دگراندیشی در اشعار اسماعیل شاهرودی(از 1332 تا 1357)

محورهای موضوعی : آموزه های اخلاقی و تربیتی

حمیدرضا قربانی ¹ (دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه یزد )
محمد خدادادی ² (دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه یزد (نویسنده مسئول) )
گلپر نصری ³ (ساختمان پردیس علوم انسانی و اجتماعی، گروه زبان و ادبیات فارسی، اتاق ۲۰۶ دانشگاه یزد)

تاریخ دریافت : 1401/12/23 تاریخ پذیرش : 1402/03/20 تاریخ انتشار : 1402/11/22

کلید واژه: اسماعیل شاهرودی, شعر نو, دگراندیشی,

چکیده مقاله :

دگراندیشی، شیوۀ نگرش متفاوت و ناسازگار با اصول حاکمیت، باورهای دینی و سنّت‌های اجتماعی است که با رویکردی تعقلی و تخیّلی، دیدگاهی تازه بیان می‌دارد. این رویکرد با سلطۀ استبداد، استمرار جهل و تحجّر جهت‌گیری متضاد دارد و جنبه‌های ستیزه‌جویانۀ آن مؤلّفه‌های متنوّعی در افکار شاعران نوپرداز پدید می‌آورد. با تحلیل و توصیف محتوای مجموعۀ اشعار اسماعیل شاهرودی به روش کتابخانه‌ای مشخص خواهد شد که در زمینه‌های فکری این شاعر به ظاهر گمنام چه اندیشه‌ها و آرمان‌های تأثیرگذار و برجسته اخلاقی و تعلیمی وجود دارد. در نتیجه متناسب با تأثیرات حوادث مهم تاریخی از وی، مبارزی عدالت‌طلب، آزادی‌خواه و الهام‌بخش تصویر می‌گردد. او مبارزه را برای مساوات، آگاهی را برای آزادی‌خواهی و دانایی را برای گذار از کاستی‌های سنّت به کار می‌بندد. با مطالعۀ زمینه‌های فکری مساوات جو، فساد ستیز، ضد استعماری، جهل ستیز، صلح‌طلب و انسان‌مدار شاهرودی در مقایسه با شاعران غیر متعهد، لذت‌طلب، وابسته به حاکمیت و فردگرا، کارکرد ارزش‌های اخلاقی و انسانی ازیادرفته برجسته می‌گردد و پیوند تاریخی اصالت‌های فکری فرهنگ ایرانی پایدار می‌ماند. افکار دگراندیشانۀ شاهرودی، نواقص سنّت‌های اجتماعی را نمودار می‌سازد، ریشه‌های ساختار حاکمیت استبداد را بر ملا می‌نماید و توانمندی‌های نهاد دین را برای هماهنگی با نیازهای روزآمد آشکار می‌کند.

چکیده انگلیسی:

Dissent is a way of different and inconsistent attitude with the principles of governance, religious beliefs and social traditions, which expresses a new point of view with a rational and imaginative approach. This approach has a conflicting orientation with the domination of tyranny, the continuation of ignorance and stonewalling, and its militant aspects create various elements in the thoughts of modernist poets. By analyzing and describing the content of Ismail Shahroudi's collection of poems in a library method, it will be determined what influential and prominent moral and educational ideas and ideals exist in the intellectual fields of this seemingly unknown poet. As a result, according to the effects of important historical events, he is depicted as a justice-seeking, freedom-loving and inspiring fighter. He uses the struggle for equality, awareness for freedom, and knowledge to overcome the shortcomings of tradition. By studying Shahroudi's egalitarian, anti-corruption, anti-colonial, anti-ignorance, peace-loving and human-oriented intellectual backgrounds compared to non-committal, pleasure-seeking, sovereign and individualistic poets, the function of moral and human values It becomes more and more prominent and the historical connection of the intellectual originality of Iranian culture remains stable. Shahroudi's dissident thoughts show the shortcomings of social traditions, highlight the roots of authoritarian rule structure, and reveal the capabilities of the institution of religion to harmonize with modern needs.

منابع و مأخذ:

1. آجودانی، ماشاءاله. (۱۳۸۱). یا مرگ یا تجدد. چ۳. لندن: انتشارات فصل کتاب.
2. آدمیت، فریدون. (۱۳۶۳). فکر دموکراسی اجتماعی در نهضت مشروطیت ایران. چ۳. تهران: نشر پیام.
3. آل احمد، جلال. (۱۳۵۷). در خدمت و خیانت روشنفکران. تهران: انتشارات خوارزمی.
4. اسکات، ویلبور. (۱۳۴۸). دیدگاه‌های نقد ادبی. ترجمۀ فریبرز سعادت. تهران: امیرکبیر.
5. امین‌پور، قیصر. (1386). سنت و نوآوری در شعر معاصر. چ۳. تهران: علمی و فرهنگی.
6. باباچاهی، علی. (1387). زیباتری از جنون. تهران: ثالث.
7. براهنی، رضا. (1371). طلا در مس. تهران: نویسنده.
8. بروجردی، مهرزاد. (۱۳۷۷). روشنفکران ایرانی و غرب. ترجمۀ جمشید شیرازی. تهران: فروزان‌روز.
9. تاکمن، باربارا. (1391). تاریخ بی‌خردی. ترجمۀ حسن بامشاد. چ۳. تهران: کارنامه.
10. حسین‌پور چافی، علی. (۱۳۹۰). جریان‌های شعر معاصر فارسی. چ۳. تهران: امیرکبیر.
11. حقوقی، محمد. (۱۳۸۱). شعر زمان ما. چ۳. تهران: نشر آگاه.
12. دستغیب، عبدالعلی. (13۴۸). سایه‌روشن شعر نو پارسی. تهران: انتشارات فرهنگ.
13. دستغیب، عبدالعلی. (1371). گرایش‌های متضاد در ادبیات معاصر. تهران: خنیا.
14. دستغیب، عبدالعلی. (1388). «نقد و بررسی اسماعیل شاهرودی». مجلۀ کیهان فرهنگی، شمارۀ 281ـ280، 36ـ49.
15. روزمبرگ، دونا. (1375). اسطوره‌های خاور دور. ترجمۀ مجتبی عبداله‌نژاد. مشهد: ترانه.
16. زرقانی، مهدی. (1384). چشم‌انداز شعر معاصر ایران. چ۲. تهران: ثالث.
17. زرین‌کوب، حمید. (1357). چشم‌انداز شعر نو فارسی. تهران: نشر توس.
18. زرین‌کوب، عبدالحسین. (1377). تاریخ مردم ایران. چ۵. جلد اول، تهران: امیرکبیر.
19. شافعی، خسرو. (۱۳۸۰). صد شاعر. تهران: نشر کتاب خورشید.
20. شاهرودی، اسماعیل. (1390). مجموعۀ اشعار. تهران: نگاه.
21. شاهرودی، اسماعیل. (1381). ویران سراییدن. تهران: چشمه.
22. شایگان، داریوش. (1380). بت‌های ذهنی و خاطرۀ ازلی. چ۴. تهران: امیرکبیر.
23. شمس لنگرودی، محمد. (۱۳۷۷). تاریخ تحلیلی شعر نو. تهران: نشر مرکز.
24. طبری، احسان. (1366). کژراهه. تهران: امیرکبیر.
25. عزیز مصطفی، امید. (1400). «بازنمایی واقعیت در شعر دو شاعر حزبی کردی و فارسی، اسماعیل شاهرودی و عبدالله گوران». مجلۀ ادبیات پارسی معاصر، ۱۱(۱)، 174ـ178.
26. کاظمی، عباس. (۱۳۸۳). جامعه‌شناسی روشنفکری دینی در ایران. تهران: طرح نو.
27. لنگرودی، شمس. (1377). تاریخ تحلیلی شعر نو. چ۲. تهران: مرکز.
28. مختاری، محمد. (1393). چشم مرکب. چ۲. تهران: مرکز.
29. مختاری، محمد. (1392). انسان در شعر معاصر. چ۳. تهران: توس.
30. مسکوب، شاهرخ. (1384). داستان ادبیات و سرگذشت اجتماع. چ۳. تهران: فرزان‌روز.
31. مؤمنی، باقر. (۱۳۸۶). نواندیشی و روشنفکری در ایران. کُلن. ناشر: مؤلف، چاپخانۀ مرتضوی.
32. میشل، آندره. (1383). جنبش زنان. ترجمۀ هما زنجانی‌زاده. مشهد: نیکا.
33. نوری علا، اسماعیل. (1348). صور و اسباب در شعر امروز ایران. تهران: بامداد.
34. نجاتی، غلامرضا. (1371). از کودتا تا انقلاب. چ۳. تهران: رسا.
35. وبستر، راجر. (1380). درآمدی بر پژوهش نظریۀ ادبی. ترجمۀ مجتبی ویسی. تهران: سپیدۀ سحر.
36. همتی، امیرحسین. (1398)، «سبک‌شناسی اشعار اسماعیل شاهرودی». فصلنامۀ تخصصی سبک‌شناسی و تحلیل نظم و نثر فارسی، 12(۱)، 2۹ـ۵۹.
37. یوشیج، نیما. (1364). مجموعۀ آثار. به کوشش سیروس طاهباز. تهران: نشر ناشر.

