بررسی انگاره‌های تعلیمی در کتاب «ریاض الخلود» اثر ملا ابوبکر مصنّف چوری(اثرِ تقلیدیِ ناشناخته از گلستان سعدی)

محورهای موضوعی : شاهنامه

فاروق نعمتی ¹ , هادی یوسفی ²

1 - دانشیار زبان و ادبیات عربی دانشگاه پیام‌نور، تهران، ایران(نویسنده مسؤول)
2 - استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام‌نور، تهران، ایران

تاریخ دریافت : 1401/02/12 تاریخ پذیرش : 1401/06/03 تاریخ انتشار : 1401/09/01

کلید واژه: ادبیات تعلیمی, گلستان سعدی, ملا ابوبکر مصنّف چوری, ریاض الخلود,

چکیده مقاله :

ملا ابوبکر مصنّف چوری، از ادیبان و علمای قرن یازدهم هجری است؛ او آثار و تألیفات گران‌سنگی در حوزه‌های مختلف دینی و ادبی از خود به یادگار گذاشته است. کتاب ریاض الخلود، اثری تعلیمی ـ اخلاقی به زبانِ پارسی است که یکی از مهم‌ترین آثار نویسندة آن به شمار می‌رود. این کتاب دربردارندة بسیاری از مضامین اخلاقی و تربیتی است و به تقلید از گلستان سعدی، در هشت باب به نگارش درآمده؛ مصنّف در آن، بارزترین مقوله‌های تعلیمی را گاه به‌صورت نظم و گاه به‌صورت نثر بیان کرده است. این مقاله به‌روش تحلیلی ـ توصیفی و با هدفِ بررسیِ کلّی کتاب ریاض الخلود ازمنظر ادبیات تعلیمی می‌کوشد تا به مهم‌ترین افکار و اندیشه‌های حِکمیـاخلاقی مصنّف در خلالِ این اثر تعلیمی بپردازد و به این پرسش اصلی پاسخ دهد: مهم‌ترین درون‌مایه‌های تعلیمی و اخلاقی در کتاب ریاض الخلود چیست؟ و نویسنده از چه ابزارهایی در این زمینه استفاده می‌کند؟. یافته‌های پژوهش گویای آن است که مصنّف چوری با پیروی از سبک و رویکرد اخلاقی سعدی در گلستان، با گوشزدکردن برخی از ویژگی‌های نیک و برحذرداشتن از برخی صفات مذموم، توانسته است علاوه‌بر تصنیف یک اثر بدیع و تأمل‌برانگیز در حوزة ادب تعلیمیِ فارسی، نقش خود را در جایگاه یک معلم اخلاق در دورة خود نمایان کند. بهره‌گیری از آیات قرآن کریم و احادیث، توجه به سخنانِ بزرگان ایران باستان، استفاده از ضرب‌المثل‌ها، حکایات و... از اسلوب‌های نویسندة کتاب در بیان مضامین تعلیمی است. در این میان، آوردنِ ابیاتی به زبان فارسی و عربی، از مهم‌ترین ابزارهای ملا ابوبکر مصنّف در کتاب ریاض الخلود است که دربردارندة معانیِ اخلاقی و تعلیمی است.

چکیده انگلیسی:

Mulla Abu Bakr, the author of Chori, is one of the writers and scholars of the 11th century of Hijri who has written precious works and compositions in various religious and literary fields. The book of Riaz al-Khalood is a didactic -moral work in Persian language which is considered as one of the most important works of the author. This book that contains many moral and didactic themes is written in imitation of Golestan Saadi and is written in eight chapters through which the author has expressed the most obvious didactic categories sometimes in verse and sometimes in prose. The author has achieved this through following the style and moral approach of Saadi in Golestan, or through pointing out some of the good traits and warning against some reprehensible traits. By doing so, the author of Chori has been able to compose an original and remarkable work in the field of Persian didactic literature and play his role in to show the title of an ethics teacher in his course. Paying attention to the words of ancient Iranian elders, using proverbs, anecdotes, etc. is one of the ways that the author of the book has expressed thye didactic themes. In the meantime, reciting poems in Persian and Arabic is one of the most important tools of Mulla Abu Bakr Musnaf in the book Riyad al-Khulood which contains moral and didactic meanings. This article, with a general review of the book "Riyaz al-Kholood" and its structure, has employed an analytical-descriptive method to analyse the data.

