گردشگری و زیست پذیری فضای روستایی (مطالعه تطبیقی سکونتگاه های پیراشهر بیرجند)
محورهای موضوعی : مطالعات برنامه ریزی روستایی و عشایری
محمد حجی پور
1
,
فاطمه خسروی
2
,
محمود فال سلیمان
3
1 - استادیار گروه جغرافیا، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه بیرجند، بیرجند، ایران
2 - دانشجوی کارشناسی ارشد گروه جغرافیا، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه بیرجند، بیرجند، ایران
3 - دانشیار گروه جغرافیا، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه بیرجند، بیرجند، ایران
کلید واژه: توسعه پایدار روستایی, گردشگری پایدار, بیرجند, زیستپذیری, پیراشهر,
چکیده مقاله :
مقدمه: سکونتگاههای روستایی و غیرشهری از گذشته تاکنون با چالشهای ساختاری و مسائل کارکردی فراوانی مواجه بوده است. در حال حاضر نیز "ناپایداری" این کانونهای جمعیتی را میتوان یکی از ابرچالشهای پیش رو برای نظام برنامهریزی و مدیریت فضا برشمرد. به منظور سامان بخشیدن و استیلای پایداری در فضاهای روستایی و پیراشهری که نتیجه آن میتواند بهبود سطح زیستپذیری باشد، توسعه گردشگری از راهبردهای بیبدیل در بسیاری از کشورهای جهان است.هدف: هدف از این مطالعه این است تا با رویکردی تطبیقی به تحلیل اثرات گردشگری بر زیستپذیری سکونتگاههای مقصد گردشگری در پیراشهر بیرجند و مقایسه آن با تعدادی روستای شاهد (روستاهای غیرمقصد گردشگری) پرداخته شود. روش شناسی تحقیق: این تحقیق اسنادی و پیمایشی با ماهیت کاربردی است و روش آن ترکیبی از روشهای توصیفی و تحلیلی است. ابزارگردآوری اطلاعات در سطح سکونتگاههای مورد مطالعه پرسشنامه بوده که پس از بررسی و تایید روایی و پایایی آن مورد استفاده قرار گرفته است. سکونتگاههای مورد مطالعه مشتمل بر چهارده روستای مقصد گردشگری در پیراشهر بیرجند و هفت روستای شاهد بوده است. یافته ها: طبق یافتههای به دست آمده وضعیت زیستپذیری روستاهای مقصد گردشگری در پیراشهر بیرجند با روستاهای شاهد دارای تفاوت معناداری است و شاخص کلی زیستپذیری در روستاهای مقصد گردشگری بیشتر بوده است؛ همچنین بین ابعاد چهارگانه زیست پذیری (اجتماعی، زیست محیطی، کالبدی و اقتصادی) تفاوت معناداری برقرار است. در کل میتوان نتیجه گرفت گردشگری بر زیستپذیری در فضاهای پیراشهری نیز تأثیر مثبت دارد و این تاثیر مستقیماً با مکانیزم تغییرات در وضعیت اشتغال و درآمد اهالی سکونتگاههای پیراشهری صورت میگیرد. تأثیر گردشگری بر زیستپذیری فضاهای روستایی دارای "تابعیت مکانی و جغرافیایی" است.نتیجه گیری: در نهایت اینکه، متنوعسازی زمینههای کسب وکار در فضاهای روستایی به ویژه پیراشهر میتواند نقش کلیدی در تغییر و بهبود وضعیت زیستپذیری سکونتگاهها داشته باشد.
Introduction: Rural and non-urban settlements have long been confronted with structural challenges and functional issues. Presently, their "instability" has emerged as a major challenge for the space planning and management system. "Tourism development" is regarded as an indispensable strategy in many countries to promote sustainability and enhance livability in rural and peri-urban areas.Research aim: The purpose of this study is to analyze the effects of tourism on the livability of tourist destination settlements in Pirasher Birjand and compare it with a number of control villages (non-tourism villages) with a comparative approach.Research methodology: This is a documentary and survey research with an applied nature, and its method is a combination of descriptive and analytical methods. The tool for collecting information at the level of the studied settlements is a questionnaire, which has been used after checking and confirming its validity and reliability. The studied settlements include fourteen tourist destination villages in Pirasher Birjand and seven Shahid villages.Results: According to the findings, the livability status of the tourist destination villages in Birjand Pirasher has a significant difference with the control villages, and the overall livability index was higher in the tourist destination villages. Also, there is a significant difference between the four dimensions of livability (social, environmental, physical and economic). In general, it can be concluded that tourism has a positive effect on livability in peri-urban areas, and this effect takes place directly through the mechanism of changes in the employment status and income of residents of peri-urban settlements. The impact of tourism on the livability of rural areas has "spatial and geographical nationality".Conclusion: Finally, diversification of business fields in rural areas, especially Pirasher, can play a key role in changing and improving the livability of settlements.
_||_
The Role of Tourism in Rural Space Livability
(A Comparative Study in Peri-Urban settlements of Birjand)
ABSTRACT
Introduction: Rural and non-urban settlements have long been confronted with structural challenges and functional issues. Presently, their "instability" has emerged as a major challenge for the space planning and management system. "Tourism development" is regarded as an indispensable strategy in many countries to promote sustainability and enhance livability in rural and peri-urban areas.
Research aim: The purpose of this study is to analyze the effects of tourism on the livability of tourist destination settlements in Pirasher Birjand and compare it with a number of control villages (non-tourism villages) with a comparative approach.
Research methodology: This is a documentary and survey research with an applied nature, and its method is a combination of descriptive and analytical methods. The tool for collecting information at the level of the studied settlements is a questionnaire, which has been used after checking and confirming its validity and reliability. The studied settlements include fourteen tourist destination villages in Pirasher Birjand and seven Shahid villages. The livability of touristic villages has been done with GTOPSIS method.
Results: According to the findings, the livability status of the tourist destination villages in Birjand Pirasher has a significant difference with the control villages, and the overall livability index was higher in the tourist destination villages. Also, there is a significant difference between the four dimensions of livability (social, environmental, physical and economic). In general, it can be concluded that tourism has a positive effect on livability in peri-urban areas, and this effect takes place directly through the mechanism of changes in the employment status and income of residents of peri-urban settlements. The impact of tourism on the livability of rural areas has "spatial and geographical nationality".
Conclusion: Finally, diversification of business fields in rural areas, especially Pirasher, can play a key role in changing and improving the livability of settlements.
KEYWORDS: sustainable tourism, livability, sustainable rural development, Pirasher, Birjand.
فصلنامه علمی مطالعات برنامهریزی سکونتگاههای انسانی
دوره 00، شماره 00 (پیاپی 00)، تابستان 0000
شاپای چاپی 5968- 2535 شاپای الکترونیکی X595- 2538
http://jshsp.iaurasht.ac.ir
صص. 00-00
مقاله پژوهشیDor:
نقش گردشگری در زیستپذیری فضای روستایی
(مطالعه تطبیقی سکونتگاههای پیراشهر بیرجند)
چکیده
مقدمه: سکونتگاههای روستایی و غیرشهری از گذشته تاکنون با چالشهای ساختاری و مسائل کارکردی فراوانی مواجه بوده است. در حال حاضر نیز "ناپایداری" این کانونهای جمعیتی را میتوان یکی از ابرچالشهای پیش رو برای نظام برنامهریزی و مدیریت فضا برشمرد. به منظور سامان بخشیدن و استیلای پایداری در فضاهای روستایی و پیراشهری که نتیجه آن میتواند بهبود سطح زیستپذیری باشد، «توسعه گردشگری» از راهبردهای بیبدیل در بسیاری از کشورهای جهان است.
هدف: هدف از این مطالعه این است تا با رویکردی تطبیقی به تحلیل اثرات گردشگری بر زیستپذیری سکونتگاههای مقصد گردشگری در پیراشهر بیرجند و مقایسه آن با تعدادی روستای شاهد (روستاهای غیرمقصد گردشگری) پرداخته شود.
روش شناسی تحقیق: این تحقیق اسنادی و پیمایشی با ماهیت کاربردی است و روش آن ترکیبی از روشهای توصیفی و تحلیلی است. ابزارگردآوری اطلاعات در سطح سکونتگاههای مورد مطالعه پرسشنامه بوده که پس از بررسی و تایید روایی و پایایی آن مورد استفاده قرار گرفته است. سکونتگاههای مورد مطالعه مشتمل بر چهارده روستای مقصد گردشگری در پیراشهر بیرجند و هفت روستای شاهد بوده است. سطحبندی زیستپذیری روستاهای گردشگرپذیر با روش تاپسیس خاکستری انجام شده است.
یافته ها: طبق یافتههای به دست آمده وضعیت زیستپذیری روستاهای مقصد گردشگری در پیراشهر بیرجند با روستاهای شاهد دارای تفاوت معناداری است و میزان زیستپذیری در روستاهای مقصد گردشگری با میانگین 3/4 بیشتر از روستاهای شاهد بوده است؛ همچنین بین ابعاد چهارگانه زیست پذیری (اجتماعی، زیست محیطی، کالبدی و اقتصادی) تفاوت معناداری برقرار است. در کل میتوان نتیجه گرفت گردشگری بر زیستپذیری در فضاهای پیراشهری نیز تأثیر مثبت دارد و این تأثیر مستقیماً با مکانیزم تغییرات در وضعیت اشتغال و درآمد اهالی سکونتگاههای پیراشهری صورت میگیرد. تأثیر گردشگری بر زیستپذیری فضاهای روستایی دارای "تابعیت مکانی و جغرافیایی" است.
نتیجه گیری: در نهایت اینکه، متنوعسازی زمینههای کسب وکار در فضاهای روستایی به ویژه پیراشهر میتواند نقش کلیدی در تغییر و بهبود وضعیت زیستپذیری سکونتگاهها داشته باشد.
کلیدواژهها: گردشگری پایدار، زیستپذیری، توسعه پایدار روستایی، پیراشهر، بیرجند.
مقدمه
گردشگری از فعالیتهای اقتصادی است که در دهههای اخیر به طور مثبت رشد کرده و نرخ رشد آن از هر شاخه اقتصادی فراتر رفته است (UNWTO, 2017) و به میزان قابل توجهی در درجه توسعه اقتصادی کشورهای فعال و مناطق جغرافیایی آن نقش داشته است چراکه منبع درآمدی مهمی به شمار میرود (Winter and et al, 2019) و از طریق بهبود بخشیدن به جریان تجارت خارجی، یک رکن مهم در تولید ناخالص داخلی محسوب میشود (Liu and et al, 2019). علاوه بر این، گردشگری به دلیل اینکه پیوند مستقیم بین مصرفکنندگان (گردشگران)، صنعت، محیطزیست و جوامع محلی برقرار میکند، نقش اساسی در دستیابی مناطق و جوامع محلی به توسعه پایدار دارد (Patrichi, 2012).
از آنجا که گردشگری با ارائه فعالیتهای اجتماعی-فرهنگی متنوع و دارای ویژگیهای پایدار، کیفیت و استاندارد زندگی را در مناطق کوچک نظیر عرصههایی روستایی بالا میبرد (Al Mamun & Mitra, 2012؛ Kachniewska, 2015) و تمایل جمعیت نواحی روستایی نیز در یک فرآیند پیوسته از تغییرات اجتماعی و اقتصادی، به سوی بالا بردن سطح زندگی خود است (Benedeck, 2004)، "گردشگری روستایی" به عنوان یک معیار پایدار در توسعه سرزمینی مورد توجه است (Stefan and et al, 2021؛ Barbieri and et al, 2008؛ Anisiewicz, 2021)؛ چرا که به طور مثال با حیات گردشگری روستایی، راهی برای سرمایهگذاری در منابع موجود مناطق روستایی پدیدار میشود و از این طریق کارآفرینی و ایجاد مشاغل جدید رشد ظهور مییابد (Antonescu & Antonescu, 2013؛ Benedek & Dezsi, 2006).