متن کامل:



 

دگراندیشی در اشعار اسماعیل شاهرودی(از 1332 تا 1357)

 

چکیده

دگراندیشی، شیوۀ نگرش متفاوت و ناسازگار با اصول حاکمیت، باورهای دینی و سنّت­های اجتماعی است که با رویکردی تعقلی و تخیّلی، دیدگاهی تازه بیان می­دارد. این رویکرد با سلطۀ استبداد، استمرار جهل و تحجّر جهت­گیری متضاد دارد و جنبه­های ستیزه­جویانۀ آن مؤلّفه­های متنوّعی در افکار شاعران نوپرداز پدید می­آورد. با تحلیل و توصیف محتوای مجموعۀ اشعار اسماعیل شاهرودی به روش کتابخانه­ای مشخص خواهد شد که در زمینه­های فکری این شاعر به ظاهر گمنام چه اندیشه­ها و آرمان­های تأثیرگذار و برجسته اخلاقی و تعلیمی وجود دارد. در نتیجه  متناسب با تأثیرات حوادث مهم تاریخی از وی، مبارزی عدالت­طلب، آزادی­خواه و الهام­بخش تصویر می­گردد. او مبارزه را برای مساوات، آگاهی را برای آزادی­خواهی و دانایی را برای گذار از کاستی­های سنّت به کار می­بندد. با مطالعۀ زمینه­های فکری مساوات جو، فساد ستیز، ضد استعماری، جهل ستیز، صلح­طلب و انسان­مدار شاهرودی در مقایسه با شاعران غیر متعهد، لذت­طلب، وابسته به حاکمیت و فردگرا، کارکرد ارزش­های اخلاقی و انسانی ازیادرفته برجسته می­گردد و پیوند تاریخی اصالت­های فکری فرهنگ ایرانی پایدار می­ماند. افکار دگراندیشانۀ شاهرودی، نواقص سنّت­های اجتماعی را نمودار می­سازد، ریشه­های ساختار حاکمیت استبداد را بر ملا می­نماید و توانمندی­های نهاد دین را برای هماهنگی با نیازهای روزآمد آشکار می­کند.

کلیدواژه­ها: اسماعیل شاهرودی، شعر نو، دگراندیشی

 

1- مقدّمه

مشروطیت در تاریخ سیاسی ایران مبدأ تحوّلات جدیدی در زمینه­های اجتماعی و سیاسی گردید. آشنایی ایرانیان با عوامل پیشرفت جوامع غربی، سبک اندیشۀ آزادی­خواهانه و مترقّی را برای جامعۀ در حال بیداری به ارمغان آورد. «اندیشۀ دموکراسی اجتماعی از اروپا و روسیه به ایران راه یافت» (آدمیّت، 1363 : 6) و روشنفکران و نویسندگان را بر آن داشت تا هر چه بیشتر جامعۀ ایرانی را با مقوله­های وطن، آزادی، قانون و حقوق بشر بر مبنای تعقّل، اصالت اندیشه و تجربه آشنا سازند و این زمینۀ فکری راه ستیز با سنّت­های فکری و تغییر نایافته را فراهم آورد. «مهمترین ویژگی تجدّد در دورۀ مشروطه، نقد عملکرد روحانیون از دین­باوری، رسومات خرافی مذهب و نقد استبداد سیاسی بود» (آجودانی، 1381 :40). 

حادثۀ 28 مرداد 1332 امیدهای نهضت ملّی و آزادی­خواهی را به یأس بدل کرد و ریشه­های ستیز و دگراندیشی را با حاکمیت استحکام بخشید. همچنین «کشاکش فکری میان تجدّد و سنّت، اختلاف جناح­های سیاسی و دولت با روحانیت را تشدید نمود» (بروجردی، 1387 :153). 

دگراندیشی واژه­ای جدید در فرهنگ مطالعات سیاسی است که با روشنفکری مطابقت معنایی دارد. «از دیدگاه سنّتی و دینی دگراندیش به طبقه­ای اطلاق می­شود که انقلابی است و به واسطۀ نیاز ذهنی به قصد برقراری حکومت عدل مبارزه می نماید» (آل احمد، 1357 :168) و از دیدگاه اجتماعی، «اندیشمندی خلّاق و پیشتاز است که با مطالعۀ عمیق در نظام، طبیعت و جامعه، سنّت­ها و اصول فکری حاکم را مورد انتقاد قرار می­دهد و هیچ نوآوری را مقدّس و ابدی نمی­داند و همیشه طغیانگر باقی می­ماند» (مؤمنی، 1386 :130) و از نقطه نظر فلسفی، «دگراندیشی، جریان آزاداندیشی و اقتدارزدایی در برابر حاکمیت، عقل­گرایی در برابر مفاهیم دینی و نوگرایی در برابر سنّت­هاست» (کاظمی، 1383 : 35-34).

