تعلیمات اخلاقی در گفتمان مسلط کلیله و دمنه و کارکرد آن در اقبال این اثر در طول تاریخ

محورهای موضوعی : شاهنامه

یحیی طالبیان ¹ , ندا امین ²

1 - استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه علامه طباطبائی
2 - دانشجوی دکتری زبان وادبیات فارسی دانشگاه علامه طباطبائی

تاریخ دریافت : 1397/03/22 تاریخ پذیرش : 1397/03/22 تاریخ انتشار : 1397/03/01

کلید واژه: کلیله و دمنه, تعالیم اخلاقی, گفتمان مسلط, لاکلا و موف,

چکیده مقاله :

یکی از بارزترین گفتمان‌های کلیله و دمنه، تأکید پادشاه‌محوری است که در این پژوهش، با رویکرد تحلیل گفتمانی لاکلا و موف، به بررسی ساختار این گفتمان پرداخته‌ایم. این گفتمان از طریق بازنمایی جایگاه عنصر پادشاه/ ملک به‌عنوان دال مرکزی، و چگونگی ارتباط متقابل وی با سایر مشارکان، مفصل‌بندی خاصی را القا و هژمونی می‌کند که در آن، هویت این مشارک و سایر مشارکان اجتماعی و نیز تعریف برخی تعالیم اخلاقی، در چارچوب نظام قدرت، معنا و ساختار مشخصی می‌یابد. ما با اخلاقیاتی روبه‌رو هستیم که متأثر از ضرورت‌های سیاسی و ایجاب‌های حکومت‌داری است. این گفتمان در یک کشمکش گفتمانی، با ایجاد بست‌های معنایی در مفاهیمی که در میدان گفتمان‌های دیگری چون علم اخلاق دارای معانی از پیش مشخصی بوده‌اند، آن‌ها را در ساختاری ایدئولوژیک مجدد مفصل‌بندی نموده و به این ترتیب، تفکر پادشاه‌محور خود را به‌عنوان گفتمانی عینی، در کل متن مسلط می‌کند. توجه به بافت موقعیت، شبکۀ قدرت و ساختارهای سیاسی جوامعی که این متن در آن‌ها تولید و بازتولید شده است، کارکرد و اهمیت گفتمان مسلط این کتاب را در تعالیم اخلاقی این ملل در طول تاریخ نشان می‌دهد و حکایت از تأکید و بازتولید مجدد این گفتمان دارد.

منابع و مأخذ:

1. پولادی، کمال (1387)، تاریخ اندیشۀ سیاسی در ایران و اسلام، چ۲، تهران: مرکز.

2. تقوی، محمد (1376)، حکایت‌های حیوانات در ادب فارسی، تهران: روزنه.

3. حمیدی، محمدمحسن (1386)، «فرهنگ سیاسی به روایت کلیله و دمنه»، نشریۀ اطلاعات سیاسی‌اقتصادی، شمارۀ 237ـ238: 94ـ۱۲۱.

4. دهقانیان، جواد (1390)، «بررسی کارکرد قدرت و فرهنگ سیاسی در کلیله و دمنه»، متن‌شناسی ادب فارسی، دورۀ 47، شمارۀ 9، 91ـ104.

5. ذبیح‌نیا عمران، آسیه، و سمیه سنگکی (1391)، «تعلیم الگوی حکومت در کلیله و دمنه و گلستان سعدی»، پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، سال چهارم، ش۱۳، 197ـ236.

6. رضوانیان، قدسیه، و عفت‌سادات غفوری (1394)، «تبیین شکاف بین سیاست و اخلاق بر مبنای نظریۀ ماکیاولی با بررسی پند واندرز در داستان شیر و گاو کلیله و دمنه»، پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، سال هفتم، شمارۀ 25، 37ـ۵۴.

7. رهبری، مهدی (1388)، معرفت و قدرت معمای هویت، تهران: کویر.

8. سعدی شیرازی، شیخ مصلح‌الدین (1369)، گلستان، تصحیح غلامحسین یوسفی، چ۲، تهران: خوارزمی.

9. سلطانی، سید علی‌اصغر (1383)، «تحلیل گفتمان به‌مثابۀ نظریه و روش»، مجلۀ علوم سیاسی دانشگاه باقرالعلوم، شمارۀ 28، 153ـ180.

10. شایگان، داریوش (1375)، ادیان و مکتب‌های فلسفی هند، تهران: امیرکبیر.

11. شریف‌پور، عنایت‌الله، و محتشم محمدی (1387)، «اندیشۀ سیاسی در کتاب کلیله و دمنه»، نشریۀ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان، دورۀ جدید، شمارۀ 24 (پیاپی 21)، 54ـ69.

12. صادقی گیوی، مریم، و اکرم فرزانه (1394)، «بررسی ساختار درونی قدرت در کلیله و دمنه»، هشتمین همایش پژوهش‌های زبان و ادبیات فارسی.

13. فیرحی، داود (1381)، قدرت، دانش، مشروعیت در اسلام (دورۀ میانه)، چ۲، تهران: نی.

14. محجوب، محمدجعفر (1349)، دربارۀ کلیله و دمنه، تهران: خوارزمی.

15. منشی، ابوالمعالی نصرالله (1387)، کلیله و دمنه، تصحیح مجتبی مینوی طهرانی، چ۲، تهران: زوار.

16. هوارث، دیوید (1379)، «نظریۀ گفتمان»، ترجمۀ امیرمحمد حاجی یوسفی، در مجموعه مقالات گفتمان و تحلیل گفتمانی، به‌اهتمام محمدرضا تاجیک، تهران: فرهنگ گفتمان.

17. هینلز، جان آر (1385)، فرهنگ ادیان جهان، گروه مترجمان، سرویراستار ع، پاشایی، قم: مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب.

18. یعقوبی جنبه‌سرایی، پارسا، و فاتح احمدپناه (1390)، «ساختار روایی کلیله و دمنه بر اساس گفتمان‌کاوی تعامل رای و برهمن»، ادب‌پژوهی، شمارۀ 18، 71ـ100.

19. یورگنسن، ماریان، و لوئیز فیلیپس (1393)، نظریه و روش در تحلیل گفتمان، چ۴، تهران: نی.

20. Laclau, Ernesto & Chantal Mouffe (2001), Hegemony and Socialist Strategy: Towards a Radical Democratic Politics, Second Edition, London, New York: VERSO.

21. ---------- (1990), New Reflections on the Revolution of Our Time, London: Verso.

22. ---------- (1993), "Power and representation", in M, Poster(ed), Politics, Theory and contemporary Culture, New York: Columbia University Press.

23. Rear, D (2013), "Laclau and Mouffe’s Discourse Theory and Fairclough’s Critical Discourse Analysis; An Introduction and Comparison"; in Rear, D & Jones, A, (2013), Discursive struggle and contested signifiers in the arenas of education policy and work skills in Japan, Critical Policy Studies Vol 7(4), 375-394.