بررسی تاریخ‌محور تحول موضوعات شعر تعلیمی قرن چهارم تا هشتم

محورهای موضوعی : شاهنامه

علیرضا شعبانلو ¹ (استادیار زبان و ادبیات فارسی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی)
خدیجه مرادی ² (دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد ساوه)

تاریخ دریافت : 1397/01/28 تاریخ پذیرش : 1397/01/28 تاریخ انتشار : 1396/12/01

کلید واژه: ادبیات تعلیمی, اخلاق در سبک خراسانی, اخلاق در سبک عراقی, تحول موضوعات تعلیمی,

چکیده مقاله :

یکی از انواع ادبی مهم که بخش‌های عظیمی از شعر فارسی را در بر گرفته، بیان مباحث اخلاقی در لابه‌لای اشعار است. در واقع کمتر شاعر و نویسنده‌ای هست که دغدغۀ تعلیمی و اخلاق‌آموزی نداشته باشد. این رویکرد در همان اشعار نخستین قرن سوم و چهارم رخ نموده است؛ به‌گونه‌ای که شهید بلخی در شعری که به نخستین غزل فارسی زبانزد است، بر اساس روایتی به پند غیرمستقیم روی می‌آورد. شعر قرن چهارم و پنجم هرچند بیشتر تغزلی و توصیفی است، جانب تعلیمی و اندرزی آن نیز فروگذار نشده است. رودکی، فردوسی، کسایی مروزی و ابوشکور، هریک در ادبیات تعلیمی شناخته‌شده‌اند. در انتقال شعر فارسی از قرن چهارم و پنجم به شعر قرن ششم و هفتم هجری، به‌دلیل رواج اندیشه‌ها و نگرش‌های آسمانی و عرفان و تصوف و پیشرفت‌های علمی، مباحث اساسی در ادبیات تعلیمی نیز دگرگون شد؛ به‌گونه‌ای که بر اساس مطالعۀ حاضر، علاوه‌ بر حفظ بیشتر اندرزهای مشترک سده‌های پیشین، اندیشه‌های تعلیمی جدیدی بنا به نگرش‌های تعلیمی به شعر تعلیمی‌عرفانی فارسی افزوده شده است. در این مقاله با مطالعۀ اکثر شعرهای این چند قرن، ادبیات تعلیمی‌اندرزی این دو دوره (سبک خراسانی و سبک عراقی) بررسی و مقایسه شده‌ است. نتیجه این است که شعر تعلیمی با ورود عرفان و تصوف، غنای بیشتری می‌یابد و به نگرش‌های آسمانی و دگرگونی دست می‌یابد و از این راه، کمیت و کیفیت اندرزها و تعلیم اخلاقیات متعالی‌ می‌شود.

منابع و مأخذ:

- قرآن کریم.

2- ابوالقاسمی، محسن (1380). «یسن پنجاه‌وسوم»، مجلۀ فرهنگ، شمارۀ ۳۷ و ۳۸، ۱ـ۲۴.

3- ابن مسکویه رازی، ابوعلی احمد بن محمد (1374). جاویدان خرد، ترجمۀ تقی‌الدین محمد شوشتری، تهران: مؤسسۀ فرهنگی کاوش.

4- اسدی طوسی، ابومنصورعلی ابن احمد (1354). گرشاسب‌نامه، تصحیح حبیب یغمایی، تهران: طهوری.

5- خاتمی، احمد (1389). دیوان موضوعی شعر فارسی؛ طبقه‌بندی شعر فارسی از نظر مضامین دینی، عرفانی اخلاقی، ملی و اجتماعی و سیاسی، تهران: مؤسسه نشر شهر، شهرداری تهران.

6- خاقانی شروانی، بدیل‌الدین افضل (1375). دیوان، به‌کوشش ضیاءالدین سجادی، تهران: زوّار.

7- خلیلی جهان‌تیغ، مریم، و مهدی دهرامی (1390). «ادبیات تعلیمی و تربیتی در شاهنامه»، پژوهش‌نامه ادبیات تعلیمی، سال سوم. شمارۀ ۱۱، 41ـ58.

8- رضازاده شفق، صادق (1382). تاریخ ادبیات ایران، تهران: امیرکبیر.

9- رضی، احمد (۱۳۹۱). «کارکردهای تعلیمی ادبیات فارسی»، پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، دورۀ ۴، شمارۀ ۱۵، ۹۷ـ۱۲۰.

10- رودکی سمرقندی. ابوعبدالله جعفر بن محمد (1387). دیوان، به‌کوشش جعفر شعار، تهران: قطره.