اسماعیل شاهرودی از شاعران متعهّد سبک نیمایی است که اندیشه­های آزادی­خواهی، مبارزه با استبداد و نظام طبقاتی از وی شاعری دگراندیش ساخته است. او با درک واقعیّت­های تاریخی به سبب زندگی در میان توده­ها از یک سو و آشنایی با طرز تفکّر نیما از سوی دیگر جنبه­هایی از ستیز با حاکمیت و سنّت را بیان می­دارد و در اشعار خویش بازتاب می دهد. «هنر او گفتن نیست، نشان دادن است، آزادی­خواهی و استبدادستیزی در اندیشه او شعار نیست بلکه گفتمان جدّی برای رسیدن به نتایج عملی است» (براهنی، 1371: 1300) در این مقاله سعی بر این است که با مطالعۀ اشعار شاهرودی و تحلیل اندیشه­های او مطابق با حوادث تاریخی و جریان­های تأثیرگذار، چهره­ای دگراندیش از وی ترسیم گردد و ارزش­های فکری او در مقایسه با معیارهای رایج اخلاقی و سیاسی عصر شاعر مشخص شود.

1-1- پیشینۀ پژوهش

بیشتر پژوهشگران نظری گذرا و کوتاه به سرنوشت و تأثیر افکار و اشعار اسماعیل شاهرودی افکنده­اند که بدان اشاره می­شود: امید عزیز مصطفی (1400) به این نتایج می­رسد که موضوع محوری بحث در شعر اسماعیل شاهرودی در سطوح اجتماعی و فرهنگی شامل موضوعاتی همچون آزادی، استقلال، ملّی­گرایی، خیزش و انقلاب، فاصلۀ طبقاتی و فقر، بیکاری و مقاومت در برابر کالاشدگی زن و ستایش صلح و دیگر دوستی با زمینه­زدایی تأثیرات افکار مارکسیستی است.

امیرحسین همّتی (1398) مضامین اشعار شاعر را مبارزه با استبداد، ترسیم آیندۀ درخشان، زندگی فقیرانه و سخت کارگران می­داند که با محتـوایی رمانتیک، درونگـرایی را با نـوعی عرفان­گرایی آمیخته است. علی حسین­پور چافی (1390) شاهرودی را جزو شاعران سمبولیسم اجتماعی قرار می­دهد. علی بابا چاهی (1387) به معرّفی زندگی، شخصیت و شعر شاهرودی می­پردازد و لحن خطابی، نگارش توراتی و اندیشۀ تصویری را از ویژگی­های شعر او می­داند. همچنین، شاهرودی را شاعری آرمان­گرا و اجتماعی می­بیند و رنج­های زندگی وی را تا پایان حیات نمایان می­سازد.

شمس لنگرودی (1370) در نقد شاهرودی او را شاعری سیاسی در نظر می­گیرد که به سبب نوع زندگی در این عرصه تلاش می­ورزد و از سایر شاعران حزبی متمایز می­دارد، شکوفایی و ممنوعیت شعر شاهرودی را متأثّر از مقبولیت وی در نزد حزب توده ارزیابی می­کند و او را از محبوبترین شاعران سیاسی می­شمارد. حمید زرّین کوب (1358) شاهرودی را شاعری اجتماعی و ستایشگر انسان با روحی انسان دوست معرّفی می­کند و محتوای شعر او را در گروه اندیشه­های مردمی قرار می­دهد و نقطۀ ضعف او را تلاش­های تازه­جویانه در فرم­گرایی می­بیند که شعر وی را به سقوط نزدیک می­گرداند.

عبدالعلی دستغیب (1348) اذعان می­دارد که بنیاد کار شاهرودی با زمینۀ درک آموزش­های نیما صورت گرفته است، تغزّل و غنا در او راه ندارد. او نگران رویدادهای اجتماعی است و هنر نقّاشی جنبه­ای تصویری به شعر او می­بخشد. اسماعیل نوری علا (1348) دوران شکوفایی شعر شاهرودی را از 1328 تا 1334 و وابسته به وقایع و جریان­های سیاسی و تاریخی می­داند. به کارگیری تمثیل و پرهیز از زبان کهنه را از مشخّصه­های زبان او قرار می­دهد. 

 

2- بحث و بررسی

محمّد اسماعیل شاهرودی، (1360-1304) متخلّص به آینده، تجربۀ مشاغل خدماتی و علمی را در تهران سپری می­نماید. (شاهرودی، 1390: 16-15) شاهرودی از خانواده­ای با زمینه­های محرومیت و رنج برخاسته است و مضامین اشعار وی گواهی بر این ماجراست که او را به جریان­های تند سیاسی متمایل نموده است. او از میان جبهۀ نهضت ملّی و حزب توده، به جریان چپ می­پیوندد و همراهی او با حزب توده حوادث آیندۀ زندگی وی را رقم می­زند. «شاهرودی اساساً شاعری سیاسی است، او از سوی حزب توده، فرزند حزب و شاعر خلق لقب گرفت و شهرت او سبب شد که پس از کودتای 28 مرداد تا سال­ها ممنوع­القلم شود و بازداشت موقّت او در سال 1344 به سبب شوک وارده، تعادل روانی او را برای همیشه باز گرفت» (لنگرودی، 1377: 478-479) با ممنوعیت انتشار آثار، بعد از حوادث 28 مرداد به مدّت 16 سال و فروکش حوادث سیاسی، شاهرودی عرصۀ جدیدی از درون­گرایی و فرم­گرایی را تجربه کرد. او مرد روز وقایع و تابع جریانات حوادث محیط بود. وابستگی شدید او به حوادث بین 1328 تا 1334 دوران شکوفایی را برای شعر و اندیشۀ او ایجاد نمود امّا با تسلّط خفقان و استبداد که محیطی سرد و بسته را آفرید، سرگردانی و پریشان­گویی، جایگزین افکار انقلابی او گردید. (نوری علا، 1348: 165-176) مجموعۀ دفاتر اشعار شاهرودی شامل: آخرین نبرد (1330)، آینده (1346)، م و می درسا (1348) هر سوی راه راه راه راه (1350)، آی میقات نشین (1351)، و شعرهای پراکنده مربوط به سال (1348) است. مضامین دفتر آخرین نبرد، مبارزه، مقاومت و امید برای رسیدن به آزادی و پایان دادن به رنج است و همۀ مفاهیم با جریان مبارزه و مقاومت پیوند دارد، روحیۀ مبارزه­طلبی شاعر و فعّالیت حزبی او در اوج آزادی­های حزب توده، ستیز با استبداد و ستم­پیشگی را نمایان می­سازد. در مجموعۀ آینده که نام فرزند شاعر نیز هست علاوه بر مضامین دفتر اوّل، که با جوشش و نفوذ کمتری در جریان است، عشق­ورزی، عرفان­گرایی، پرداخت به خویشتن با چاشنی ناامیدی و تیره­بینی افزوده شده است. ناامیدی و سیاه­بینی بعد از حوادث 28 مرداد و شکل­گیری ادبیات سیاه و نومیدانه در شکل­دهی مضامین این دفتر مؤثّر افتاده است، امّا ممنوعیت قلم شاعر و سفر او به هند از عوامل دیگر تنوّع بخشی به مضامین دفتر آینده است. (همّتی، 1398: 287-289) 