در حال حاضر، تمایل فزایندهای در جمعیت به سفر وجود دارد و مقصدهایی که بیشتر مورد توجه قرار میگیرد، آنهایی هستند که فضاهای اقامتی کوچکی دارد (Gössling et al, 2020؛ Palacios-Florencio et al, 2021). این اقامتگاه‌ها در مناطق دورافتاده از هیاهوی شهرها شناسایی میشود، جایی که گردشگر میتواند در آرامش استراحت کند و همه چیزهایی را که طبیعت ارائه میدهد تحسین کند، و در آنجا میتوان از منابع به روش سنتی بهره‌برداری کرد (Gao & Wu, 2017). بدینسان گردشگری در فضاهای روستایی از اولویتهای گردشگری جهانی است.
با وجود فرصت مغتنمی همچون گردشگری برای تسریع امر توسعه و کیفیت زندگی در فضا (روستاها)، واقعیت غیرقابل انکار این است که در حال حاضر سکونتگاههای روستایی به ویژه در کشورهای درحال توسعه از مقبولیت عمومی و سکونتپذیری آن کاسته شده است (سجاسی قیداری و همکاران،1398) و مسأله خطیر زیستپذیری روستاها با چالشهایی نظیر الگوهای ناپایدار زندگی، مهاجرفرستی، آموزش ناکافی منابع انسانی و متروکه شدن زمینهای کشاورزی و محرومماندن روستاها از نظر امکانات و خدمات رفاهی مواجه است (قاسملو و همکاران، 1401). بدینسان، از آنجا که گردشگری روستایی دربردارندهی ارزشها و آثار متفاوتی برای محیط روستایی بوده، شناخت این آثار الزامی و اجتنابناپذیر است (دربانآستانه و همکاران،1398). یکی از زمینههای قابل شناخت، تأثیر گردشگری بر مقوله "زیستپذیری فضای روستایی" است.
شهرستان بیرجند در شرق ایران به عنوان ناحیهای که نقش مرکزیت در استان خراسان جنوبی دارد، بررسی آن از حیث نظام فضایی موید وجود یک کانون شهری (شهر بیرجند مرکز استان و شهرستان) با 304 پارچه آبادی دارای سکنه است؛ همچنین به لحاظ ظرفیتهای گردشگری دارای 153 اثر ثبت شده ملی ملموس، 12 اثر ثبت شده ملی ناملموس و یک اثر ثبت شده جهانی ملموس درکنار گونههای مختلف گردشگرپذیری نظیر انواع بومگردی، خانههای دوم، اکوتوریسم و گردشگری کشاورزی میباشد (سازمان مدیریت و برنامهریزی استان خراسان جنوبی، 1401)؛ بدینسان بخش عظیمی از ظرفیتهای گردشگرپذیری شهرستان بیرجند در فضاهای روستایی آن توزیع شده و روستاها همواره مقصد مهمی برای گردشگران بومی، ملی و فراملی است. از سوی دیگر، سکونتگاههای پیراشهری -به دلیل "مجاورت/همسایگی با مرکز" و نه لزوما به سبب برخورداری از امکانات و زیرساختها در سطح مطلوب- همواره محل سرریز جمعیت شهری یا مقصد مهاجران روستایی است و گاهی مشاهده میشود نرخ رشد جمعیت این سکونتگاهها تا پنج برابر رشد جمعیت شهر مجاور باشد (حجیپور، 1399)، پرسش کلیدی این است که گردشگری در فضاهای پیراشهری چه تأثیری بر استانداردهای یک زندگی خوب یا به تعبیری "زیستپذیری" آن داشته است؟ در این خصوص تلاش شده با رویکردی تطبیقی به تحلیل اثرات گردشگری بر زیستپذیری سکونتگاههای مقصد گردشگری در پیراشهر بیرجند و مقایسه آن با تعدادی روستای شاهد (روستاهای غیرمقصد گردشگری) پرداخته شود.
از زمان انتشار گزارش 1987 برانتلند1 که با هدف افزایش آگاهی و همکاری و ایجاد رویکردی متوازنتر برای توسعه ارائه شد، گردشگری پایدار به عنوان پارادایم غالب در توسعه گردشگری پدیدار شده و آن را به یک عبارت جذاب و قابل توجه در گفتمان توسعه معاصر تبدیل نموده است به گونهای که امروزه بحث و گفتمان با تمرکز بر این موضوع مهم در تحقیقات گردشگری کماکان ادامه دارد (Ruhanen and et al, 2015؛ Dowling, 1993؛ Mensah, 2019).
به گفته جاویر و الازیگ2 (2011) «توسعه گردشگری پایدار به مدیریت کلیه منابعی اطلاق میشود که نیازهای گردشگران و مناطق میزبان را برآورده میکند و در عین حال از فرصتها برای آینده محافظت میکند، به گونهای که بتوان نیازهای اقتصادی، اجتماعی و زیبایی شناختی، حفظ یکپارچگی فرهنگی، تنوع زیستی و سیستمهای حامی زندگی را برآورده کرد». موسکاردو3 ( 1998) سه اصل گردشگری پایدار را "تجربه با کیفیت برای گردشگران"، "بهبود کیفیت زندگی جامعه محلی" و "تداوم منابع طبیعی و تعادل بین نیازهای جمعیت محلی و نیازهای محیط" برشمرده است. بدینسان میتوان گفت گردشگری پایدار با برقراری یک تعادل پویا بین عرضه و تقاضا، پتانسیل لازم را برای نسلهای آینده نیز حفظ میکند و عملاً با آن شناسایی میشود (Khartishvili et al, 2019؛ Kataya, 2021) و از اهداف مهم برای توسعه گردشگری پایدار، ایجاد محیط و استاندارد زندگی مطلوب از طریق ادغام خدمات و شبکههای تولیدی است (Cândea et al, 2009).
زیستپذیری از جمله مفاهیم نوین در حوزهی برنامهریزی روستایی است که کیفیت زندگی در مناطق روستایی را مورد توجه قرار میدهد؛ اما زیستپذیری با توجه به بستر و زمینهای که در آن تعریف میشود، میتواند بسیار گسترده یا محدود باشد. اصطلاح زیستپذیری شامل دو مفهوم اصلی میباشد: یکی کیفیت بالای زندگی بر اساس فرصتها و دستاوردها؛ و دیگری محیط بیرونی و داخلی بهینه شده است که مستقیما بر زندگی ساکنان تأثیر میگذارد. با توجه به این موارد میتوان زیستپذیری را مکانی مجهز برای دستیابی به کیفیت مطلوب زندگی مردمی که در آن محل دارند، تعریف کرد، یعنی ترکیبی از دغدغههای محیطزیست و کیفیت زندگی (Yurui et al, 2020).
پیچیده و چندبعدی بودن مفهوم زیستپذیری منجر شده است تا به سختی بتوان سطح زیستپذیری یک منطقه را ارزیابی کرد (Appleyard et al, 2014). به عبارتی دیگر دخالت مولفههای متنوع اعم از مولفههای اقتصادی، اجتماعی، کالبدی و زیستمحیطی از یک سو و برداشتهای مختلف مردم از مفهوم زیستپذیری از سوی دیگر، سبب پیچیدگی و درک دشوار این مفهوم شده است ( ایراندوست و همکاران، 1392). بر همین اساس تعریف ثابتی از این مساله وجود ندارد.
نظریه زیستپذیری اول بار بر مبنای کار آبراهام مازلو4 (1945) بر روی نیازهای انسانی شکل گرفت (Radcliff, 2001). روانشناس نامی آمریکایی، آبراهام مازلو هرم نیازهای بشری را معرفی کرد. بر اساس این هرم، انسان‌ها در درجه اول سعی دارند نیازهای پایه‌ای خود را زودتر از نیازهای لایه‌های بالاتر برطرف سازند. نیازهای فیزیولوژیک و اساسی انسان شامل نیازهای حیاتی او هستند. مثل هوا، غذا، آب، گرما، خواب، سلامت و ارضای تمایلات جنسی. بر روی این پایه، لایه امنیت قرار گرفته است: احتیاج به منزل، کار، قانون، بیمه، خدمات بهداشتی نظم و ترتیب، امور اخلاقی، امنیت جسمی، امنیت مالی، برنامهریزی زندگی و آینده سازی. لایه سوم شامل عوامل تعلقات روحی است؛ احتیاج به دوست، هم قطار، همسر، عشق، همسایه، محاوره و ارتباط با دیگران، تیمار و پرستاری. لایه چهارم شامل عوامل احترام و قدردانی است؛ احترام، اعتماد، موفقیت، مقام، پیروزی، قهرمانی و حتی ثروت و قدرت، رفاه اجتماعی، ثروت، قدرت، موفقیت، پیروزی، قهرمانی. بالاترین لایه، لایه تحقق خویشتن است؛ فردیت، پرورش استعداد، از خودگذشتگی، بزرگواری، هنر، فلسفه، اعتقادات، فقدان تبعیض. سه لایه پایینی لایه رفع کمبودها هستند. به این معنی که رفع نیازهای این سه لایه اگرچه موجب احساس رضایت انسان می‌گردد، اما او را ترغیب به حرکت و پیشرفت نمی‌کند. مثلاً با خوردن آب تشنگی برطرف میشود، اما شخص درصدد بیشتر خوردن آب نمی‌افتد. لایه چهارم و لایه پنجم، قشر نیازهای به پیشرفت هستند. اینها نیازمندی‌هایی هستند که هرگز برطرف نمی‌شوند (خراسانی و رضوانی، 1392). این نظریه در حوزه مباحث کیفیت زندگی به طور کلی توسط وینهوون توسعه پیدا کرده است، کسی که توسعه دهنده این دیدگاه است که «احساس عمومی5» مردم به زندگی بهتری برای آنها منجر میشود، زمانی که در اجتماع‌های بهتر و زیست‌پذیرتری زندگی کنند. وی معتقد است، این که دقیقاً چه اجتماعی زیست‌پذیرتر است، کاملاً روشن نیست، اما قدر مسلم این است که مردم در اجتماع‌هایی که نیازهایشان بهتر برآورده گردد، شادتر و راضی تر هستند (Radcliff, 2001).
واژهی زیستپذیری برای فضاهای مختلف از جمله مناطق شهری و روستایی مورد استفاده قرار گرفته است. که با توجه به فضای مورداستفاده، به برخی از مولفهها و شاخصها توجه بیشتری شده است. در این میان کاربرد واژهی زیستپذیری روستایی در هر جامعهای، نیاز به تطبیق نیازهای گوناگون محلی و شرایط موجود آنجا دارد (رکن‌الدین افتخاری و همکاران، 1397). همچنین مولفههای زیستپذیری بایستی متناسب با مکان و فضاهای مورد برنامهریزی باشد. از دیدگاه برنامهریزان و نظریهپردازان مرتبط با مسائل توسعه روستایی، بسته به حیطهی عمل هر یک از آنها تعاریف متفاوتی از مفهوم زیستپذیر روستایی ارائه شده است که این تعاریف در مواردی بسیار نزدیک و مکمل یکدیگرند که تعدادی از آنها به شرح ذیل میباشد (منظم اسماعیلپور و همکاران، 1397):
ü روستای زیستپذیر، روستایی است که برای همه اقشار جذاب، ارشمند، امن و مناسب است، نه فقط برای آنها که در گزوه سنی خاصی باشند (Juanwen et al, 2012: 48)؛
ü روستای زیستپذیر از یکسو به گذشتههای تاریخی و ریشههای روستاییان احترام میگذارد و از سوی دیگر به آنان که تاکنون متولد نشدهاند نیز اهمیت میدهد. همچنین این نوع روستا علیه هر گونه ائتلاف منابع مبارزه میکند؛ بنابراین روستای پایدار نیز محسوب میشود (NARC, 2010 ).
