بازتعریف اسطوره، حماسه و تراژدی در ادبیات تعلیمی با تکیه برگلستان سعدی

محورهای موضوعی : شاهنامه

سیدمجتبی حسینی عاشق آبادی ¹ (دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهرکرد)
سید کاظم موسوی ² (استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهرکرد(نویسنده مسؤول))
ژاله آموزگار ³ (استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تهران)
محمد رضا نصر اصفهانی ⁴ (دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه اصفهان)

تاریخ دریافت : 1399/03/13 تاریخ پذیرش : 1399/03/13 تاریخ انتشار : 1398/12/01

کلید واژه: اسطوره, حماسه, تراژدی, گلستان, ابَرمفهوم, مادرمفهوم,

چکیده مقاله :

اسطوره به‌صورت‌های گوناگون تعریف شده است. پس از بررسی، این نتیجه حاصل می‌شود که ظاهراً اسطوره قابل تعریف جامع و مانع نیست. در اغلب این تعاریف و دسته‌بندی‌ها شاخص‌هایی چون روایت، نمادین، جهان‌بینی، مقدس، فراتاریخی، قدسی، مینوی، تخیل، نظام، ایزدان، فرشتگان و... به چشم می‌آید. در این پژوهش کوشش شده است تعریف دیگری از اسطوره، حماسه و تراژدی ارائه شود. در این بازتعریف، اسطوره مفاهیم ناشناخته یا چند گونۀ شناختۀ ذهن بشرند؛ مفاهیم ناشناخته‌ای که ذهن او را در بر می‌گیرد، همیشه و همه‌جا همراهی‌اش می‌کند و کوشش بی‌پایان انسان، شناختن و شناساندن آن‌هاست. از آنجا که این مفاهیم، انسانی، جهانی و همیشگی‌‌اند و در این ویژگی با اسطوره یکسان می‌نمایند، می‌توان مفاهیم ناشناختۀ ذهن بشر را اسطوره نامید. این همگون‌سازی، گره از تعاریف فراوان و گهگاه ناهمخوان و رودررو (از اسطوره) می‌گشاید. حماسه چالش انسان برای شناختن و شناساندن آن مفاهیم و تراژدی، نتیجۀ (میزان پیروزی/ شکست بشر در) شناختن و شناساندن آن مفاهیم است. مفاهیم، خود نمایشی‌شان را در پدیده‌ها نمایان می‌کنند که در اینجا با عنوان نماد از آن‌ها یاد می‌شود. پذیرندگی، گنجایی، ژرفایی و گستردگی مفاهیم، نمادهای به‌کاررفته، کارافزارهای لازم و متغیرهای فراوان در فرایند چرخۀ اسطوره، حماسه، تراژدی کارایی دارند. ادبیات تعلیمی در فرهنگ ایرانی، جایگاه ویژه‌ای برای یاددهی و کاربردی کردن این مفاهیم دارد؛ مفاهیمی که گاه از تعالیم دین اسلام و گاه از فرهنگ کهن ایران‌زمین برگرفته شده است. گلستان سعدی به‌عنوان نمونۀ ارزنده‌ای از ادبیات تعلیمی، گسترۀ مناسبی برای تحلیل مفهوم‌شناختی است. ابَرمفهوم مورد توجه سعدی، انسان است که با مادرمفهوم آرامش چالش دارد اما اسطورۀ بنیادین آز پیش روی اوست که در سراسر کتاب، حضوری شگرف دارد و مانع دستیابی (و پیروزی) می‌شود و او را از شناخت خود و دیگر مفاهیم (آرامش، ترس، مرگ و...) بازمی‌دارد.

منابع و مأخذ:

1. قرآن کریم، ترجمۀ بهاءالدین خرمشاهی.

2. آذرنوش، آذرتاش (۱۳۸۴)، فرهنگ معاصر عربی ـ فارسی، چ۵، تهران: نشر نی.

3. آموزگار، ژاله (۱۳۸۵)، تاریخ اساطیری ایران، چ۷، تهران: انتشارت سمت.

4. الیاده، میرچا (۱۳93)، چشم‌اندازهای اسطوره، ترجمۀ جلال ستاری، چ3، تهران: انتشارات توس.

5. بهار، مهرداد (۱۳۸۴)، پژوهشی در اساطیر ایران، چ۵، تهران: انتشارات آگاه.

6. خوانساری، محمد (۱۳۷۶)، فرهنگ اصطلاحات منطقی، چ۱، تهران: انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی.

7. رستگارفسایی، منصور (۱۳۷۳)، حماسۀ رستم و سهراب، چ۱، تهران: نشر جامی.

8. زرین‌کوب، عبدالحسین (۱۳۸۲)، ارسطو و فن شعر، چ۴، تهران: انتشارات امیرکبیر.

9. سعدی، مصلح‌الدین (۱۳۸۴)، کلیات، تصحیح محمدعلی فروغی، تهران: انتشارات زوار.

10. صفا، ذبیح‌الله (۱۳۷۹)، حماسه‌سرایی در ایران، چ۶، تهران: انتشارات امیرکبیر.

11. طوسی، خواجه نصیرالدین (۱۳۶۴)، اخلاق ناصری، تصحیح مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، چ۳، تهران: انتشارات خوارزمی.

12. عنصرالمعالی، کیکاووس بن اسکندر (۱۳۶۸)، قابوس‌نامه، تصحیح غلامحسین یوسفی، چ۵، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

13. فردوسی، ابوالقاسم (۱۳۸۲)، شاهنامه، به‌کوشش سعید حمیدیان، چ۱، تهران: نشر قطره.

14. فیض‌الاسلام، علینقی (۱۳۶۶)، ترجمه و شرح نهج‌البلاغه، چاپ مکرر، قم: انتشارات فیض‌الاسلام.

15. قشیری، عبدالکریم (۱۳۸۱)، رسالۀ قشیریه، تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، چ۷، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

16. کاسیرر، ارنست (۱۳۸۷)، فلسفۀ صورت‌های سمبلیک، ترجمۀ یدالله موقن، چ۲، تهران: انتشارات هرمس.

17. کاشانی، عزالدین محمود (۱۳۸۲)، مصباح الهدایة و مفتاح الکفایة، تصحیح عفت کرباسی و محمدرضا برزگرخالقی، تهران: انتشارات زوار.

18. معین، محمد (1393)، فرهنگ فارسی معین، چ۲۷، تهران: امیرکبیر.

19. موسوی، سید کاظم و خسروی، اشرف (۱۳۹۵)، پیوند خرد و اسطوره در شاهنامه، چ۲، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.