مجموعۀ «م و می درسا»، روند ملایم­تری از دفتر پیشین است و دفترهای هر سوی راه، آی میقات نشین و اشعار پراکنده، جنبه­های انقلابی کمتری دارد و شاعر به ذهنیت­گرایی روی می­آورد. شاهرودی در ابتدا تحت تأثیر نیما قرار دارد و اندیشه­های او را پی می­گیرد، نیما در مقدمّۀ آخرین نبرد، شاهرودی را هم فکر خویش معرّفی می­کند و مردم­گرایی، رنج­اندیشی و ستم­ستیزی او را می­ستاید و شاهرودی را بر همسالان وی ترجیح می­دهد. (شاهرودی، 1390: 29-52) شعرهای دقّت، روز، گلبانگ سحر، زندگی، بهار از دور، تا چه وقتی، آهنگ نجوا، روی دیوار و پیت پیت شاهرودی با شعرهای مادری و پسری، قوقولی قوقو، کار شب­پا، خانوادۀ یک سرباز، کشتگاه من، باد می­گردد، ناروایی به راه و چراغ در مفاهیم و ساختار شعری مشابهت کامل دارد. (نیمایوشیج، 1364: 412)

پس از دهۀ چهل، تمایل شاهرودی به درونگرایی و عرفان از دیدگاه محتوا و تصویر­گرایی و فرم­اندیشی او از نظرگاه ساختار شعری تأثیرات هوشنگ ایرانی را آشکار می­سازد، او همانند یدالله رؤیایی و سپهری چندی به تفنّن در ابهام­گویی و بی­معنایی فرا واقع­گرایی دچار می­گردد که شعر ردپای آهو در تصویرسازی از آن جمله است و پس از این تأثیرات به سبک زبانی خویش باز می­گردد و از دوران اوج به کلّی فاصله می­گیرد و جایگاه مهمّی در شاعری به دست نمی­آورد. زمینۀ اصلی فکری شاهرودی را باید در نگاه او به دردهای جامعه جست، او قلب خویش را آکنده از درد و دریغ می­بیند که در تنهایی، چلّه­نشین یأس­ها و شکست­هاست و امید را در خود زنده نگه می­دارد. (شاهرودی، 1390: 130) شاهرودی بر خلاف شاعران عاشق پیشه یا وابسته به حکومت، گوینده­ای دگراندیش است. او به واسطۀ ستیز بی­امان با استبداد و دستیابی به آزادی­خواهی از جملۀ شاعران متعهّد است و مؤلّفه­های درخشانی از دگراندیشی را در اشعار خود نمایان ساخته است. او ارزش­های انسانی را فارغ از ملیت، مذهب و جنسیت در عصر تسلط اندیشه­های مادی­گرا گوشزد می­نماید، بر آزادی و برابری تأکید می­ورزد و فریاد دادخواهی توده­های رنجدیده را برملا می­کند.

2-1- استبدادستیزی

شاهرودی، صدایِ اعتراض و شاعرِ ستیز با استبداد است. از هر دو شعر او یکی با مفاهیم مقاومت، استقامت، حرکت و جوشش، امید به آزادی، ترسیم خفقان و تلاش برای رهایی سروده شده است و «امید به پیروزی و رهایی تکراری پربسامد است.» (همّتی، 1398: 287) شاهرودی، همیشه در جستجوی گشایش، رهایی و پیروزی است و هرگز سنگر خود را با احساس شکست و ناامیدی رها نمی­کند. (شافعی، 1380: 416) او سراینده­ای مبارز و سخن­گزاری آزادی­خواه است. لقب شعری او –آینده- حکایت از آرزوی دیرینۀ طبقه­ای محکوم در رنج، ستم و بیداد دارد که خواهان سرنگونی استبداد حاکم و برقراری آزادی است و در شعرهای بهترین نقطه، لب را، با بیداری، از دفتر «هر سوی راه» و «م و می در سا» ستارگان یخ­زده را به سوی خورشید سوزان فرا می­خواند و از تنهایی تاریکی در شب قفس می­گوید و گاهی به مستی تن می­دهد. استبداد با سیمای شب ظلمانی و ابرآلود، قفس، زمستان، جهنّم، دشمن، غم، طوفان، هول، بیابان، رهزنان، مرگ، باد و بت در شعر او حضور دارد. 

او تشنۀ آزادی­خواهی است: «در دنیا، اگر صدایی بماند/ اگر سرودی بماند/ اگر کلمه­ای بماند/ صدای انسان، سرود انسان/ در این کلام است/ عشق من، ای رهایی پرواز از قفس/ آزادی، ای طلوع مقدّس» (شاهرودی، 1390: 234-233). 

شاهرودی در جوانی شور مبارزه را از اعضای تبعیدی 53 نفر در دامغان فرا می­گیرد و انگیزۀ فعّالیت سیاسی می­یابد. (باباچاهی، 1387: 15). شعار شاهرودی، بـرای نیل به آزادی و سرکوب استبداد، مبارزۀ طبقاتی است. او جامعۀ رنج­دیدگان را به آگاهی و مبارزه فرا می­خواند تا تغییر مراتب زندگی را به دست آنان رقم زند و چهرۀ زور و تزویر استبداد را نمایان سازد: «سر بت را که شکست/ ما شکستیم سر بت را / ما، پای اسبش که برید/ ما بریدیم بدین داس که داریم به دست/ شکم بت که درید/ شکمش را ندریدند، دریدند که دید؟/ بدر ای دست توانای رفیق، ره فردای بزرگ/ اینک این پردۀ تزویر ز رخسارۀ بت/ تا بخوانیم همه/ تا بدانیم همه/ در پس پردۀ تزویر نهان است کسی/ گر چه کس نیست ولی ما را هست/ چهر ضحّاک زمان – غاصب ثروت خلق-/ ثروتی بی­پایان/ بدر ای دست توانای رفیق» (شاهرودی، 1390: 396-397) در شعرهای دقّت و پیت پیت، ملّت را به مبارزه فرا می­خواند و گور دشمن را می­کند و از عشق مدد می­گیرد:

«ای ملّت دقّت/ تیشۀ مردی آید از دور/ می­کند گور تو را ای دشمن/ شمع خاموش برافروخته اینک/ تا من از چشمۀ خشکیده بنوشم/ تا ببوسد زن دل مرده لبانم». امید و آگاهی را از دست نمی­نهد و می­گوید: «کاش می­شد در این شب تاریک/ به امیدت سربرآورم تا روز/ امشب ای نفت ته مکش به چراغ/ سوختن گیر و سوختن آموز». و گاهی که رنج­ها به مستی­اش می­خواند، خلق را فراموش نمی­کند: «جرعۀ مانده را ریز شاید/ خواب در چشم من جای گیرد/ شادی خلق ناشاد امشب/ مستی­ام تا سحر پای گیرد». و در شعرهای راز، مستی، آتش جاودان ازدفتر آخرین نبرد از مبارزان این­گونه تمجید می­نماید: «سرگشته به راه زندگانی/ در تیرگی زمانه بودیم/ تابید به ناگهان شراری/ ما چشم به راه خود گشودیم/ از راهنمایی ارانی». آن هنگام که دزدان آن چراغ راهبری را ربودند، آتش جاودان باز رنگ نشاط گرفت و همّت توده­ها خورشید انقلاب را بدین سان فرزوان نمود: «می­رفت تا به کوری چشم ستمگران/ شاخ امید رنجبران بارور شود/ می­رفت تا به همّت انبوه توده­ها/ آن راز فاش گردد و دنیا دگر شود».