در مجموع زیستپذیری به معنای وجود بهترین سطح از کیفیت زندگی است که استانداردهای یک زندگی خوب، بهداشت و سلامت فراوان، محیطزیست پایدار، اجتماعات سرزنده، مردم تحصیل کرده، استفاده متعادل از زمان، مشارکت مدنی فراوان و دسترسی و مشارکت در هنر، فرهنگ و تفریحات پویا را شامل میشود (Murphy, 2010) و بر کیفیت زندگی در سطح محلی متمرکز است که توسط ساکنان، شاغلان، مشتریان و بازدیدکنندگان درک میشود (Litman, 2011). سکونتگاههای زیستپذیر، سکونتگاههایی هستند که عرصههای شکلگیری و رشد و تداوم فرصتها و تهدیدهایی به شمار میروند که بر کیفیت زیست و نحوه تامین نیازهای ساکنان تأثیر مینهند (خراسانی و همکاران، 1391). به عبارتی میتوان زیستپذیری هر سکونتگاه روستایی را در ابعاد اجتماعی، اقتصادی، کالبدی و زیست محیطی جستجو نمود. در این میان، تأثیر گردشگری بر زیستپذیری فضاهای روستایی از سه طریق حاصل میشود: الف) اثرات مستقیم از طریق ایجاد شغل و درآمد؛ ب) اثرات غیرمستقیم از طریق بهبود وضعیت تغذیه، بهداشت، کالاهای مورد نیاز، خدمات زیرساختی، مسکن و ... که منجر به ارتقای اثرات بینبخشی و توسعهی سایر بخشها میشود؛ و ج) اثرات پویا که از طریق بهبود راهبردهای معیشت خانوارها، فضای کسب و کار و سرمایهگذاری و دسترسی به بازار فروش محصولات محلی صورت میگیرد (بیگدلی و همکاران، 1397). در نهایت اینکه، توسعهی گردشگری پایدار در فضاهای روستایی میتواند منجر به ایجاد تعادل نتایج اقتصادی و پایداری حیاتی مناطق روستایی گردد (Peric & Djurki, 2014). براساس بحث نظری صورت گرفته، مدل مفهومی زیر را میتوان ترسیم نمود.
شکل1. مدل مفهومی تحقیق
مطالعات بسیاری در راستای تحقیق حاضر انجام شده است که بررسی سابقه موضوع "زیستپذیری روستایی و گردشگری" در مطالعات خارجی به کمک نرم افزار علم سنجی VOSviwer با استفاده از پایگاه داده ScienceDirect نشان داد طی سالهای 2023-2016 میلادی 454 پژوهش در قالب مقاله انتشار یافته است. به لحاظ موقعیت مکانی، عمدهی پژوهشهای انتشار یافته از کشور چین بوده است. تحولات موضوعی نیز موید این است که در ابتدای دوره (از سال 2016) مساله زیستپذیری با موضوعاتی همچون تغییرات اقلیمی بررسی شده است. سپس دامنهی موضوعی به حوزه نواحی روستایی، چشمانداز روستایی و مقولهی پایداری در آن کشیده شده است. همچنین تحولات موضوعی حاکی است که در اواخر دوره (یعنی سال 2023) پرداختن به مسائلی نظیر احیای روستاها، تابآوری اجتماعات روستایی و حکمرانی مشارکتی در کنار مقوله زیستپذیری روستایی اهمیت یافته و خوشه موضوعی منحصربفردی را به وجود آورده است.
شکل2. نقشه توالی موضوعات مرتبط با زیستپذیری روستایی و گردشگری
منبع: خروجی نرم افزار علم سنجی، 1402
شکل3. مدل تراکم بصری موضوعات مرتبط با زیستپذیری روستایی و گردشگری
منبع: خروجی نرم افزار علم سنجی، 1402
در مطالعات ایرانیان پیرامون موضوع تحقیق، عنابستانی و همکاران (1391) با بررسی آثار اقتصادی، اجتماعی، کالبدی و زیستمحیطی توسعه گردشگری در سکونتگاههای روستایی از دیدگاه گردشگران و روستاییان (دشت ارژن- فارس) دریافتند که برخلاف نظر سنجی از روستاییان و گردشگران که بالاترین تأثیر را در رابطه با متغیر وابسته اقتصادی ارزیابی می‌کردند، بیشترین تغییرات متوجه متغیر وابسته زیست محیطی بوده است. در نهایت استنتاج شده که توسعه گردشگری تغییرات مثبتی را در ابعاد اقتصادی، اجتماعی، کالبدی و زیست محیطی وضعیت زیست محیطی و کالبدی در سطح روستاهای منطقه فراهم نموده است.
خراسانی و رضوانی (1392) پس از بررسی ارتباط زیستپذیری روستاهای پیرامون شهری با برخورداری خدماتی (شهرستان ورامین) نتیجه گرفتند که بین زیستپذیری روستاهای مورد مطالعه با سطح برخورداری خدماتی آن رابطه معناداری وجود نداشته است. در سال 1398 نیز ایمانی در نتیجه مطالعهای با موضوع تدوین سناریوهای زیستپذیری مناطق روستایی بر اساس اصول آیندهپژوهی (شهرستان اسلامآباد غرب) دریافت که 11 عامل به‌مثابة عوامل کلیدی در زیستپذیری اثرگذار است و در نهایت با بهرهگیری از آن 25 سناریوی باورکردنی به‌مثابة سناریوهای مطلوب برای برنامهریزی زیستپذیری روستاهای شهرستان اسلامآباد غرب معرفی شده است. همچنین علویزاده و همکاران در مطالعه سال 1398 با تحلیل زیستپذیری سکونتگاههای روستایی شهرستان کاشمر دریافتند که شاخصهای اقتصادی نظیر فرصتهای شغلی موجود، درآمد مناسب و دسترسی به شغل مناسب در روستا یا شهر مجاور، تأثیر به سزایی در تعیین میزان زیستپذیری نواحی روستایی این شهرستان داشته است. روستاها در بعد زیست محیطی نیز از زیستپذیری بالاتری نسبت به سایر ابعاد برخوردارند. در بعد اجتماعی نیز بهترین وضعیت زیستپذیری، شاخص تفریح و اوقات فراغت بوده است.
قاسملو و همکاران (1401) با تحلیل اثرات توسعه گردشگری بر زیست پذیری مناطق روستایی شهرستان طارم استنتاج نمودند که از نظر شاخصهای توسعه گردشگری و زیستپذیری، مناطق روستایی دارای وضعیت مطلوب بوده است. همچنین اثرات توسعه گردشگری بر زیستپذیری مناطق روستایی حدود 69 درصد مثبت تلقی شده است؛ به طوری که بیشترین تأثیر مربوط به بعد کالبدی و سپس ابعاد اقتصادی و زیست محیطی است. در همین خصوص، مطالعه موحد و همکاران (1401) نشان داد که زیست پذیری اقتصادی، اجتماعی و زیستمحیطی با مدیریت محلی (دهیار و شورای اسلامی) رابطه مستقیم و معنادار دارد و شدت زیست پذیری اقتصادی با مدیریت محلی در حد مناسب ولی بیشتر از سایر متغیرها است. نتایج همبستگی نیز گواه این موضوع بود با بهتر شدن وضعیت مدیریت محلی، تمامی ابعاد زیست پذیری نیز بهبود پیدا خواهند کرد.
در مجموع از پیشینه تحقیق برداشت نمود که در نظام رویکردی مطالعات انجام شده، چندان به بررسی اثرات گردشگری بر زیستپذیری سکونتگاههای روستایی پیراشهر پرداخته نشده است، که از این حیث تحقیق حاضر با مطالعات قبلی دارای تفاوت رویکردی است.
روش پژوهش
این تحقیق اسنادی و پیمایشی با ماهیت کاربردی است. اطلاعات بخش نظری با مطالعهی مستندات علمی و همچنین بهرهگیری از نرم افزار علم سنجی VOSviwer به دست آمده است. ابزارگردآوری اطلاعات در سطح سکونتگاههای مورد مطالعه، پرسشنامه بوده که به وسیلۀ آن زیستپذیری زیستگاههای پیراشهر بیرجند در چهار بعد اجتماعی، زیست محیطی، کالبدی و اقتصادی سنجیده شده است. روایی پرسشنامه با کمک متخصصین و محققین مرتبط با حوزه روستایی و گردشگری ارزیابی شده است. پایایی آن نیز با انجام پیش آزمون و محاسبه مقدار آلفای کرونباخ اندازهگیری شد که نتایج آن به شرح جدول زیر و در حد قابل قبول بوده است. تحلیل دادههای مستخرج از پرسشنامهها در محیط نرمافزار SPSS و با نماگرهای آمار توصیفی و استنباطی انجام شده است. در بخش استنباطی قبل از انجام آزمونهای آماری، ابتدا نرمال بودن متغیرها با استفاده از آزمون کولموگروف اسمیرنوف بررسی شد و از آنجا که آمارها نرمال بوده، به کمک آزمون T نمونههای مستقل به استنتاج نهایی اقدام شده است. در پایان نیز به کمک تکنیک تاپسیس خاکستری (GTOPSIS) اقدام به اولویتبندی سکونتگاههای مقصد گردشگری از حیث زیستپذیری شد.
جدول1. ضریب آلفای کرونباخ برای بخشهای مختلف پرسشنامه
تعداد سوالات | مقدار ضریب آلفای کرونباخ | |
شاخص اجتماعی | 6 | 761/0 |
شاخص زیست محیطی | 5 | 902/0 |
شاخص کالبدی | 7 | 811/0 |
شاخص اقتصادی | 8 | 765/0 |
جامعه تحقیق مشتمل بر سکونتگاههای پیرامون شهر بیرجند بوده که بر حسب دو عامل فاصله و جمعیت از بین آن، روستاهای نمونه انتخاب شده است. به گونه ای که ابتدا روستاهای واقع در حریم 15 کیلومتر از لبه شهر بیرجند انتخاب، سپس آن دسته از روستاهای دارای جمعیت بیش از 20 خانوار به عنوان نمونه انتخاب گردید. تعداد این‌روستاها 21 سکونتگاه بوده است. از میان آن 14 سکونتگاه روستایی مقصد گردشگری6 و 7 سکونتگاه به عنوان شاهد (روستاهای غیرمقصد گردشگری) انتخاب شده است. تعداد افراد نمونه در سطح سکونتگاههای مورد مطالعه با بر پایه آمار تعداد خانوار هر آبادی در سرشماری سال 1395 و استفاده از فرمول کوکران 105 نفر تعیین شد و سپس با روش تسهیم به نسبت در هر آبادی توزیع سکونتگاهی نمونه به دست آمد. در جدول زیر تعداد نمونه به تفکیک دو گروه روستاهای مورد مطالعه در پیراشهر بیرجند نشان داده شده است.