11- سجادی، سید جعفر (1373). فرهنگ لغات و اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، تهران: کتابخانۀ طهوری.

12- سعدی شیرازی، مصلح‌الدین (1376). غزلیات، تصحیح محمدعلی فروغی، تهران: امیرکبیر.

13- ---------- (1381). بوستان، تصحیح غلامحسین یوسفی، تهران: خوارزمی.

14- سنایی غزنوی، ابوالمجد مجدود بن آدم (1374)، حدیقة ‌الحقیقه و شریعة ‌الطریقه، تصحیح محمدتقی مدرس رضوی، تهران: دانشگاه تهران.

15- طهماسبی. فریدون (1391). «مضامین اخلاقی در بوستان و مقایسۀ آن با نهج‌البلاغه»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، سال چهارم، شمارۀ ۱۶، 189ـ218.

16- عطار نیشابوری، فریدالدین (1362). دیوان، تصحیح تقی تفضلی، تهران: علمی و فرهنگی.

17- ---------- (1376). منطق‌الطیر، تصحیح تقی تفضلی، تهران: علمی و فرهنگی.

18- غزالی، امام محمد (1374). کیمیای سعادت، به‌کوشش حسین خدیو‌جم، تهران: علمی و فرهنگی.

19- فردوسی، ابوالقاسم (1387). شاهنامه، تصحیح سعید حمیدیان، تهران: داد.

20- فروزانفر، بدیع‌الزمان (1387). احادیث مثنوی، تهران: امیرکبیر.

21- فلاح، مرتضی (1387). «سه نگاه به مرگ در ادبیات فارسی». دوفصلنامۀ علمی‌پژوهشی پژوهش‌های زبان و ادبیات فارسی، شمارۀ 11، 223ـ254.

22- فوشه‌کور، شارل هانری (1377). اخلاقیات (مفاهیم اخلاقی در ادبیات فارسی از سدۀ سوم تا سدۀ هفتم هجری)، ترجمۀ محمدعلی امیر معزی و عبدالمحمد روح بخشیان، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

23- کسایی‌مروزی، ابوالحسن (1375). دیوان، تصحیح محمد امین‌ریاحی، تهران: علمی.

24- مدبری، محمود (1370). شرح احوال و اشعار شاعران بی‌دیوان در قرن‌های سوم و چهارم و پنجم، تهران: پانوس.

25- مدرس‌زاده، عبدالرضا (1392). «نگاه تعلیمی به دنیای شاهنامه در سبک عراقی»، پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، سال پنجم، شمارۀ ۲۰، 161ـ186.

26- مستعلی پارسا، غلامرضا، و شبنم قدیری یگانه (1388). «حکمت عملی از دیدگاه پروین اعتصامی»، بهار ادب، سال دوم، شمارۀ 2 (پیاپی 4)، 97ـ116.

27- مشرف، مریم (1389). جستارهایی در ادبیات تعلیمی ایران، تهران: انتشارات سخن و دانشگاه شهید بهشتی.

28- مولوی، جلال‌الدین محمد (1363). مثنوی معنوی، تصحیح و شرح کریم زمانی، تهران: اطلاعات.

29- ناصر خسرو (1388). دیوان اشعار، تصحیح و حواشی مجتبی مینوی و مهدی محقق، تهران: دانشگاه تهران.

30- نظامی گنجه‌ای، الیاس ‌بن یوسف (1376). خسرو و شیرین، تصحیح وحید دستگردی، به‌کوشش سعید حمیدیان، تهران: قطره.

31- -------- (1384). مخزن ‌الاسرار، تصحیح و حواشی وحید دستگردی، به‌کوشش سعید حمیدیان، تهران: قطره.

32- نوروزپور، لیلا (1391). «حرص و طمع در مثنوی مولوی و مقایسۀ آن با چهار اثر در حوزۀ ادبیات تعلیمی»، فصلنامۀ تخصصی سبک‌شناسی نظم و نثر پارسی، سال ششم، شمارۀ 19، 431ـ444.

33- نهج‌البلاغه (1385). گردآورنده شریف‌رضی، ترجمۀ محمدعلی انصاری، قم: مؤسسۀ انتشاراتی امام عصر.

34- یلمه‌ها، محمدرضا (139۰). «بررسی تطبیقی اشعار تعلیمی فردوسی و حافظ»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، دورۀ ۳، شمارۀ ۱۱، ۱۵۳ـ۱۷۱.

35- --------- (1395). «بررسی خاستگاه ادبیات تعلیمی منظوم و سیر تحول و تطور آن در ایران»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، سال هشتم، شمارۀ 29، 61ـ90.