شاعر پیغام نهایی خود از تلاش توده­ها و مبارزۀ ملّت را ساختار جدید تاریخ و مسیر تازۀ زندگی معرّفی می­کند، او روند تاریخی زندگی و سرنوشت آدمیان را نقد و اصلاح می­نماید و بنای تاریخ را بر سرگذشت توده­ها و مردم عادی قرار می­دهد و خواستار محو نام استبداد و نمودهای آن در عرصۀ هستی است: «گره دستهامان را، باز کنیم/ و فرود بیاوریم، پرچم­هامان را .../ بر خاکی که شهیدان را نگه می­دارد/ و آنها را در بغل می­فشارد/ اگر تاریخ، ذکر حوادث است .../ و تاریخ گذشتگان را – شاهان- را فروبندیم/ و برداریم نامهاشان را و پیکره­هاشان را/ از میدان و خیابان ...». (همان: 388-390)

شاعر با ذهنیت­ پیروزی بر استبداد، با ارج­گذاری به تلاش شهدای راه آزادی، زمینۀ شهادت­طلبی را بر جریان زندگی فرایاد می­آورد و ارزش مفاهیم تاریخی را بر حوادث زندگی توده­های مردم عادی منحصر می­داند و از نام و نشان هرگونه نماد استبداد بیزاری می­جوید و بر محو تاریخی آنها از صفحۀ هستی تأکید می­ورزد و رنگ آرامش را به زندگی توده­ها نوید می­دهد. او قیام سی تیرماه 1331 را که نمادی از اتّحاد رهبران سیاسی و توده­های مردمی است، تاریخی و ارزشمند جلوه می­دهد. زیرا پیروزی دولت ملّی به رهبری مصدّق در جهت تمکین حاکمیّت استبداد و تفویض اختیارات نظامی و ارتش به نخست­وزیری، حادثه­ای کم­نظیر در تاریخ استبدادی این سرزمین است. اگر چه دولتی مستعجل به دنبال دارد، زیرا در تمام دوران طولانی تاریخ ایران از اسطورۀ کاوه تا مبارزات مردمی معاصر، ماجرای برخورد مردم با بیدادگری و بی­لیاقتی فرمانروایان مستبد خارجی و داخلی تداوم یافته است. (زرّین کوب، 1377: 11) «پری روز، خاطره شد گل سرخ/ پری شب خاطره شد، شمع/ دیروز، خاطره شد، سرو/ دیشب، خاطره شد، ماه/ آه، در کدامین فردا شب بلند، خاطره خواهد آفتاب؟» (شاهرودی، 1390: 165) 

شاعر نمادهای آزادی و مقاومت را با حسرتی جانکاه بر فراز شب بلند استبداد می­آراید و به سوگ شاعر مقاومت و مبارز بی­باک استبداد – خسرو گلسرخی- اشاره می­نماید و یاد آگاهی­دهندۀ او را می­ستاید. او جاودانگی را در مبارزه و پایداری می­بیند و می­گوید: «یک شب اگر که پیکر ما در دیار غم/ خود را به دار مرگ بیاویزد آشکار/ ما همچو آن ستاره بتابیم بی­وجود/ در نور عشق خویش بمانیم پایدار». (همان: 140) و رنج­های دیگران او را به مبارزه فرا می­­خواند: «در زیر بار قهر و غضب­های بی­شمار/ دانم من ای رفیق ستم­کش چه می­کشی/ باری به دوش خاطر من می­فزاید آن/ باری که می­بری تو و رنجی که می­کشی». (همان: 336) و توجّه تاریخ را به مردم باز می­گرداند و می­گوید: «اگر تاریخ ذکر حوادث است/ سرهامان را بالا بگیریم/ و تاریخ گذشتگان را/ شاهان را فرو بندیم/ تا ما هم داشته باشیم تاریخی». (همان: 389)

2-2-تبعیض­ستیزی

مبنای آموزه­های شاهرودی فلسفۀ کمونیستی و تضاد تاریخی کارگر و سرمایه­دار است. او به دلیل رواج و تأثیر انقلاب کارگری کمونیستی در جهان مانند همۀ رنجبران و آزادی­خواهان، گوش به پیغامی تازه دارد و قیام الهام بخش اسلامی در برابر حاکمیت استبداد مطلق را قابل وصول نمی­یابد، زیرا عموماً نیروهای مردمی و اسلامی تا حوادث 15 خرداد 1342 تصویری امیدبخش ندارد. او به رنج دهقانی و شبانی در مقایسه با طبقات مرفّه شهری اشاره می­کند و فاصلۀ طبقاتی رعیّت و خان را نمادی در جهت این تضاد می­یابد و بر ناامنی، فقر، تجاوز و بی­سامانی این رابطۀ دوسویه اشاره می­نماید:

انگــور شــراب، گلبـــانگ سحـر                می­نمـــایاند رنــــج کارگـــر

در شالیـــزارها شب­های مهتــاب                آورد بــه ســر، نـرود به خواب

بـــرزگر دختـــر، زارع جــــوان                تا کشد بــه بـر، دلبری را خان

از نی سرکشد شکـوۀ دهقـــان                آن را برکشـد کودک شبان 

(شاهرودی، 1390: 100-101)

حزب توده مدّعی مبارزه با فساد، تبعیض و استبداد بود و در مرام­نامۀ آن علاوه بر آزادی و استقرار استقلال بر رفاه عمومی و الغای طبقاتی تأکید می­شد. (نجاتی، 1371: 53) زیرا بـر اساس نظریۀ مارکس و هگل، نابرابری­های اقتصادی و تضاد مادّی منجر به ایجاد فاصلۀ طبقاتی می­شد و در پی آن جنگ طبقاتی بروز می­نمود و تلاش مبارزاتی عمومی، جامعۀ بی­طبقه را بنا می­کرد. (راجر وبستر، 1380: 95-96) امّا قدرت سرمایه­داری چنین آرزویی را بر­نمی­تابد و ستیز دارا و ندار همچنان ادامه دارد. اگر چه این تبعیض صرفاً مادّی نیست و شاعر به نابرابری­های اجتماعی نیز اشارت دارد: « ... سیه پوست هستم، دریغا/ که محروم از ماجرای شکارم/ سیه گشته چون پوستم روزگارم/ چو قیر است، رخشنده چهر نگارم/ نگاری در آن­جا – در آن کلبه – دارم/ سفید است همسایه­اش، جان یارم .../ کم است این همه ننگ و تحقیر بی­جا/ دریغا» (شاهرودی، 1390: 104-105). 

شاعر به تبعیض­نژادی اشاره دارد که از نتایج سلطۀ نظام استعماری و سرمایه­داری است. در سـایۀ تبعیض­نژادی بهره­مندی­های مادّی و انسانی مردم بومی آفریقا و یا مهاجران آمریکا که حقّی طبیعی به نظر می­رسد، دچار تهدید، تبعیض و تمسخر واقع گردیده است. گویی حیوانات نیز متأثّر از تبعیض، در سکوت و تنهایی به سر می­برند و تعاملی ندارند. شاهرودی از مدافعان عدالت­خواهی و ظلم­ستیزی است، او از رنجبران و رنج­دیدگان فرودست جامعه است که در مسیر موروثی بهره­مندی های­مادّی و معنوی پایگاهی نداشته است و به لذّتی دست نیافته است: «در مدرسه به خاطر ساری که از درخت/ بی خود پریده بود/ بسیار بوته گل که معلّم ز چوب خویش/ بر پای من نشاند .../ با آنکه پای من/ چون دست­های شاه ندانم چه چیز، شیر، تا عرش رفته بود/ ماندم جدا همیشه من از کاروان پول/ آنها که کوله­ای ز طلا بار داشتند/ پا را به روی شانۀ من می­گذاشتند» (همان: 146-148). 

