متن شناسی و تحلیل آموزه‌های تعلیمی و عرفانیِ ملاحتِ احمدی منظومه ای اخلاقی در مدح نبی (ص)

محورهای موضوعی : شاهنامه

سید امیر جهادی حسینی ¹ ( دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شهید باهنر کرمان، کرمان، ایران (نویسندۀ مسؤول) )
حمیدرضا خوارزمی ² ( دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شهید باهنر کرمان، کرمان، ایران )

تاریخ دریافت : 1401/04/05 تاریخ پذیرش : 1401/07/20 تاریخ انتشار : 1401/12/01

کلید واژه: ادبیات تعلیمی, ادبیات آیینی, محمدکاظم صاحب, مسیح البیان, ملاحت احمدی,

چکیده مقاله :

محمد کاظم صاحب (قرن یازدهم قمری) متخلص به مسیح البیان از شاعران خوش قریحه و در عین حال کمتر شناخته شدۀ روزگار صفوی است که در برخی منابع نیز با شاعر دیگری اشتباه گرفته شده است. آثار وی مشتمل بر دیوان و مجموعه مثنوی هایی است به عناوین ملاحت احمدی، صباحت یوسفی، آینه خانه و پری خانه. دیوان وی را یکی از محققان در سال های گذشته تصحیح و طبع کرده است، اما مثنوی های صاحب هنوز تصحیح و منتشر نشده است. مسئلۀ پژوهش فعلی در ناشناخته ماندن مثنوی ملاحت احمدی و عدم توجه به ارزش های متنی و ادبی اثر است. در این نوشتار مثنوی ملاحت احمدی که از جمله منظومه های تعلیمی و آیینی ادب فارسی در عصر صفوی است، از منظر متن شناسی و با روش تحلیل و توصیف محتوای کیفی مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. ملاحت احمدی در بحر خفیف سروده شده است؛ کلیّت اثر به ستایش نبی مکرم اسلام (ص) اختصاص دارد. مهم ترین خصیصۀ اثر، جنبۀ آیینی منظومه است. ضمن متن حکایات کوتاه و بلند بسیاری که بعضاً رنگ و بوی واقعیت دارند نیز نقل شده است و شاعر گاه با زبانی صریح و مستقیم و گاه در خلال همین حکایات و تمثیلات آموزه های تعلیمی و عرفانی را با زبانی غیر مستقیم و با لحنی ساده و بی پیرایه برای مخاطبان تبیین می کند. از جمله عناصر تعلیمی پربسامد و مؤکد در منظومه؛ اهتمام شاعر نسبت به نفی اخلاق ذمیمه و ملکه ساختن فضایل معرفتی است؛ توضیح و تبیین مبانی و اصطلاحات عرفانی و مباحث تفسیری قرآن و حدیث را نیز وجهۀ همّت شاعر بوده است. سبک اثر تا حد زیادی متأثر از حدیقۀ سنایی است، زبان اثر نسبتاً روان و استوار است و گاهی لحن و رنگ و بوی غنایی نیز در شعر تنیده شده است.

چکیده انگلیسی:

The most beautiful and yet less-known poet of the Safavid era, who has been confused with another speaker in some sources, is Malahat Ahmadi. His works include the Divan and a collection of Masnavis under the titles of Malahat Ahmadi, Sabahat Yousefi, Aine-Khane, and Pari-Khane. His Divan has been edited and printed by one of the researchers in the past years, but the Masnavis of Sahib have not been edited and published yet. In this article, Malahat Ahmadi's Masnavi, which is one of the ritual poems of Persian literature in the Safavid era, is discussed from the point of view of textology. Malahat Ahmadi's work is written in Bahr Khafif. The entire work is devoted to the praise of the Holy Prophet of Islam (PBUH). In many places, the poet refers to the Prophet's favors for himself. Of course, many verses are also addressed to the Prophet, in which the poet asks for his favors and intercession for himself. In addition to the text, many short and long anecdotes, which sometimes have the flavor of reality, have also been narrated. The style of the work is largely influenced by Hadeegh Sana'i. The language of the work is relatively fluent and stable, and in some positions, the tone and color of the lyrics are woven into the poem.

منابع و مأخذ:

1. أصلح (1346)، تذکرۀ شعرای کشمیر، به‌تصحیح سیّد حسام‌الدین راشدی، لاهور: زرین ارت پریس.
2. بغدادی، اسماعیل‌پاشا (1951)، هدية العارفين، أسماء المؤلفين و آثار المصنفين، بیروت: دار إحياء التراث العربي.
3. تارنمای کتابخانۀ ملی ایران:https://opac.nlai.ir/opac prod/ search/briefListSearch.do? command =FULL _ VIEW&id = 1095621&pageStatus = 0&sortKeyValue1 = sortkey _ title&sortKeyValue2 = sortkey _ author
4. حزین لاهیجی، محّمدعلی (1375)، تذکرةالمعاصرین، با مقدمه و تصحیح و تعلیقات معصومه سالک و با مقدمة زینالعابدین قربانی لاهیجی، تهران: دفتر نشر ميراث مكتوب.
5. حیدری، مجید (1391)، تصحیح انتقادی دیوان محمدمسیح صاحب کاشانی، پایان‌نامۀ دانشجویی به راهنمایی فاطمه توکلی، دانشگاه پیام نور.
6. خوشگو (بندر ابن داس)، سفینۀ خوشگو، نسخه خطی کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی به شمارۀ ثبت ۱۸۴۶۹.
7. رستگار فسایی، منصور (1380)، انواع شعر فارسی، شیراز: نوید شیراز.
8. رحم على‌خان ايمان (1386)، منتخب اللطائف، تصحیح و تحقیق حسين عليزاده و مهدى عليزاده، تهران: طهوری.
9. سرخوش، محمدافضل (1942)، کلمات‌الشعرا (تذکرۀ سرخوش)، چ سنگی، لاهور.
10. صاحب اصفهانی (مسیح‌البیان) (بی‌تا)، نسخۀ خطی ملاحت احمدی در مجموعه مثنوی‌های مسیح‌البیان، محفوظ در کتابخانۀ ملی ایران به شماره بازیابی نسخة ۵ـ۱۷۶۶۴.
11. صاحب اصفهانی، دیوان، نسخة خطی کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی به شمارۀ ثبت 2451.
12. صبا، محمدمظفر (1343)، تذکرۀ روز روشن، به‌تصحیح محمدحسین رکن‌زادۀ آدمیّت، تهران: کتابخانۀ رازی.
13. صفا، ذبیح‌الله (1378)، تاریخ ادبیات در ایران، جلد 5 بخش اول، تهران: فردوس.
14. گلچین معانی، احمد (1359)، تذکرۀ پیمانه: در ذکر ساقی‌نامه‌ها و احوال ساقی‌نامه سرایان، ذیل تذکرۀ میخانه، مشهد: دانشگاه مشهد.
15. گلچین معانی، احمد (1369)، کاروان هند، ج 1، مشهد: آستان قدس رضوی.
16. گوپاموی، محمدقدرت الله (1387)، تذکره نتایج الأفکار، قم: مجمع ذخایر اسلامی.
17. مدرّس تبریزی، محمدعلی (1326)، ریحانة الادب فی تراجم المعروفین بالکنیه او اللقب، جلد 3، تهران: کتابفروشی خیام.
18. نصرآبادی، محمدطاهر (1317)، تذکرۀ نصرآبادی، تصحیح وحید دستگردی، تهران: ارمغان.
19. هدایت، محمود (1353)، گلزار جاویدان، تهران: چاپخانه زیبا.