منابع و مأخذ:

1. قرآن کریم.


2. آرتا، محمد؛ نورایی، الیاس (1394)، «بررسی مضامین مشترک اخلاقی و حِکمی در نهج‌البلاغه و بوستان سعدی»، پژوهش‌نامة علوی، سال ششم، ش 1، 1‑23.


3. احمدیان، احمد (1393)، «ریاض الخلود؛ سیاست‌نامه، شریعت‌نامه یا اندرزنامه»، نهمین همایش بین‌المللی انجمن ترویج زبان و ادب فارسی، 293‑305.


4. ــــــــــــــ (1394)، «بررسی سبک‌شناختی، محتوایی و تطبیقی اثر حکمی مصنف چوری»، همایش بین‌المللی جستارهای ادبی، زبان و ارتباطات فرهنگی، تهران: مؤسسة سفیران فرهنگی مبین.


5. اسلامی ندوشن، محمدعلی (1381)، نوشته‌های بی‌سرنوشت، تهران: انتشارات یزد.


6. امیری، سیّد محمد (1389)، «ضرب‌المثل در ادب فارسی و عربی، پیشینه و مضامین مشترک»، پژوهشنامه زبان و ادبیات فارسی، دورة دوم، شمارة 5، 57‑76.


7. انوشه، حسن (1381)، فرهنگنامه ادب فارسی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.


8. بهار، محمدتقی (1373). سبک‌شناسی، تهران: امیرکبیر.


9. حسینی، سیّد احمد (1357)، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانة عمومی حضرت آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی، زیر نظر سیّد محمود مرعشی، مجلد 6، قم: چاپخانه خیام.


10. ــــــــــــــــــ (1384)، فهرست نسخه‌های خطی مرکز احیاء میراث اسلامی، مجلد 7، قم: مرکز احیاء التراث الاسلامی.


11. خداکرمیان، مریم (1395)، تحقیق در زندگی و آثار فارسی ملاابوبکر مصنّف چوری، پایان‌نامة مقطع کارشناسی ارشد رشتة زبان و ادبیات فارسی، تبریز: دانشگاه شهید مدنی آذربایجان.


12. خسروی، زهرا (1386)، ترجمة گزیده از کتاب سراج‌الملوک، چ 1، تهران: امیرکبیر.


13. خطیبی، حسین (1386)، فنّ نثر در ادب پارسی، تهران: زوّار.


14. داد، سیما (1378)، فرهنگ اصطلاحات ادبی: واژه‌نامه مفاهیم و اصطلاحات ادبی فارسی و اروپایی به‌شیوة تطبیقی و توضیحی، تهران: مروارید.


15. دانش‌پژوه، محمدتقی؛ بهاءالدین، علی‌انواری (1359)، فهرست کتب خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی شمارة 2 (سنای سابق)، مجلد 2، تهران: کتابخانه مجلس شورای اسلامی.


16. رسولی، حجت (1394)، ملمع در شعر فارسی، چ 1، تهران: دانشگاه شهید بهشتی.


17. روحانی، بابامردوخ (1382)، تاریخ مشاهیر کرد، تهران: سروش.


18. زرکلی، خیرالدین (1999)، الأعلام، بیروت: دارالعلم للملایین.


19. سعدی، مصلح‌الدین (1372)، بوستان سعدی (سعدی‌نامه)، تصحیح و توضیح: غلامحسین یوسفی، تهران: خوارزمی.


20. ــــــــــــــــــ (1368)، گلستان، به‌کوشش خلیل خطیب رهبر، چ 5، تهران: صفی‌علیشاه.