شاعر روش و راه مرسوم، مقبول و انسانی برای دستیابی به عدالت را در جامعۀ استبدادی غیرممکن می­یابد و بر نهضت مردمی و قیام علیه ستم تأکید می­ورزد. تحریک جامعه بر ضد ظلم امری خودجوش نیست، باید برای دستیابی به عدالت جنگید و راه مبارزه را با هم کیشان و هم فکران ادامه داد (عزیز مصطفی، 1400: 167) و دردها و رنج­های مربوطه را به جان خرید. فریفتگی شاهرودی به زندگی، جامعه و واقعیت­های دردآلود آن محتوی و جوهر شعری را متأثّر می­سازد و زبان هنرمندانه به سوی گزارشی آشنا باسطح اندیشۀ عوام هدایت می­گردد. (زرّین کوب، 1357: 133) «در سالهای پیش با آنکه مرغی در قفس بودم/ بر فراز شهرها من بال بگشودم/ دیدم انسان ها به زنجیرند/ دیدم انسان­های دیگر را که از زنجیر می­سازند/ خیش بهر کشت فرداشان/ می­شنیدم نالۀ انسان و حیوان را/ می­شنیدم نغمه­هاشان را/ بس خرابی بود پای بس دیوار دیدم، دست­هایی بود در خون غرق/ حلقه­هایی بود در انگشت». (شاهرودی، 1390: 153). 

شاعر در جامعه­ای تحت حاکمیت استبداد زندگی می­کند و نمودهای ظلم را باز می­یابد و بر رنج انسان­های ستم دیده و اسیر، آگاه است. در جامعۀ او توزیع منابع ثروت و قدرت صورت نگرفته است و همۀ منابع در انحصار حاکمیت باقی مانده است و این بینش سنّتی راهی برای اصلاح و درکی برای نقد بازنجسته است. (مختاری، 1393: 36) او تزویر، ریاورزی و نادانی اطرافیان قدرت و خودخواهی حاکمیت را اینگونه بازنمایی می­نماید: «شحنه­ای در خواب می­بیند که می­تابد سبیل خود به دست خود/ گربه­ای آرام می­لیسد سبیل شحنه را/ هر تماشاچی که دست چپ نشسته/ می­نهد در جیب دست راستی/ کاغذی تا خورده را» (شاهرودی، 1390: 125). 

او ثمرات آگاهی­بخشی و تلاش مبارزان را در راستای ستم­ورزی و بدخواهی دشمنان بی­نتیجه می­یابد و می­گوید: «در گیر و دار حادثه­هایی که دشمنان/ با حیله ساختند/ بسیار خواب­ها که ز چشمان تو پرید/ آنان که بی دریغ به زندان­های شاه بس آرزو به سینۀ خود خاک می­کنند» (همان، 392) شاهرودی نتیجۀ تداوم تبعیض را بی­ارادگی توده­ها در برابر خفقان ایجاد شده به دست حاکمیت استبداد پهلوی می­شناسد و رنج را عامل بیداری توده­ها می­داند.

2-3- استعمارستیزی

شاعر احساس وطن­پرستی و همبستگی مردمی را با زبانی حماسی بیان می­دارد و بر پایداری رزم آوران ارج می­نهد. از یک سو بر استعمار خارجی و از سوی دیگر بر استبداد و سرسپردگی داخلی اشاره می­کند، «شعر او از لحنی خطابی برخوردار است و وجهی شعارگونه و ایدئولوژیک دارد تا خفقان را بیدار کند و در فرایند فضای سیاسی و اجتماعی حاکم قابل تبیین باشد» (باباچاهی، 1387: 80). 

شاهرودی می­گوید: « ... اینک اگر وطن/ در لابه لای پنجۀ عمّال اجنبی/ فریاد می­زند/ این التماس نیست/ این نعره­های شیر به زنجیر بسته است، عصیان ملّتی است/ زنجیر و تازیانه و اعدام/ بهر مبارزان/ بوده است از قدیم/ ما نیز آشکار طریق گذشته را/ دنبال می­کنیم تا آخرین نفس/ تا فتح، انتقام» (شاهرودی، 1390: 391-393) سال سرایش شعر مشخّص نیست، زیرا اشعار پراکندۀ شاعر از 1330 تا اواخر دهۀ پنجاه را شامل می­شود. حادثه یا رخدادهایی که شاعر را بر ستیز با استعمار برانگیخته باشد می بایست با کودتای 28 مرداد ارتباطی داشته باشد، زیرا امیدهای مردمی و حزبی برای پیروزی بر استبداد، برقراری اصلاح و آزادی با مداخلۀ آمریکا و شوروی به یأس بدل شد و نیروهای روشنفکر و مبارزان ملّی هرکدام به سرنوشتی شوم دچار گشتند، «انگلیسی­ها برای جلب پشتیبانی دولت آمریکا در براندازی دولت مصدّق، خطر حزب توده و نفوذ کمونیسم را مستمسک قرار داده بودند و گروه­های بدلی به نام حزب توده سازمان می­دادند و به تظاهرات ضدّ ملّی و ضدّ مذهبی وا می­داشتند و نیروهای ارتش با خصلتی استعماری پرورش یافته بودند و حفظ تاج و تخت سلطنتی را مأموریت اصلی خود می­پنداشتند» (نجاتی، 1371: 21-61).

 شاهرودی، آزادی­خواهی و مبارزه با استبداد را با برانگیختن نیروی مردمی در اغلب اشعار خود پی می­گیرد و امید رهایی و وصول به آزادی را، آرزو می­نماید. اگر چه با کودتای 28 مرداد و براندازی دولت مصدّق، استبداد سلطنتی باز می­گردد و سلطۀ آمریکا و انگلستان به بهانۀ استفاده از منافع نفتی ایران استقرار می­یابد. (همان: 102) شاعر با اینکه خویشتن را در قفس استبداد می­یابد، مرغ فکر را بر فراز کشور خورشید و بر کرانۀ دریاها و دشت­ها جولان می­دهد تا شاهد استثمار انسان باشد: «دیدم انسان­ها به زنجیرند/ دیدم انسان­های دیگر که از زنجیر می­سازند/ خیش بهر کشت فرداشان/ می­شنیدم نالۀ انسان و حیوان را». (شاهرودی، 1390: 153) او تنها به نفوذ قدرت­های استعماری غرب اشارت ندارد بلکه سرنوشت انسان­ها را در تقابل و تضاد می­یابد و نتیجۀ زندگی نوع بشر را در مسیری نابرابر می­بیند که طبقات بر همدیگر ستم می­ورزند و بهره کشی می­نمایند، سلطه می­جویند و فرمان می­رانند.

2-4- فسادستیزی

شاعر، محکمه، دیوان قضاوت، عدل و مفاهیم حقوقی انسانی را در جامعۀ استبدادی به تصویر می­کشد و روند بی­عدالتی، عدم استقلال، تظاهر و ارتشا را در نهاد قضاوت نشان می­دهد:

زنگ رئیس محکمه، شلّاقی از سکوت                محکم نواخت بر تن غوغای دادگـاه ...