جدول2. حجم نمونه انتخابی به تفکیک سکونتگاههای مورد مطالعه
شاخص | تعداد روستا | تعداد نمونه |
روستاهای مقصد گردشگری | 14 | 70 |
روستاهای شاهد | 7 | 35 |
مجموع | 21 | 105 |
تاپسیس خاکستری (GTOPSIS)
تاپسیس خاکستری یا فاصله ای (interval) همانند روش تاپسیس است یعنی برای رتبه بندی گزینه ها استفاده می شود با این تفاوت که در طیف و اعداد خاکستری (grey) در آن استفاده می شود. عدد خاكستری، به عددی غیرقطعی اطلاق می شود كه مقدار دقیق آن نامشخص، اما محدوده و بازه ای كه در آن قرار می گیرد، مشخص است. در این رویکرد کوشش میشود تا فاصله گزینهها با ایده‌آل‌های مثبت و منفی با عملگرهای خاکستری محاسبه شود. در این تحلیل m گزینه براساس n میعار ارزیابی میشود. گام‌های تاپسیس خاکستری (GTOPSIS) به شرح زیر بوده است:
اول، تشکیل ماتریس تصمیم خاکستری: در این مرحله ارزیابی گزینهها براساس معیارها از دیدگاه خبرگان صورت میگیرد که برای کمی کردن عبارات کلامی خبرگان از طیف جدول زیر استفاده میشود. ماتریس تصمیم خاکستری به صورت Gij است. در ماتریس خاکستری فوق هر میزان اهمیت گزینه iام براساس معیار jام است.
جدول 3. طیف خاکستری ارزیابی گزینهها براساس معیارها
عبارات کلامی | خیلی ضعیف | ضعیف | نسبتا ضعیف | متوسط | نسبتا خوب | خوب | خیلی خوب |
معادل خاکستری | 0-1 | 1-3 | 3-4 | 4-5 | 5-6 | 6-9 | 9-10 |
منبع: حبیبی،1397: 47.
دوم، نرمال سازی ماتریس تصمیم خاکستری: ماتریس تصمیم خاکستری باید به یک ماتریس خاکستری نرمال تبدیل شود. با نرمال‌سازی ماتریس تصمیم اطمینان حاصل میشود که هر عدد خاکستری به بازه [۰,۱] تعلق دارد. نرمال سازی با استفاده از روابط زیر انجام میشود:
سوم، ماتریس خاکستری نرمال موزون: پس از نرمال سازی ماتریس خاکستری نرمال شده باید موزون شود. اگر وزن معیارها با روشهای دیگری محاسبه نشده باشد از عبارات کلامی مندرج در جدول زیر برای تعیین میزان اهمیت معیارها (وزن) استفاده میشود. سپس وزن معیارها در ماتریس نرمال شده، ضرب خاکستری میشود. در این خصوص محاسبات زیر صورت میگیرد:
G ∈ [L , U]
G1=[L1 , U1]
G2=[L2 , U2]
G1* G2=( L1 * L2, U1 * U2)
جدول 4. طیف خاکستری تخمین اهمیت معیارها
عبارات کلامی | خیلی کم | کم | تقریبا کم | متوسط | تقریبا زیاد | زیاد | خیلی زیاد |
معادل خاکستری | 0/0-1/0 | 1/0-3/0 | 3/0-4/0 | 4/0-5/0 | 5/0-6/0 | 6/0-9/0 | 9/0-1 |
منبع: حبیبی،1397: 47.
چهارم، ایده‌آل‌های مرجع محاسبه میشود. اگر مجموعه راه‌کارهای ممکن را با A = {A1, A2, … , Am} نمایش دهیم مجموعه مرجع و ایدهآل Amax از طریق درجه امکان‌پذیری خاکستری محاسبه میشود. عنصر اصلی تصمیم‌گیری درجه امکان‌پذیری خاکستری است. زمانیکه دو عدد خاکستری G1 و G2 مقایسه می‌شوند، میزان احتمال اینکه G1 ≤ G2 باشد باید محاسبه شود. در این صورت چهار حالت وجود دارد:
اگر کران بالای G1 از کران پایین G2 کوچکتر باشد میزان احتمال یک است.
اگـر کران پایین G1 از کران بالای G2 بزرگتر باشد میزان احتمال صفر است.
اگر هر دو کران G1 با هر دو کران G2 برابر باشد میزان احتمال 5/0 است.
در غیر اینصورت باید محاسبات مربوط به طول خاکستری انجام شود. این طول همان فاصله کران بالا از کران پایین یک عدد خاکستری است. برای مثال برای عدد خاکستری [۹ و ۶] طول خاکستری ۳ میباشد.
هرچه میزان احتمال کوچکتر باشد گزینه Ai رتبه بهتری خواهد داشت. به این تریتب میتوان گزینهها رتبهبندی باشد و بهترین گزینه را انتخاب کرد.
قلمرو جغرافیایی پژوهش
شهر بيرجند در شرق كشور بنا به موقعیت جغرافیایی آن از اهمیت اقتصادي، اجتماعي، فرهنگي، سياسي و محيطي ويژهاي در منطقه برخوردار میباشد. ارتفاع اين شهر از سطح دريا 1480 متر و فاصله آن تا مشهد، زاهدان و تهران به ترتيب 486، 458 و 1120 كيلومتر ميباشد (وفاييفرد، 1384). بيرجند بر اساس سرشماري سال 1385 داراي جمعيتي برابر با 157848 نفر، رشد جمعيتي 2 درصد و با مساحت 7/42 كيلومترمربع داراي تراكم جمعيتي برابر با 3697 نفر در هر كيلومترمربع بوده است. این شهر پر جمعیت ترین شهرستان استان خراسان جنوبی است و جمعیت آن طبق سرشماری سال 1395 برابر 261،324 نفر و در سال 1398 بر اساس آمار ارائه شده از دانشگاه علوم پزشکی 285،821 نفر بوده است. شهر بیرجند در محل تقاطع راههاي ارتباطی و بازرگانی قدیم در شرق ایران و نیز در مسیر راههایی که بنادر جنوب ایران را از طریق زاهدان، کرمان و یزد به نواحی شمال خراسان و ماورالنهر متصل ساخته (محور ترانزيتي شرق كشور)، قرار گرفته است. همین راهها، مجموعهاي از پیوندها را براي این شهر به وجود آورده است که یکی پیوند معنوي و گسترش فرهنگی و مناسبات میان اقوام و دیگري تکثر ثروت و گشایش و رونق اقتصادي است. بر اساس ظرفیتهای و ویژگیهای شهر بیرجند از سال 1383 با تقسیم شدن استان خراسان بزرگ به سه استان، این شهر مرکز استان خراسان جنوبی انتخاب گردید که نقطه عطفی اساسی در رشد فیزیکی و توسعه فضایی این شهر به شمار میآید (افراخته و حجیپور، 1392). شهر بیرجند مانند سایر شهرهای در حال توسعه تا حدود زیادی در مسیر توسعه و پیشرفت قرار گرفته و از عواقب کانون تجمع و انباشت امکانات و خدمات در منطقه خراسان جنوبی با به عبارتی صحیح‌تر، فرایند نوسازی در امان نمانده است. پیامدهای توسعه و شهری شدن، به روستاهای پیرامون آن نیز رسیده و تا حدود زیادی، هم چهره و هم باطن روستاها را دگرگون کرده است (سجاسی قیداری و همکاران، 1399). امروز برد اثرات مستقیم مجاورت با شهر بیرجند تا حدود 30 کیلومتری اطراف آن روستاها را تحت الشعاع قرار میدهد. در این تحقیق، روستاهای تا فاصله حداکثر 22 کیلومتر از شهر بیرجند به عنوان جامعه انتخاب شده که در جدول زیر اسامی آن آمده است.
شکل 4. موقعیت روستاهای مورد مطالعه در شهرستان بیرجند
جدول 5. مشخصات جمعیتی روستاهای مورد مطالعه
نوع روستا | نام روستا | خانوار 1395 | نوع روستا | نام روستا | خانوار 1395 | نوع روستا | نام روستا | خانوار 1395 |
مقصد گردشگری | مرک | 151 | مقصد گردشگری | کاسه سنگ | 21 | شاهد | دستگرد | 898 |
شکرآب | 92 | شوکت آباد | 143 | منظریه | 58 | |||
مهدیآباد | 26 | بجد | 303 | امیرآباد شیبانی | 29 | |||
شریفآباد | 50 | مزگ | 20 | علی آباد | 238 | |||
کلاته بجدی | 87 | رزگ | 26 | حاجی آباد | 2078 | |||
پسوج | 23 | حسین آباد سادات | 201 | امیرآباد | 1847 | |||
رقویی | 68 | شمس آباد | 122 | چهکند | 1220 |
یافتهها و بحث
در ابتدا بررسی ویژگیهای جمعیتشناختی افراد مورد مطالعه نشان داد که از حیث میانگین بعد خانوار در روستاهای مقصد گردشگری 32/5 نفر و در روستاهای شاهد 62/4 نفر بوده است. بنا به بررسی جنسیت افراد مورد مطالعه میتوان گفت در روستاهای مقصد گردشگری 3 /60 درصد افراد" مرد" و7/39 درصد "زن" و در روستاهای شاهد 7/45 درصد افراد "مرد" و 3/54 درصد "زن" بودهاند. از این رو، فزونی حضور مردان برای پاسخگویی به سوالات تحقیق در روستاهای گردشگرپذیر نسبت به روستاهای شاهد، نکته قابل توجه بوده است.
جدول 6. توزیع فراوانی افرادمورد مطالعه بر اساس جنسیت به تفکیک روستاهای مقصد گردشگری و شاهد در پیراشهر بیرجند
شاخص آماری | روستاهای مقصد گردشگری | روستاهای شاهد | ||||
مرد | زن | مرد | زن | |||
فراوانی | 41 | 27 | 16 | 19 | ||
درصد | 3/60 | 7/39 | 7/45 | 3/54 | ||
از حیث سن پاسخگویان در روستاهای مقصد گردشگری 9/17 درصد افراد کمتر از 20 سال و 7/50 درصد "20 تا 45 سال " و 4/31 درصد " 45 تا 65 سال " و در روستاهای شاهد 7/5 درصد افراد کمتر از 20 سال و 6/68 درصد "20 تا 45 سال " و 7/25 درصد " 45 تا 65 سال " بوده اند. به عبارتی میتوان گفت افراد با سن 45-20 سال در هر دو تیپ روستاهای مورد مطالعه دارای بیشترین فراوانی بودهاند.
جدول 7. توزیع فراوانی افرادمورد مطالعه بر اساس سن به تفکیک روستاهای مقصد گردشگری و شاهد در پیراشهر بیرجند
شاخص آماری | روستاهای مقصد گردشگری | روستاهای شاهد | ||||||
کمتر از 20 سال | 20-45 | 45-65 | کمتر از 20 سال | 20-45 | 45-65 | |||
فراوانی | 12 | 34 | 21 | 2 | 24 | 9 | ||
درصد | 9/17 | 7/50 | 4/31 | 7/5 | 6/68 | 7/25 | ||
بررسی وضعیت اشتغال در دو گروه روستاهای مورد بررسی نشان داد که در روستاهای مقصد گردشگری میزان "بیکاری" 8/30 درصد و در روستاهای شاهد نیز 1/37 درصد بوده است که میتوان گفت نسبت بیکاران به شاغلین در روستاهای گردشگرپذیر کمتر است. از طرف دیگر، شاخص بیکاری موید کمبود فرصتهای شغلی در هر دو گروه روستاها است. همچنین توزیع فراوانی افراد مورد مطالعه بر اساس نوع شغل نیز می توان گفت در روستاهای مقصد گردشگری 2/9 درصد افراد "کشاورز و دامدار" و 8/33 درصد "خدمات " و 3/12 درصد " کارمند " و 8/13 درصد " سایر " و در روستاهای شاهد 7/5 درصد افراد "کشاورز و دامدار" و 4/51 درصد "خدمات " و 7/5 درصد " سایر "بوده اند. گزینه سایر معرف افرادی که یا محصل بوده یا به فعالیتهایی نظیر دلالی اشتغال دارند. فزونی شاخص خدمات نیز معرف این بوده که بسیاری از نیروی کار مستقر در فضاهای پیراشهر بیرجند برای کسب درآمد و امرار معاش به شهر مراجعه دارند.