21. شفیعی کدکنی، محمدرضا (1372)، «انواع ادبی و شعر فارسی (1)»، مجلة رشد آموزش ادب فارسی، سال هشتم، شمارة 32-33، 4‑9.


22. شمیسا، سیروس (1397)، تاریخ تطوّر نثر فارسی، چ 2، تهران: سمت.


23. ـــــــــــــــ (1373)، کلیات سبک‌شناسی، چاپ دوم، تهران: فردوس.


24. طهماسبی، فریدون (1391)، «مضامین اخلاقی در بوستان و مقایسة آن با نهج‌البلاغه»، پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، سال چهارم، ش 16، 189‑218.


25. علیخانی ثانی ابدال‌آبادی، فاطمه؛ میر، محمّد (1395)، «شیوه‌های کاربرد آیات و احادیث در تاریخ جهانگشای جوینی»، متن‌پژوهی ادبی، سال 20، شمارة 69، 153‑180.


26. فرجی، محمد؛ صدرالدینی، اردشیر (1391)، «بررسی تطبیقی آیات، احادیث، امثال و حکم عربی و فارسی با امثال و حکم کردی در آثار علامه مصنف چوری (ریاض‌الخلود و سراج‌الطریق)»، مجموعه مقالات کنگرة بین‌المللی بزرگداشت ماموستا ملا ابوبکر مصنف چوری، مریوان: انتشارات ئه‌وین.


27. فقهی، عبدالحسین و ابوالفضل رضایی (1389)، فرهنگ جامع مثل‌ها و حکمت‌ها، چ 1، تهران: دانشگاه تهران.


28. قره‌بلوط، علی‌الرضا و طوران، احمد [بی‌تا]، معجم التاریخ التراث الإسلامی فی مکتبات العالم (المخطوطات والمطبوعات)، مجلد 2، ترکیه: دارالعقبه.


29. کحّاله، عمررضا (1414 ق.)، معجم المؤلّفین: تراجم مصنّفی الکتب العربیّه، ج 3، بیروت: مؤسّسه الرساله.


30. المحبّی، محمد (1284 ق.)، خلاصه الأثر فی أعیان القرن الحادی عشر، ج 1، مصر: الوهبیه.


31. محمدی ملایری، محمد (1380)، تاریخ و فرهنگ ایران در دوران انتقال از عهد ساسانی به عصر اسلامی، چ 4، تهران: توس.


32. مدرس، عبدالکریم (1984)، بنه ماله‌ی زانیاران، بغداد: مطبعه شفیق.


33. ـــــــــــــــــ (1369)، دانشمندان کُرد در خدمت علم و دین، ترجمة احمد حواری‌نسب، تهران: اطلاعات.


34. مشرف، مریم (1389)، جستارهایی در ادبیات تعلیمی ایران، تهران: سخن.


35. مصنف چوری، ملا ابوبکر (1387)، ریاض الخلود، به‌کوشش ماموستا ملاعارف مدرسی و سیّد محمد مصنفی چوری، چ 1، تهران: سیروان.


36. مکری، محمد (1327)، «بررسی دو نسخه خطی سراج الطریق و ریاض الخلود»، مجله یادگار، شمارة 46، 38‑48.


37. میرصادقی، میمنت (1373)، واژه‌نامه هنر شاعری: فرهنگ تفصیلی اصطلاحات فنّ شعر و سبک‌ها و مکتب‌های آن، تهران: مهناز.


38. یلمه‌ها، احمدرضا (1393)، «پیام‌های جهانی شعر شهریار»، نامة فرهنگ آذربایجان شرقی، فصلنامة پژوهشی و فرهنگی شهریار، سال اول، شمارة 1، 80‑97.


39. ــــــــــــــــ (1390)، «بررسی تطبیقی اشعار تعلیمی فردوسی و حافظ»، پژوهشنامة ادبیات تعلیمی، سال سوم، شمارة 11، 153‑175.