عکسی درون قاب ترک خـورده و سیاه                بر میخ آهنی که به زنگار شسته بود

نـزدیک سقف، دور، کمـی از میـانه ها                دزدانه جــای الهۀ عـدل جسته بود

بنشسته در درون حصــاری زتختـه ها                یک بی اراده دادستانی ست زرخرید... 

(همان: 60-61)

واژگان شلّاق، سکوت، محکم، غوغا و افعال امری برخیز و بس است بر جنبه­های استبدادی و ظالمانۀ نظام عدل تأکید می­نماید و نشان می­دهد که در جامعۀ استبدادی، همۀ زیرنظام ها، مستبد و وابسته به سلطۀ حاکمیت­اند. «شاهرودی بر خلاف شاعران تغزّل­سرای هم عصر خود، نه ناله­های رمانتیکی سر می­دهد و نه از درد، مرگ جو می­شود و نه بر لذّت­های جسمانی فردی و شهوت خود، مجال بروز و ظهور می­دهد» (زرّین کوب، 1358: 132).

او با هدف ستیز با نمودهای استبداد، جنبه­های عینی نادرستی­ها و کاستی­ها را بر ملا می­کند. ویژگی حق­طلبی شاهرودی را بایست در نهاد رنج­دیده و زندگی مشقّت­بار او جستجو نمود که از نزدیک شاهد رنج بردن انسان­ها در محیطی نابرابر بوده است. اگر چه تمایلات چپ گرایانۀ او تضاد و نبرد همیشگی ظالم و مظلوم را گوشزد می­نماید و آگاه است که نظام مارکسیستی خود از ادارۀ خشن جامعه، نظارت پلیسی، فقدان ابتکار در جامعه و رأی­گیری یکنواخت در رنج است. (طبری، 1366: 94) او بی­دردان را از آینده­ای بی ثمر می­ترساند و می­گوید: «آنان که خفته­اند و غمی­شان نیست/ از رنج­های بی­مر انسان­ها/ طرفی به سود خویش نمی­بندد/ فردا تلاش بی­ثمر آنها» (شاهرودی، 1390: 190) شاهرودی مبنای حاکمیت استبدادی و فرهنگ مردمان استبداد کشیده را خـارج از مسیر کمال طلبی، انسانیت و عمل­گرایی صحیح می بیند و اینچنین جامعه را آلوده به انواع فساد می داند.

2-5- سنّت ستیزی

نمود و نشان ستیز شاهرودی با سنّت در ناسازگاری او با جنبه های شعر سنّتی و اندیشه­هایی است که به شکل سنّتی در شعر فارسی حضور دارد:

- شعر شاهرودی نیز شعر عصر خویش و بازتاب نیازهای روز آمد است و وصف طبیعت و شکوه­های عاشقانه در او راه ندارد، «نیما با ذهنی غیر از ذهن گذشتگان و حتّی اغلب هم عصران خود که جز به کلیّات توجّه نداشتند نگاهی تازه داشت، نگاه به جزئیات، به عینیّات، نه ذهنیات، او زندگی واقعی را وارد شعر کرد» (حقوقی، 1381: 336).

نگاه شخصی، خصوصی و تجربۀ واقعی از ویژگی­های شعر نیماست که در شعر شاهرودی بروز نموده است، او از واقعیّت­های روزمرّه و رنج­های توده سخن می­گوید. شاهرودی نیز همچون نیما از تکرار مفاهیم شعر سنّتی جدایی می­جوید و از امیدها، شکست ها و ارزش­های انسانی سخن می­گوید و حتّی طبیعت را جلوه­ای برای بیان دردهای انسان معرّفی می­نماید و از دردمندان می­سراید. شخصیت­های شعر نیما غالباً افراد عادی، دردمند، زحمتکش، گرسنه و منتظرند که از زندگی باز نمی­مانند؛ چوپان، ماهیگیر، آهنگر و خانوادۀ یک سرباز از آن نمونه است (مختاری، 1392: 218) و این شخصیّت­ها در اشعار شاهرودی نیز حضور دارند که با اتّکا به نیروی خویش، به آینده­ای روشن می­اندیشند. شاهرودی اندیشۀ حزبی و تمایلات شخصی خود را با بیانی توده­ای، عمومیت می­بخشد و طیف گسترده­ای از مردم محروم، استبداد کشیده و فرودست را با خویش همراه می­سازد. نیما نیز دید جدید اجتماعی به شعر می­دهد، او جنبه­های فردی را به قطب اجتماعی می­برد و مخاطب می­آفریند. (دستغیب، 1371: 18) شاهرودی نیز مانند نیما عشق را می­ستاید امّا رنگی از ستایش­های سنّتی در آن نمایان نیست، او فرصتی برای مغازله و معاشقه نمی­یابد، در میان عواطف و احساسات شخصی، از یاد رنج­های دیگران غافل نمی­افتد. در شعر نیما نیز فارغ از منظومۀ افسانه و چند قطعۀ کوتاه دیگر کمتر نشانی از زن می توان یافت، هرچند او آدمی و زندگی را از راه طبیعت می شناسند و میشناساند. (مسکوب، 1384: 84)

- او به خلق و توده­ها نظر دارد و از قدرت­ها و آستان­های معمول شعر سنّتی فاصله می­گیرد: «در انتهای راه، آن میخ/ چشمی است مانده، دوخته بر ما –چشمان توده­ها-/ که از سال­های سال/ ما را به سوی خویش کشانده است» (شاهرودی، 1390: 116)

- او غمخواری دیگران را بر خودخواهی ترجیح می­دهد: «آنان که خفته­اند و غمی­شان نیست/ از رنج­های بی مر انسان­ها/ طرفی به سود خویش نمی­بندد/ فردا تلاش بی­ثمر آنها». (همان: 117)

- همچنین از اغراق پرهیز می­نماید و به واقع­گرایی و آینده­نگری می­پردازد و با زبان زمانه سخن می­گوید: «کوه­ها چه سبز، چه کبود/ دم تیشه فرهاد هیچ بود/ ایمانش به عشق بود و به تیشۀ خودش/ و با این دو می­زد به ریشۀ خودش». (همان: 134)

- از توصیف­های معمول شاعرانه دوری می­جوید: «بودم آنجا با خیال او به دل در عالمی دیگر/ و نگاه من از این رو بر چکیدن­های باران بود/ و آنچنان که بود و می­بارید/ تند می­بارید باران». (همان: 139). 

- به نقد خویشتن می­پردازد و اعتراف به گناه می­نماید: «تا نام او –حسن علی جعفر-/ بر لوح این زمانه بماند به یادگار/ نام مرا نوشت به دفترچۀ خیال/ و آن شب که مست بود/ عکس مرا کشید». (همان: 144). 

- به جای آه و ناله و توصیف شکست و ناامیدی به امید پایبند است: «پای اگر خسته به راه است/ سنگ انداخته در راه اگر مرگ/ بال رفتن نشکسته ست و هدف گم نشده است». (همان: 186). 

- سخنان کهنه ندارد و به مفاهیم روزمره می­اندیشد: «حرفم اگر زکهنه به دور است/ زان روست کز زمان نوینم/ گذشته وداعی بود/ گذشته­ها را من به دریا ریختم». (همان: 202 - 222). 