شکل 5. مقایسه وضعیت و نوع اشتغال در روستاهای مورد مطالعه
به لحاظ سطح تحصیلات افراد نیز بررسیها مبین این است که در روستاهای مقصد گردشگری 7/15 درصد افراد "بیسواد" و 7/55 درصد "زیردیپلم " و 3/4 درصد " دیپلم " و 1/7 درصد "لیسانس" و 1/17 درصد "فوقلیسانس" و در روستاهای شاهد 1/17 درصد افراد "بیسواد" و 4/31 درصد "زیردیپلم " و 7/45 درصد " دیپلم " و 7/5 درصد "لیسانس" بوده اند.
شکل 6. میزان تحصیلات در روستاهای مورد مطالعه
بنا به بررسی میزان درآمد (متوسط) ماهیانه خانوارها در روستاهای مقصد گردشگری 6/44 درصد افراد "کمتر از 5 میلیون تومان" و 3/32 درصد "5 تا 10 میلیون تومان " و 1/23 درصد " 10 تا 15 میلیون تومان" و در روستاهای شاهد 60 درصد افراد "کمتر از 5 میلیون تومان" و 6/28 درصد "5 تا 10 میلیون تومان" و 4/11 درصد " 10 تا 15 میلیون تومان" بوده است. بدینسان میتوان گفت اولا در هر دو گروه روستاهای مورد مطالعه، میزان درآمد ماهیانه خانوارها در سطح پایینی قرار دارد؛ ثانیا در روستاهای مقصد گردشگری میزان درآمد افراد بیش از ساکنین روستاهای شاهد بوده است.
شکل 7. مقایسه میزان درآمد ماهیانه خانوارها در روستاهای مورد مطالعه
بررسی وضعیت زیستپذیری سکونتگاههای مورد مطالعه در زمینه بعد اجتماعی و شاخصهای آن نشان داد که شاخص "احساس امنیت فردی" در سکونتگاههای روستاهای مقصد گردشگری 9/82 درصد خیلی زیاد و در روستاهای شاهد 3/54 درصد خیلی زیاد است. "مهاجرت افراد" در سکونتگاههای روستاهای مقصد گردشگری 9/52 درصد افراد مورد مطالعه "کم" و در روستاهای شاهد 8/68 درصد افراد "خیلی کم" است. " امید به آینده در بین اهالی " در سکونتگاههای روستاهای مقصد گردشگری 60 درصد افراد مورد مطالعه "خیلی زیاد" و در روستاهای شاهد 3/30 درصد گزینه "خیلی زیاد" است. " تمایل به ماندن در روستا " در سکونتگاههای روستاهای مقصد گردشگری 6/38 درصد افراد مورد مطالعه "خیلی زیاد" و در روستاهای شاهد 3/34 درصد گزینه " زیاد" است. " گسترش امکانات فرهنگی و هنری در روستا " در سکونتگاههای روستاهای مقصد گردشگری 4/41 درصد افراد مورد مطالعه "خیلی زیاد" و در روستاهای شاهد40 درصد گزینه " زیاد" است. " مشارکت افراد در ساخت مکان های عمومی" در سکونتگاههای روستاهای مقصد گردشگری 6/58 درصد افراد مورد مطالعه "خیلی زیاد" و در روستاهای شاهد40 درصد گزینه " خیلی زیاد" است. از این رو با مقایسه شاخصهای بعد اجتماعی زیستپذیری میان روستاها میتوان دریافت که در روستاهای مقصد گردشگری اولا میانگین کل بالاتر از روستاهای شاهد بوده و ثانیا در بین شاخصهای اجتماعی در روستاهای گردشگرپذیر شاخص احساس امنیت فردی دارای بالاترین میانگین و در روستاهای شاهد، وضعیت مهاجرت افراد به عنوان مطلوبترین شاخصهای بعد اجتماعی زیستپذیری بوده است.
جدول 8. وضعیت شاخصهای بعد "اجتماعی" زیست پذیری سکونتگاههای روستاهای مقصد گردشگری و شاهد در پیراشهر بیرجند
گویه | شاخص آماری | روستای مقصد گردشگری | روستای شاهد | ||||||||||
خیلی کم | کم | متوسط | زیاد | خیلی زیاد | میانگین | خیلی کم | کم | متوسط | زیاد | خیلی زیاد | میانگین | ||
احساس امنیت فردی | فراوانی | 0 | 0 | 8 | 4 | 58 | 7/4 | 0 | 2 | 11 | 3 | 19 | 1/4 |
درصد | 0 | 0 | 4/11 | 7/5 | 9/82 | 0 | 7/5 | 4/31 | 6/8 | 3/54 | |||
مهاجرت افراد7 | فراوانی | 33 | 37 | 0 | 0 | 0 | 5/4 | 22 | 4 | 3 | 3 | 0 | 4/4 |
درصد | 1/47 | 9/52 | 0 | 0 | 0 | 8/68 | 5/12 | 4/9 | 4/9 | 0 | |||
امید به آینده در بین اهالی | فراوانی | 0 | 0 | 4 | 24 | 42 | 5/4 | 2 | 8 | 5 | 8 | 10 | 5/3 |
درصد | 0 | 0 | 7/5 | 3/34 | 60 | 1/6 | 2/24 | 2/15 | 2/24 | 3/30 | |||
تمایل به ماندن در روستا | فراوانی | 0 | 5 | 13 | 25 | 27 | 4 | 6 | 3 | 6 | 12 | 8 | 4/3 |
درصد | 0 | 1/7 | 6/18 | 7/35 | 6/38 | 1/17 | 6/8 | 1/17 | 3/34 | 9/22 | |||
گسترش امکانات فرهنگی و هنری در روستا | فراوانی | 5 | 0 | 15 | 21 | 29 | 4 | 4 | 8 | 6 | 14 | 3 | 1/3 |
درصد | 1/7 | 0 | 4/21 | 30 | 4/41 | 4/11 | 9/22 | 1/17 | 40 | 6/8 | |||
مشارکت افراد در ساخت مکان های عمومی | فراوانی | 0 | 0 | 4 | 25 | 41 | 5/4 | 4 | 5 | 11 | 1 | 14 | 5/3 |
درصد | 0 | 0 | 7/5 | 7/35 | 6/58 | 4/11 | 3/14 | 4/31 | 9/2 | 40 | |||
بررسی وضعیت شاخصهای بعد زیست محیطی زیست پذیری سکونتگاهها مورد مطالعه نشان داد که شاخص "رضایت از مراکز بهداشتی" در سکونتگاههای روستاهای مقصد گردشگری 9/52 درصد خیلی زیاد و در روستاهای شاهد 1/37 درصد متوسط است. " جمع آوری و دفع آب های سطحی " در سکونتگاههای روستاهای مقصد گردشگری 6/38 درصد گزینه "زیاد" و در روستاهای شاهد 4/31 درصد افراد "متوسط" است. " کیفیت بهداشت شبکه معابر " در سکونتگاههای روستاهای مقصد گردشگری 7/35 درصد افراد مورد مطالعه "خیلی زیاد" و در روستاهای شاهد 3/34 درصد گزینه "متوسط" است. " نظافت و پاکیزگی در روستا " در سکونتگاههای روستاهای مقصد گردشگری 9/52 درصد افراد مورد مطالعه "خیلی زیاد" و در روستاهای شاهد 3/34 درصد گزینه " زیاد" است. " کیفیت آب آشامیدنی " در سکونتگاههای روستاهای مقصد گردشگری 6/58 درصد افراد مورد مطالعه "خیلی زیاد" و در روستاهای شاهد 4/31 درصد گزینه " خیلی زیاد" است. بنابراین میتوان گفت وضعیت روستاهای مقصدگردشگری از حیث بعد زیست محیطی نسبت به روستاهای شاهد مطلوبتر است. همچنین در روستاهای گردشگرپذیر پیرامون شهر بیرجند، در بعد زیست محیطی دو شاخص "نظافت و پاکیزگی فضا" و "رضایت از مرکز بهداشتی" دارای بالاترین میانگین بوده است.
جدول 9. وضعیت شاخصهای بعد "زیست محیطی" زیست پذیری سکونتگاههای روستاهای مقصد گردشگری و شاهد در پیراشهر بیرجند
گویه | شاخص آماری | روستای مقصد گردشگری | روستای شاهد | ||||||||||
خیلی کم | کم | متوسط | زیاد | خیلی زیاد | میانگین | خیلی کم | کم | متوسط | زیاد | خیلی زیاد | میانگین | ||
رضایت از مراکز بهداشتی | فراوانی | 0 | 2 | 19 | 12 | 37 | 2/4 | 2 | 5 | 13 | 6 | 9 | 4/3 |
درصد | 0 | 9/2 | 1/27 | 1/17 | 9/52 | 7/5 | 3/14 | 1/37 | 1/17 | 7/25 | |||
جمع آوری و دفع آب های سطحی | فراوانی | 0 | 7 | 10 | 27 | 26 | 4 | 2 | 8 | 11 | 7 | 7 | 3/3 |
درصد | 0 | 10 | 3/14 | 6/38 | 1/37 | 7/5 | 9/22 | 4/31 | 20 | 20 | |||
کیفیت بهداشت شبکه معابر | فراوانی | 4 | 15 | 6 | 20 | 25 | 7/3 | 0 | 8 | 12 | 5 | 10 | 5/3 |
درصد | 7/5 | 4/21 | 6/8 | 6/28 | 7/35 | 0 | 9/22 | 3/34 | 3/14 | 6/28 | |||
نظافت و پاکیزگی در روستا | فراوانی | 0 | 2 | 11 | 20 | 37 | 3/4 | 0 | 5 | 12 | 9 | 9 | 6/3 |
درصد | 0 | 9/2 | 7/15 | 6/28 | 9/52 | 0 | 3/14 | 3/34 | 7/25 | 7/25 | |||
کیفیت آب آشامیدنی | فراوانی | 2 | 2 | 11 | 14 | 41 | 4/3 | 2 | 3 | 10 | 9 | 11 | 7/3 |
درصد | 9/2 | 9/2 | 7/15 | 20 | 6/58 | 7/5 | 6/8 | 6/28 | 7/25 | 4/31 | |||
دیدگاه جامعه محلی در خصوص شاخصهای بعد کالبدی زیست پذیری سکونتگاههای روستاهای مقصد گردشگری و شاهد در پیراشهر بیرجند نشان داد که شاخص " دسترسی افراد به پارک و فضای سبز " در سکونتگاههای روستاهای مقصد گردشگری 4/31 درصد متوسط و در روستاهای شاهد 3/43 درصد زیاد است. " دسترسی به امکانات ورزشی " در سکونتگاههای روستاهای مقصد گردشگری 7/45 درصد گزینه "متوسط" و در روستاهای شاهد 1/37 درصد افراد "زیاد" است. " ایجاد سامانه تخلیه فاضلاب جمع آوری و دفع زباله " در سکونتگاههای روستاهای مقصد گردشگری 9/52 درصد افراد مورد مطالعه " زیاد" و در روستاهای شاهد 1/37 درصد گزینه " زیاد" است. " رضایت افراد از نظر زیبایی روستا " در سکونتگاههای روستاهای مقصد گردشگری 9/52 درصد افراد مورد مطالعه "خیلی زیاد" و در روستاهای شاهد 3/30 درصد گزینه " خیلیزیاد" است. " امکانات سرویس بهداشتی و حمام برای افراد " در سکونتگاههای روستاهای مقصد گردشگری 6/58 درصد افراد مورد مطالعه "خیلی زیاد" و در روستاهای شاهد 1/37 درصد گزینه " خیلی زیاد" است. " دسترسی افراد به منابع انرژی برق و گاز و نفت " در سکونتگاههای روستاهای مقصد گردشگری 70 درصد افراد مورد مطالعه "خیلی زیاد" و در روستاهای شاهد 1/57 درصد گزینه " خیلی زیاد" است. " کیفیت خانه های ساخته شده از نظر مصالح به کار رفته " در سکونتگاههای روستاهای مقصد گردشگری 6/48 درصد افراد مورد مطالعه "متوسط" و در روستاهای شاهد 6/48 درصد گزینه " متوسط" است. بدینسان، میانگین شاخصهای بعد کالبدی زیست پذیری در سکونتگاه های گردشگرپذیر مطلوبتر از روستاهای شاهد ارزیابی میشود. همچنین در هر دو تیپ روستاهای پیرامون شهر بیرجند از بعد کالبدی، شاخص "کیفیت خانه های ساخته شده از نظر مصالح به کار رفته" در مقایسه با دیگر شاخصها از میانگین برتری برخوردار است چراکه نزدیکتر به شهر بیرجند از حیث دسترسی به مصالح بهروز و تأسی گرفتن از ساختوسازهای شهری در برجستهتر نمودن شاخص مذکور نقش داشته است.
