāle’āt-e farhangī.
Bettelheim, Bruno. (2013/1392SH). Afsūn-e Afsāne-hā (The uses of enchantment: The meaning and importance of fairy tales). Tr. by Axtar Šarī’at zāde. 3rd ed. Tehrān: Hermes.
Cassirer, Ernst. (1981/1360SH). Falsafe va farhang(an essay on man).Tr. by Bozorg Nāderzād. First ed.Tehrān: Vezārat-e Farhang va Āmūzeš-e Āli, Markaz-e Motāle’e-ye Farhang-h
Cooper, Jean C. (2007/1386SH) .Farhang-e mosavvar-e namād-hā-ye sonnatī (An illustrated encyclopaedia of traditional symbols). Tr. by Malīh karbāsiyān. 2nd ed. Tehrān: Našr-e No.
Eliade, Mircea. (1997/1376SH). Resāle dar tārīx-e adiyān (Traite d'histoire des religions). Tr.by Jalāl Sattārī. 2nd ed. Tehrān: Sorūš.
ـــــــــــــــــــــــــــــــ. (2002/1381SH). Ostūre va ramz dar andīše -ye Mircea Eliade. Tr. by Jalāl Sattārī. First ed. Tehrān: Markaz.
Faniyān, Xosrow. (1972/1351SH). »Parasteš-e elāhe-ye mādar dar īrān«. Barresī- hā-ye tatbīqī.Year 7. No. 6. Pp. 211-248.
Farhang-e qūmes. (2006/1385SH). Edāre-ye koll-e farhang va eršād-e eslāmī. Year 10. No.35 & 36.
Gūdarzī-e parvarī, Mohammad Rezā. (2007/1386SH). “Gozāreš-e afsāne-ye parvar”. Semnān sarzamīn-e gūyeš-hā. th the Effort of Esmā’īl Hematī. First ed. semnān: Būstān-e Andīše.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ. (2013/1392SH). Parvar, diyār-e farāmūš šode. First ed. semnān: Hable rūd.
Hall, James. (2004/1383 SH). Farhang-e negāreī-ye nخmād-hā dar honar-e šarq va qarb (Illustrated dictionary of symbols in Eastern and Western art). Tr. by Roqayye Behzādī. 2nd ed. Tehrān: Farhang-e Mo’āser.
Jung, Carl Gustav. (2013/1392SH). Ensān va Sambol-hā-yaš.(Man and his symbols).Tr. by Mahmūd Soltānīye. 9th ed. Tehrān: Jāmī.
Lāhījī, Šahlā & Mehrangīz Kār. (1992/1371SH). Šenāxt-e hovīyat-e zan-e īrānī dar gostare-ye pīš tārīx va tārīx. First ed. Tehrān: Rošangarān va motāle’āt-e zanān.
Lārī, Mohammad Esmā’īl. (2002/1381 SH). Šahmīrzād, Behešt-e kavīr. First ed. Tehrān: Mohsen.
Loeffler Delachaus, Marguerite. (1985/1364SH). Zabān-e ramzī-ye afsāne-hā(Le Symbolisme des legendes). Tr. by Jalāl Sattārī. First ed. Tehrān: Tūs.
Mahjūb, Mohammad Ja’far. (2008/1387 SH). Adabiyāt-e āmiyāne-ye īrān. Tr. by Hasan Zolfaqārī. 4th ed. Tehrān: Češme.
Meskūb, Šāhrox. (2015/1394SH). Darāmadī bar asātīr-e īrān. First ed. Tehrān: Farhang-e Jāvīd.
Mohsenī, Mortezā & Maryam Valīzāde. (2011/1390SH). “Bon-māye-hā-ye totemīsm dar qesse-hā-ye āmiyāne-ye īrān”. Quarterly Journal of Mytho-Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch. No. 23. Pp. 154-180.
Moxtāriyān, Bahār. (2013/1393 SH). “Babr-e bayān va jāme-ye būrī-ye Annāhītā”. Jostār-hā-ye adabī. Mašhad: Ferdowsī Uviversity. No. 186. Pp. 123-144.
Propp, Vladimir. (1992/1371SH). Rīše-hā-ye tārīxī-ye qesse-hā-ye pariyān. Tr. by Fereydūn Badre’ī. First ed. Tehrān: Tūs.
Pūrnāmdāriyān, Taqī. (1989/1368SH). Ramz va dāstān-hā-ye ramzī dar adab-e fārsī. 3rd ed. Tehrān: Elmī va farhangī.
Rafī’far, Jalāl al-dīn. (2013/1392SH). “Āykonogerāfī-ye nomad-e palang va mār dar āsār-e jīroft (hezāre-ye sevvom-e qabl az mīlād)”. Pažūheš-hā-ye Bāstān-šenāsī. Spring & Summer. Year 3. No. 4. Pp. 7-36.
Rūyānī, Vahīd. (2015/1394SH). “Pezešk-e hožabr va palangān manam”. Matn-šenāsī-ye Adab-e Fārsī. Esfahan University. Year 7. No. 2. Pp. 79-94.
Sarkārātī, Bahman. (1971/1350SH). “Parī, tahqīqī dar hāšīye-ye ostūre-šenāsī-ye tatbīqī”. Majale-ye Dāneš-kade-ye adabiyāt Tabrīz University. No. 100-97. Pp. 1-32.
Sattārī, Jalāl. (1987/1366 SH). Ramz va masal dar ravānkāvī. First ed. Tehrān: Tūs.
Šāyegān, Darīyūš. (1992/1371SH). Bot-hā-ye zehnī va xātere-hā-ye azalī. 2nd ed. Tehrān: Amīrkabīr.
Tāherī, Sadroddīn. (2014/1393 SH). Īzad bānovān dar farhang va asātīr-e īrān va jahān. First ed. Tehrān: Rošangarān va motāle’āt-e zanān.
Taqavī, Mohammad. (1997/1376 SH). Hekāyat-hā-ye heyvānāt dar adab-e fārsī. First ed. Tehrān: Rozane.
Xadīš, Pegāh. (2008/1387SH). Rīxt-šenāsī-ye afsāne-hā-ye jādūyī. First ed. Tehrān: Elmī va farhangī.