جدول 10. وضعیت شاخصهای بعد "کالبدی" زیست پذیری سکونتگاههای روستاهای مقصد گردشگری و شاهد در پیراشهر بیرجند
گویه | شاخص آماری | روستای مقصد گردشگری | روستای شاهد | |||||||||||
خیلی کم | کم | متوسط | زیاد | خیلی زیاد | میانگین | خیلی کم | کم | متوسط | زیاد | خیلی زیاد | میانگین | |||
دسترسی افراد به پارک و فضای سبز | فراوانی | 7 | 5 | 22 | 17 | 19 | 5/3 | 10 | 4 | 9 | 12 | 0 | 7/2 | |
درصد | 10 | 1/7 | 4/31 | 3/24 | 1/27 | 6/28 | 4/11 | 7/25 | 3/43 | 0 | ||||
دسترسی به امکانات ورزشی | فراوانی | 4 | 5 | 32 | 14 | 15 | 4/3 | 7 | 10 | 5 | 13 | 0 | 7/2 | |
درصد | 7/5 | 1/7 | 7/45 | 20 | 4/21 | 20 | 6/28 | 3/14 | 1/37 | 0 | ||||
ایجاد سامانه تخلیه فاضلاب جمع آوری و دفع زباله | فراوانی | 2 | 13 | 12 | 37 | 6 | 5/3 | 5 | 4 | 11 | 13 | 2 | 1/3 | |
درصد | 9/2 | 6/18 | 1/17 | 9/52 | 6/8 | 3/14 | 4/11 | 4/31 | 1/37 | 7/5 | ||||
رضایت افراد از نظر زیبایی روستا | فراوانی | 3 | 10 | 8 | 12 | 37 | 4 | 4 | 9 | 7 | 3 | 10 | 2/3 | |
درصد | 3/4 | 3/14 | 4/11 | 1/17 | 9/52 | 1/12 | 3/27 | 2/21 | 1/9 | 3/30 | ||||
امکانات سرویس بهداشتی و حمام برای افراد | فراوانی | 2 | 0 | 8 | 19 | 41 | 4/4 | 5 | 2 | 7 | 8 | 13 | 6/3 | |
درصد | 9/2 | 0 | 4/11 | 1/27 | 6/58 | 3/14 | 7/5 | 20 | 9/22 | 1/37 | ||||
دسترسی افراد به منابع انرژی برق و گاز و نفت | فراوانی | 0 | 0 | 3 | 18 | 49 | 8/3 | 2 | 0 | 6 | 7 | 20 | 3 | |
درصد | 0 | 0 | 3/4 | 7/25 | 70 | 7/5 | 0 | 1/17 | 20 | 1/57 | ||||
کیفیت خانه های ساخته شده از نظر مصالح به کار رفته | فراوانی | 0 | 0 | 34 | 14 | 22 | 7/4 | 5 | 2 | 17 | 9 | 2 | 2/4 | |
درصد | 0 | 0 | 6/48 | 20 | 4/31 | 3/14 | 7/5 | 6/48 | 7/25 | 7/5 | ||||
مقایسه شاخصهای بعد اقتصادی زیست پذیری سکونتگاههای مورد مطالعه در پیراشهر بیرجند نشان داد که شاخص " رضایت از میزان درآمد و پس انداز " در سکونتگاههای روستاهای مقصد گردشگری 1/67 درصد" متوسط" و در روستاهای شاهد 4/51 درصد "خیلی کم" است. " هزینه های زندگی " در سکونتگاههای روستاهای مقصد گردشگری 3/54 درصد گزینه "متوسط" و در روستاهای شاهد 1/53 درصد افراد "متوسط" است. " نابرابری اقتصادی" در سکونتگاههای روستاهای مقصد گردشگری 7/75 درصد افراد مورد مطالعه " متوسط" و در روستاهای شاهد 4/46 درصد گزینه " متوسط" است. " قیمت مسکن " در سکونتگاههای روستاهای مقصد گردشگری 1/37 درصد افراد مورد مطالعه " زیاد" و در روستاهای شاهد 1/57 درصد گزینه " خیلی زیاد" است. " قیمت اراضی کشاورزی" در سکونتگاههای روستاهای مقصد گردشگری 9/52 درصد افراد مورد مطالعه "زیاد" و در روستاهای شاهد 9/46 درصد گزینه " متوسط" است. " رضایت از شغل افراد " در سکونتگاههای روستاهای مقصد گردشگری 8/47 درصد افراد مورد مطالعه "متوسط" و در روستاهای شاهد 4/31 درصد گزینه " متوسط" است. " احساس فقر در بین افراد " در سکونتگاههای روستاهای مقصد گردشگری 40 درصد افراد مورد مطالعه "کم" و در روستاهای شاهد 40 درصد گزینه " کم" است. " ایجاد انگیزه در جهت بهبود وضعیت کار در بین افراد " در سکونتگاههای روستاهای مقصد گردشگری 4/61 درصد افراد مورد مطالعه "خیلی زیاد" و در روستاهای شاهد 6/28 درصد گزینه " متوسط" و 6/28 درصد گزینه" خیلی زیاد" است. براساس محاسبات میتوان گفت وضعیت روستاهای مقصدگردشگری از حیث بعد اقتصادی نسبت به روستاهای شاهد مطلوبتر است. همچنین در روستاهای گردشگرپذیر پیرامون شهر بیرجند، در بعد اقتصاد شاخص " ایجاد انگیزه در جهت بهبود وضعیت کار در بین افراد " دارای بالاترین میانگین بوده است.
جدول 11. وضعیت شاخصهای بعد "اقتصادی" زیست پذیری سکونتگاههای روستاهای مقصد گردشگری و شاهد در پیراشهر بیرجند
گویه | شاخص آماری | روستای مقصد گردشگری |
| روستای شاهد |
| ||||||||
خیلی کم | کم | متوسط | زیاد | خیلی زیاد | میانگین | خیلی کم | کم | متوسط | زیاد | خیلی زیاد | میانگین | ||
رضایت از میزان درآمد و پس انداز | فراوانی | 2 | 15 | 47 | 0 | 6 | 9/2 | 18 | 0 | 17 | 0 | 0 | 2 |
درصد | 9/2 | 4/21 | 1/67 | 0 | 6/8 | 4/51 | 0 | 6/48 | 0 | 0 | |||
هزینه های زندگی8 | فراوانی | 0 | 2 | 38 | 22 | 8 | 5/2 | 9 | 0 | 17 | 3 | 3 | 3/3 |
درصد | 0 | 9/2 | 3/54 | 4/31 | 4/11 | 1/28 | 0 | 1/53 | 4/9 | 4/9 | |||
نابرابری اقتصادی* | فراوانی | 0 | 2 | 53 | 11 | 4 | 8/2 | 8 | 0 | 13 | 3 | 4 | 2/3 |
درصد | 0 | 9/2 | 7/75 | 7/15 | 7/5 | 6/28 | 0 | 4/46 | 7/10 | 3/14 | |||
قیمت مسکن* | فراوانی | 3 | 0 | 23 | 26 | 18 | 2/2 | 0 | 4 | 3 | 8 | 20 | 7/1 |
درصد | 3/4 | 0 | 9/32 | 1/37 | 7/25 | 0 | 4/11 | 6/8 | 9/22 | 1/57 | |||
قیمت اراضی کشاورزی* | فراوانی | 0 | 0 | 17 | 37 | 16 | 2 | 2 | 1 | 15 | 11 | 3 | 6/2 |
درصد | 0 | 0 | 3/24 | 9/52 | 9/22 | 3/6 | 1/3 | 9/46 | 4/34 | 4/9 | |||
رضایت از شغل افراد | فراوانی | 2 | 10 | 32 | 18 | 5 | 2/3 | 9 | 9 | 11 | 4 | 2 | 5/2 |
درصد | 3 | 9/14 | 8/47 | 9/26 | 5/7 | 7/25 | 7/25 | 4/31 | 4/11 | 7/5 | |||
احساس فقر در بین افراد* | فراوانی | 10 | 28 | 21 | 4 | 7 | 4/3 | 1 | 14 | 4 | 7 | 9 | 7/2 |
درصد | 3/14 | 40 | 30 | 7/5 | 10 | 9/2 | 40 | 4/11 | 20 | 7/25 | |||
ایجاد انگیزه در جهت بهبود وضعیت کار در بین افراد | فراوانی | 0 | 8 | 9 | 10 | 43 | 2/4 | 9 | 3 | 10 | 3 | 10 | 1/3 |
درصد | 0 | 4/11 | 9/12 | 3/14 | 4/61 | 7/25 | 6/8 | 6/28 | 6/8 | 6/28 | |||
بر اساس خروجی آزمون کولموگروف اسمیرنوف توزیع داده های زیست پذیری سکونتگاههای روستاهای مقصد گردشگری و شاهد در پیراشهر بیرجند در چهار بعد اجتماعی، زیست محیطی، کالبدی، اقتصادی از توزیع نرمال تبعیت می کند بنابراین جهت مقایسه زیست پذیری سکونتگاههای روستاهای مقصد گردشگری و شاهد در پیراشهر بیرجند از آزمون T نمونه های مستقل استفاده شده است.
جدول 12. خروجی آزمون کولموگروف اسمیرنوف جهت بررسی نرمال بودن زیست پذیری سکونتگاههای روستاهای مقصد گردشگری و شاهد در پیراشهر بیرجند در چهار بعد اجتماعی، زیست محیطی، کالبدی، اقتصادی
| روستای مقصد گردشگری | روستای شاهد | ||
مقدار آماره آزمون | sig | مقدار آماره آزمون | sig | |
شاخص اجتماعی | 154/0 | 088/0 | 161/0 | 200/0 |
شاخص زیست محیطی | 139/0 | 2/0 | 161/0 | 200/0 |
شاخص کالبدی | 164/0 | 08/0 | 153/0 | 200/0 |
شاخص اقتصادی | 140/0 | 200/0 | 153/0 | 083/0 |
بر اساس خروجی آزمون t نمونه های مستقل و مقایسه زیست پذیری سکونتگاههای روستاهای مقصد گردشگری و شاهد در پیراشهر بیرجند در چهار بعد اجتماعی، زیست محیطی، کالبدی، اقتصادی نتیجه می شود در همه ابعاد مورد بررسی وضعیت زیست پذیری سکونتگاههای روستاهای مقصد گردشگری بهتر از زیست پذیری سکونتگاههای روستاهای شاهد در پیراشهر بیرجند است. بررسی و مقایسه میانگین کلی زیستپذیری در روستاهای مورد مطالعه نیز نشان داد که در روستاهای مقصد گردشگری 3/4 و در روستاهای شاهد 1/3 بوده است.
جدول 13. خروجی آزمون t نمونه های مستقل جهت مقایسه زیست پذیری سکونتگاههای روستاهای مقصد گردشگری و شاهد در پیراشهر بیرجند در چهار بعد اجتماعی، زیست محیطی، کالبدی، اقتصادی
متغیر | نوع روستا | تعداد | میانگین | آماره t | sig |
شاخص اجتماعی | مقصد گردشگری | 70 | 38/4 | 410/4 | 000/0 |
شاهد | 35 | 62/3 | |||
شاخص زیست محیطی | مقصد گردشگری | 70 | 10/4 | 017/3 | 004/0 |
شاهد | 35 | 49/3 | |||
شاخص کالبدی | مقصد گردشگری | 70 | 89/3 | 962/3 | 000/0 |
شاهد | 35 | 20/3 | |||
شاخص اقتصادی | مقصد گردشگری | 70 | 90/2 | 569/2 | 013/0 |
شاهد | 35 | 59/2 |
در نهایت به کمک روش تاپسیس خاکستری، ضریب زیستپذیری سکونتگاههای مقصد گردشگری در پیراشهر بیرجند محاسبه شده است که نتایج شاخص Ci نیز در جدول زیر نشان داده شده و در نقشه نیز، موقعیت روستاها نمایش داده شده است. طبق قاعده، پایینترین مقدار Ci معرف بالاترین سطح زیستپذیری میباشد. بدینسان در روستاهای بجد و حسینآباد سادات میتوان شاهد کیفیت بالای سطح زیستپذیری در مقایسه با دیگر روستاهای گردشگرپذیر پیراشهر بیرجند بود.
جدول 14. شاخص زیستپذیری سکونتگاههای مقصد گردشگری در پیراشهر بیرجند- خروجی تاپسیس خاکستری
نام روستا | Ci | نام روستا | Ci |
مرک | 75/0 | کاسه سنگ | 95/0 |
شکرآب | 5/1 | شوکت آباد | 1/1 |
مهدیآباد | 5/2 | بجد | 49/0 |
شریفآباد | 2 | مزگ | 3 |
کلاته بجدی | 2/1 | رزگ | 8/2 |
پسوج | 3 | حسین آباد سادات | 54/0 |
رقویی | 2/2 | شمس آباد | 88/0 |
شکل 8. سطح بندی زیست پذیری روستاهای مقصد گردشگری در پیراشهر بیرجند
نتیجهگیری
پایداری مناطق روستایی و سپس ماندگاری جمعیت در این سکونتگاهها در راستای حفظ تعادل فضایی و همچنین توسعه یکپارچه فضایی به عنوان هدف ایده آل از سوی برنامهریزان و نظریهپردازان توسعه منطقهای مطرح است. در این راستا زیستپذیربودن مناطق روستایی شرط اول و با اهمیت است که از پدیده "افول روستا" در عرصه سرزمین جلوگیری مینماید. بنابراین ارتقای شاخصهای اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی و کالبدی به منظور زیستپذیر کردن روستاها راه حلی کاربردی برای برطرف کردن بسیاری از چالشهای توسعه پایدار روستایی به حساب میآید. گردشگری پایدار به عنوان زمینهای بهبود بخش به ابعاد یاد شده، تاکنون اثرات اثبات شدهای داشته است که در این تحقیق با رویکردی تطبیقی به تحلیل اثرات گردشگری بر زیستپذیری سکونتگاههای مقصد گردشگری در پیراشهر بیرجند و مقایسه آن با تعدادی روستای شاهد (روستاهای غیرمقصد گردشگری) پرداخته شد.
طبق یافتههای به دست آمده وضعیت زیستپذیری روستاهای مقصد گردشگری در پیراشهر بیرجند با روستاهای شاهد دارای تفاوت معناداری است و شاخص کلی زیستپذیری در روستاهای مقصد گردشگری بیشتر بوده است؛ همچنین بین ابعاد چهارگانه زیست پذیری (اجتماعی، زیست محیطی، کالبدی و اقتصادی) تفاوت معناداری برقرار است و در بین آنها، بیشترین امتیاز مربوط به بعد اجتماعی بوده است. تحلیل مکانی زیست پذیری روستاهای مقصد گردشگری در پیراشهر بیرجند موید وجود افتراق مکانی و مطلوبیت شاخص مذکور در نیمه جنوبی پیرامون شهر بیرجند (روستاهای با موقعیت عمدتا کوهستانی) میباشد. بعلاوه، عامل نزدیکی به شهر بیرجند (فاصله فیزیکی) نیز توانسته نقش قابل توجهی در بهبود شاخص زیستپذیری داشته باشد.
با مقایسه این نتایج به مطالعات قبلی که توسط عنابستانی و همکاران (1391) و قاسملو و همکاران (1401) انجام شده است میتوان به دو نتیجه رسید: اول اینکه همسو با نتایج تحقیقات گذشته، گردشگری بر زیستپذیری در فضاهای پیراشهری نیز تأثیر مثبت دارد و این تأثیر مستقیماً با مکانیزم تغییرات در وضعیت اشتغال و درآمد اهالی سکونتگاههای پیراشهری صورت میگیرد که قبلا در مطالعه علویزاده و همکاران (1398) نیز بر آن اذعان شده است؛ و دوم اینکه، تأثیرگذاری گردشگری بر زیستپذیری فضاهای روستایی دارای "تابعیت مکانی و جغرافیایی" است به صورتی که در مطالعات قبلی، اثرگذاری گردشگری در ابعاد کالبدی و زیستمحیطی برجسته بوده و در این تحقیق، بعد اجتماعی زیستپذیری دارای بالاترین امتیاز است.
همچنین از دیگر نتایج تحقیق این است که نشان میدهد متنوعسازی زمینههای کسب وکار در فضاهای روستایی به ویژه پیراشهر میتواند نقش کلیدی در تغییر و بهبود وضعیت زیستپذیری سکونتگاهها داشته باشد و اتکا بر کارکرد تکبعدی اقتصاد یا محدود نمودن سیاستگذاریها در یک یا چند بخش سنتی اقتصادی نظیر کشاورزی و دامداری نمیتواند منجر به سکونتگاه زیستپذیر و پایدار شود. به علاوه، همان طور که در مطالعه خراسانی و رضوانی (1392) اذعان شده که عامل دسترسی به خدمات در روستاها به تنهایی نمیتواند منجر به زیستپذیرنمودن این سکونتگاهها گردد، بایستی به نظام مدیریت و اجرایی کشور پیشنهاد نمود که راه استیلای پایداری و زیست پذیری روستاها، ابتدا در تنوع سیاستگذاریهای توسعه و سپس اجرای یکپارچه برنامههای توسعه در سکونتگاههای روستایی و پیراشهری است. در این خصوص برای محدوده مورد مطالعه میتوان پیشنهاد نمود:
- از محتوای سند آمایش استان خراسان جنوبی رویکردها و رهیافتهای سیاستی در حیطه توسعه گردشگری به ویژه برای فضاهای پیراشهری استخراج شود و برنامه عملیاتی متناظر آن نیز احصا شود که در آن، نظام تقسیم کار دستگاههای اجرایی و برنامه زمانبندی فعالیتها نیز تعیین شده باشد؛ همچنین این برنامه بایستی رهنمودی برای سند توسعه شهرستان و سیاستهای طرحریزی شده در آن نیز باشد؛
- باتوجه به تورم و گسیل شدن جمعیت قابل توجهی از شهروندان بیرجندی به سوی فضاهای پیرامونی، نیاز است برنامه راهبردی کارآفرینی گردشگری شهرستان بیرجند تدوین شود و فرمانداری به عنوان متولی آن، اقدام به اجرایی نمودن سند نماید.
منابع
- آهنی، مریم. (1401). آسيب شناسي توسعه و گسترش خانه هاي دوم در نواحي روستايي-مطالعه موردي: سکونتگاههاي پيراشهري بيرجند، پایان نامه کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامهریزی روستایی، گروه جغرافیا، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه بیرجند.
- افراخته، حسن و حجیپور، محمد. (1392). خزش شهری و پیامدهای آن در توسعه پایدار روستایی-مورد روستاهای پیرامونی شهر بیرجند. جغرافیا(فصلنامه بین المللی انجمن جغرافیای ایران)، 11(39). 186-159. https://www.sid.ir/paper/495458/fa
- ایراندوست، کیومرث.، عیسی لو، علی اصغر و شاه مرادی، بهزاد. (1394). شاخص زیست پذیری در محیط های شهری (مطالعه موردی: بخش مرکزی شهر مقدس قم). اقتصاد و مدیریت شهری، 4(13)، 102-120. SID. https://sid.ir/paper/240294/fa
- ایمانی، بهرام. (1398). تدوین سناریوهای زیستپذیری مناطق روستایی براساس اصول آیندهپژوهی (نمونة مطالعه: شهرستان اسلامآباد غرب)، جغرافیا و برنامهریزی محیطی، 30(4). 35-56. Doi: 10.22108/gep.2020.120585.1240
- بیگدلی، اعظم، عینالی، جمشید، رابط، علیرضا، و عباسی، فریبا. (1397). ارزیابی اثرات گردشگری خانههای دوم بر روی کیفیت زندگی ساکنین دائمی -مطالعه موردی: دهستان سعیدآباد، شهرستان ایجرود. مطالعات برنامه ریزی سکونتگاه های انسانی، 13(1). 216-199. https://jshsp.rasht.iau.ir/article_540512.html
- حبیبی، آرش. (1397). کاربرد تئوری خاکستری در مدیریت بازاریابی. فصلنامه بازاریابی پارس مدیر، ۴ (۱۲)، ۳۷-۵۱. https://ensani.ir/file/download/article/1589960795-10063-12-5.pdf
- حجیپور، محمد. (1399). تحلیل مکانی ـ فضایی سرمایههای معیشتی پیراشهر بیرجند. توسعه فضاهای پیراشهری، 2(2). 219-197.dor: 20.1001.1.26764164.1399.2.2.12.1
- خراسانی، محمدامین، رضوانی، محمدرضا، مطیعی لنگرودی، سیدحسن، و رفیعیان، مجتبی. (1391). سنجش و ارزیابی زیستپذیری روستاهای پیرامون شهری (مطالعة موردی: شهرستان ورامین)، پژوهشهای روستایی، 3(4).۷۹-104. Doi: 10.22059/jrur.2013.30233
- خراسانی، محمدامین، و رضوانی، محمدرضا. (1392). سنجش و ارزیابی مولفههای زیستپذیری در سکونتگاههی روستایی پیرامون شهری (ورامین)، توسعه محلی، 5(1). 110-89.doi: 10.22059/jrd.2013.35613
- دربانآستانه، علیرضا، حاتمینژاد، حسین، و کریمی، مینا. (1398). نقش گردشگری مسئولیتپذیر در کیفیت زندگی روستاهای مقصد گردشگری(مورد شهرستان گرگان). فصلنامه اقتصاد فضا و توسعه روستایی، 8(3-ویژه نامه گردشگری). 66-43. http://serd.khu.ac.ir/article-1-3400-fa.html
- رکن‌الدین افتخاری، عبدالرضا، لطفی مهروئیه، حبیب، پورطاهری، مهدی و طالبی فرد، رضا. (1397). نقش مقاوم‌سازی مسکن روستایی در زیست پذیری روستاها (مطالعه موردی: دهستان مهروئیه). مطالعات برنامهریزی سکونتگههای انسانی، 13(3). 543-556. https://jshsp.rasht.iau.ir/article_545182.html
- سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان خراسان جنوبی. (1401)، سالنامه آماری استان خراسان جنوبی سال1400، معاونت آمار و اطلاعات، نشر سازمان برنامه و بودجه کشور.
- سجاسی قیداری، حمداله، خیرآبادی، حمید، محمودی، حمیده و حجی پور، محمد. (1399). وندالیسم و حس تعلق مکانی در نواحی روستایی پیراشهر بیرجند، مسائل اجتماعی ایران، 11(1).122-89. Doi: 10.29252/jspi.11.1.89
- سجاسی قیداری، حمداله، صادقلو، طاهره و محمودی، حمیده. (1398). رتبهبندی روستاها براساس شاخصهای زیستپذیری-مطالعه موردی دهستان نظامآباد شهرستان آزادشهر، پژوهشهای جغرافیایی انسانی، 51(1)، 144-129.doi: 10.22059/jhgr.2017.62543
- علویزاده، سیدامیر، کیومرث، سمانه، ابراهیمی، الهام، و علیپور، مرضیه. (1398). تحلیل زیست پذیری سکونتگاه های روستایی (مطالعه موردی: روستاهای شهرستان کاشمر). پژوهش و برنامه ریزی روستایی، 25 (2). 97-114. https://www.sid.ir/paper/236464/fa
- عنابستانی، علی اکبر، سعیدی، عباس و درویشی، حسن. (1391)، بررسی آثار اقتصادی، اجتماعی، کالبدی و زیست محیطی توسعه گردشگری در سکونتگاههای روستایی از دیدگاه گردشگران و روستاییان (مطالعه موردی: دشت ارژن-فارس)، برنامه ریزی فضایی، 2(2). 1-20. Dor: 20.1001.1.22287485.1391.2.2.1.3
- قاسملو، حسن، حسین زاده، اکبر و رومیانی، احمد. (1401). تحلیل اثرات توسعه گردشگری بر زیست پذیری مناطق روستایی (نمونه موردی: روستاهای گردشگری شهرستان طارم). جغرافیا و آمایش شهری - منطقه ای، 12(44)، 81-116. Doi: 10.22111/gaij.2022.41778.3005
- منظم اسماعیل پور، علی، شاهرودی، حدیث، رومیانی، احمد و چهرازی، الیاس. (1397)، اولویتبندی مناطق روستایی بر اساس شاخصهای زیستپذیری روستایی (زلفه، شهرستان خرم آباد)، مطالعات برنامهریزی سکونتگاههای انسانی، 13(4). 971-981. https://www.sid.ir/paper/176078/fa
- موحد، علی، عبدلی، محمد، خزائی، فاطمه، و ابوترابی زارچی، محمدرضا. (1401). تحلیلی بر مدیریت روستایی در افزایش کیفیت زیست پذیری روستاهای گردشگری پیراشهری(نمونه موردمطالعه: روستای اله آباد استان یزد)، روستا و توسعه. در دست انتشار. DOI: 10.30490/rvt.2023.355743.1391
- وفاییفرد، مهدی. (1384). در جستجوی هویت شهری بیرجند، تهران: وزارت مسکن و شهرسازی.
- Al Mamun, A., & Mitra, S. (2012). A methodology for assessing tourism potential: Case study Murshidabad District, West Bengal, India. International Journal of Scientific and Research Publications, 2(9), 1-8. https://www.ijsrp.org/research-paper-0912/ijsrp-p0982.pdf
- Anisiewicz, R. (2021). Conditions for development of the entrepreneurial ecosystem in tourism in the border area of the European union: the example of the tri-border area of Poland–Belarus–Ukraine. Sustainability, 13(24), 13595.
- Antonescu, D., & Antonescu, R. M. (2013). Dezvoltarea durabila a agro-turismului in Uniunea European si in Romania.
- Appleyard, B., Ferrell, C. E., Carroll, M. A., & Taecker, M. (2014). Toward livability ethics: A framework to guide planning, design, and engineering decisions. Transportation Research Record, 2403(1), 62-71. https://doi.org/10.3141%2F2403-08
- Barbieri, C., Mahoney, E., & Butler, L. (2008). Understanding the nature and extent of farm and ranch diversification in North America. Rural Sociology, 73(2), 205-229.
- Benedeck, J. (2004). Territorial Planing and Regional Development.
- Benedek, J., & Dezsi, Ş. (2006). Analiza socio-teritorială a turismului rural din România din perspectiva dezvoltării regionale şi locale. Presa Universitară Clujeană.
- Brundtland, G.H. Our Common Future: Report of the World Commission on Environment and Development. Geneva, UN-Dokument A/42/427. 1987. Available online: http://www.un-documents.net/ocf-ov.htm (accessed on 8 November 2022).
- Cândea, M., Stăncioiu, F. A., Mazilu, M., & Marinescu, R. C. (2009). The competitiveness of the tourist destination on the future tourism market. WSEAS Transactions On Business And Economics, 6(7), 374-384.
- Dowling, R. (1993). An environmentally-based planning model for regional tourism development. Journal of Sustainable Tourism, 1(1), 17-37.
- Gao, J., & Wu, B. (2017). Revitalizing traditional villages through rural tourism: A case study of Yuanjia Village, Shaanxi Province, China. Tourism management, 63, 223-233.
- Gössling, S., Scott, D., & Hall, C. M. (2020). Pandemics, tourism and global change: a rapid assessment of COVID-19. Journal of sustainable tourism, 29(1), 1-20.
- He, Y., Gao, X., Wu, R., Wang, Y., & Choi, B. R. (2021). How does sustainable rural tourism cause rural community development?. Sustainability, 13(24), 13516.
- Javier, A.-B.; Elazigue, B.D. Opportunities and challanges in tourism development role of local government in Philppines. Papers Presented to 3rd Annual Conference Academi Network Development Studies Asia (ANDA). Skills Development Network Dynamism Asian Development Countries. Under Global Symposium Hall, Nagoya University Japan. 2011, pp. 1–46.
- Juanwen, Y., Quanxin, W., & Jinlong, L. (2012). Understanding indigenous knowledge in sustainable management of natural resources in China: Taking two villages from Guizhou Province as a case. Forest policy and economics, 22, 47-52.https://ir.nsfc.gov.cn/paperDownload/1000008127346.pdf
- Kachniewska, M. A. (2015). Tourism development as a determinant of quality of life in rural areas. Worldwide Hospitality and Tourism Themes, 7(5), 500-515.
- Kataya, A. (2021). The impact of rural tourism on the development of regional communities. Journal of Eastern Europe Research in Business and Economics, 13, 1-10.
- Khartishvili, L., Muhar, A., Dax, T., & Khelashvili, I. (2019). Rural tourism in Georgia in transition: Challenges for regional sustainability. Sustainability, 11(2), 410.
- Litman, T. (2011). Sustainability and Livability: Summary of Definitions, Goals, Objectives and Performance Indicators.Victoria, Canada: Victoria Transport Policy Institute.
- Liu, J., Pan, H., & Zheng, S. (2019). Tourism development, environment and policies: Differences between domestic and international tourists. Sustainability, 11(5), 1390.
- Mensah, J. (2019). Sustainable development: Meaning, history, principles, pillars, and implications for human action: Literature review. Cogent social sciences, 5(1), 1653531.
- Moscardo, G. (1998). Interpretation and sustainable tourism: Functions, examples and principles. Journal of tourism studies, 9(1), 2-13.
- Murphy, B. (2010). Community well-being: An overview of the concept. NWMO. Available Online:http://nwmo.ca/uploads_managed/MediaFiles/1681_researchsupportprogram_communitywellbeingoverview. Pdf
- National Association of Regional Councils. (2010). Rural benefits of The Livable Communities Act. Available at: www.narc.com.
- Palacios-Florencio, B., Santos-Roldán, L., Berbel-Pineda, J. M., & Castillo-Canalejo, A. M. (2021). Sustainable Tourism as a Driving force of the Tourism Industry in a Post-COVID-19 Scenario. Social indicators research, 158(3), 991-1011.
- Patrichi, I. C. (2012). Turism durabil: o nouă perspectivă. Pro Universitaria.
- Peric, M., & Djurkin, J. (2014). Systems thinking and alternative business model for responsible tourist destination. Kybernetes, 43(3/4), 480-496.
- Radcliff, Benjamin (2001) Politics, markets and life satisfaction: The Political economy of human happiness, American Political Science Review, Vol 95, No 4, pp 939-955.
- Ruhanen, L., Weiler, B., Moyle, B. D., & McLennan, C. L. J. (2015). Trends and patterns in sustainable tourism research: A 25-year bibliometric analysis. Journal of Sustainable Tourism, 23(4), 517-535.
- Stefan, D., Vasile, V., Popa, M. A., Cristea, A., Bunduchi, E., Sigmirean, C., ... & Ciucan-Rusu, L. (2021). Trademark potential increase and entrepreneurship rural development: A case study of Southern Transylvania, Romania. Plos one, 16(1), e0245044.
- UNWTO. 2017 Annual Raport; World Tourism Organization: Madrid, Spain, 2018; Available online: https://www.e-unwto.org/doi/book/10.18111/9789284419807 (accessed on 8 November 2022).
- Winter, P. L., Selin, S., Cerveny, L., & Bricker, K. (2019). Outdoor recreation, nature-based tourism, and sustainability. Sustainability, 12(1), 81.
- Yurui, L., Luyin, Q., Qianyi, W., & Karácsonyi, D. (2020). Towards the evaluation of rural livability in China:Theoretical framework and empirical case study. Habitat International, 105, 102241.https://doi.org/10.1016/j.habitatint.2020.102241
[1] Brundtland
[2] Javier & Elazigue
[3] Moscardo
[4] Abraham Maslow
[5] Common Sense
[6] تشخیص روستاهای مقصد گردشگری از سایر روستاها با بررسی مطالعات قبلی (آهنی، 1401) و تایید اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی انجام شده است.
[7] کدگذاری این شاخص به دلیل منفی بودن ایدهآل آن، معکوس دیگر شاخصها بوده است.
[8] * کدگذاری این شاخص به دلیل منفی بودن ایدهآل آن، معکوس دیگر شاخصها بوده است.