2-6- عشق ستیزی

شاهرودی شاعری سیاسی است و افکار اجتماعی و متعهّد، مضامین غالب اشعار اوست، مبارزه، حرکت و امید به آزادی خواستۀ غایی شاعر است. امّا بُعدی دیگر از تمایلات او روحیۀ رمانتیک و حس عاشقانه است که با زبان و بیانی پاک، بدون آلایش و آرایش­های جنسی بدان می­پردازد و در این فرصت کوتاه، یادآوری رنج های مردمان، مراتب لذّتجویی را از او باز می­ستاند. گرایش رمانتیک شاهرودی، رمانتیسیسم خلقی است. (باباچاهی، 1387: 52) 

او در خطاب به معشوق می­گوید: «چیزی به من بگو/ دستی به من بده/ راهی به من ببخش/ و آفتاب کن/ که می­خواهم/ درچشم­های تو شب را زبون تر از همیشه ببینم و توفان شوم به سبزه/ و بگذارم در باغ/ هر چیز دیگر است/ دریانشین شود و دریا/ در چشمهای تو/ باغی چنین شود» (شاهرودی، 1390: 223-224). 

شاعر با درخواستی فراتر از جسمیّات به دیدار آفتاب آمده است و از او طلب راهی می­نماید که شب در سیاهی چشمانش فراموش گردد و زیبایی­های طبیعت در دریای دیدگان او جریان یابد. شاعر در میدان عشق­ورزی همچنان توفندگی خویش را باز می­یابد و شب را زبونتر می­خواهد، زیرا شب یادآور استبدادی دیرپاست. او اساساً به دست و پای معشوق نمی­پیچد و در زندگی زناشویی نیز تجربۀ موفّقی ندارد. و اینگونه شکوه می­نماید: «من با تمام آن چه میان من و تو بود/ بسیار روز و شب که فرو رفته­ام به درد/ بسیار دردها که تبه کرده­ام به رنج/ بسیار رنجها که برانداختم به فکر/ امّا نه فکر گیسوی تو- پر زتاب و پیچ/ نه فکر دلربایی لبهای خامشت/ در پیش من –بنفشه- این شاخه­های فکر بی­برگ مانده است/ در پیش من ستارۀ یک عشق بی­غروب/ چشمان فکر عشق تو را پاک کور کرد» (همان: 188-190). 

شاهرودی اسیر عشق جنسی بیمارگون نیست و در احساس فردی او تر و تازگی دیده نمی­شود. (دستغیب، 1388: 37). عشق و دلدادگی اندکی از رنج­های او را فرو می­نشاند ولی پناهگاه پایداری نیست و با روح او سازگاری نمی­یابد. آنچه اهمیت دارد نگاه پالوده و والای شاعر نسبت به عشق، زن و گزاره­های عاطفی است. او درد عشق را گاهی بیهوده می­یابد و می­گوید: «یاد تو می­خواهد/ از من آوازۀ یأس/ و من این درد که بیهوده به فکر خود آویخته­ام/ همه جا بر رخ هر لحظۀ خود ریخته ام» (شاهرودی، 1390: 150). 

و عشق را با درد و درک رنج دیگران هم معنا می­یابد و معنای عشق را بدین­گونه تعالی می­بخشد: «هزار ستاره که می­درخشد از درد/ در یک آسمان از امید/ روشن می­کند یک زمین را/ که در آن انسان­ها/ سایه روشن زندگی را با خود می­برند/ و من با عشق­هایم/ که زاده است دردی را در خود/ می­درخشم» (همان: 170). 

بی­رغبتی شاعر به عشق­ورزی به دلیل بی­وفایی معشوق نیز هست، آنجا که می­گوید: «گردنم منتظر حلقه دستان تو بود/ لیک دیدم به دو چشم نگران/ دست­های تو گذشت/ همچو آبی که روان بود به سوی دگران». (همان: 193) و از آن روز به بعد قلبی سنگی اختیار می­نماید: «این قلب یک روز/ شوق گذر به عرصه نشانید/ و افکند در پیش پای او/ به هر طرف درنگ/ از آن زمان این قلب/ رفتار سنگ دارد» (همان: 291). 

شاهرودی برخلاف شاعران هم عصر خویش که در دورۀ تاریک بینی و ناامیدی پس از واقعۀ 28 مرداد به افیون و بی­بند و باری اخلاقی روی آوردند و مظاهر جسی معشوق را برجسته نمودند، تصویری پاک از معشوق می­پرورد و تنها به بی وفایی آن اشاره می­نماید و بیش از همه به دانایی معشوق دل می­سپارد.

2-7- دفاع از حقوق زنان 

از تمایلات فکری شاهرودی، برابری زن و مرد در عرصۀ حقوق اجتماعی و تمایلات انسانی است. او عموماً با دیدی احترام­آمیز به زن می­نگرد. مشارکت اجتماعی و نقش تاریخی او را گرامی می­دارد و تنها به کارکرد عاطفی زن محدود نمی­شود:

وکلای زنــان به هشتم مارس                        دست در دست یکـدگر دادند ...

از ستم ها که رفته بـود به زن                        داستانــها به پیــش بنـهادند

کلارا انــدر آن گـروه که بـود                        گفت ای مــادران قیـام کنید

تا بـرابـر شویـــد با مـــردان                        خواب در چشم خود حرام کنید

(شاهرودی، 1390: 334-335)

کلارا زتکین از رهبران جنبش آزادی زنان، با آموزه­های کمونیستی، خواستار حق رأی، آموزش رایگان، حق اشتغال، حق فرزندآوری، حق ازدواج آزاد و برابری دستمزد با استراحت کافی بود. (آندره میشل، 1383: 107-110) افکار کمونیستی ضد تبعیض بر مدار مبارزۀ طبقاتی و جنسیّتی برای رسیدن به برابری همه جانبه از راه اعتراض، مبارزه و روشنگری از تمایلات شاهرودی و نفوذ فلسفۀ سوسیالیستی بعد از جنگ جهانی است. او باورهای خود را به شکلی کلی مطرح می­نماید و با زمینه­زدایی از آن، نظریه، اصطلاح و واژگان مارکسیستی را نمایان نمی­سازد، امّا مارکسیسم با تأکید و تمرکز بر مفهوم کالاشدگی زن، به نقد مناسبات تاریخی و فرهنگی حاکم بر وضعیّت زنان می­پردازد. (عزیز مصطفی، 1400: 174-178) شاهرودی می­گوید: «در ابتدا/ چیزی به نام باکرگی بود/ پس، بانگ بلند و دلکش ناقوس/ آنگاه، مرد، مرد شد/ و زن، زن ماند/ و بعد نانجیب­ترین دست/ یک پنجره لبالب مهتاب باز کرد/ در و پنجره­ای ناشناخته/ آری، او، آن گداخته، ترسیم کرده بود/ طرح زنی به پنجرۀ باز روبرو/ امّا ما پرونده­سازهای تماشا/ خوبیم، خوب، زیرا هم پشت بر خرابی دیوار کرده­ایم/ هم روزگار را، بیدار کرده­ایم» (شاهرودی، 1390: 247-248). 

به نظر می­رسد شاعر به آزادی­های لجام گسیخته زنان در کشورهای سنّتی چشم دارد که فاصلۀ سنّت و مدرنیته در آن با سرعت و بدون سازگاری طی گردیده است و کالاشدگی زن، رنگ اسطوره­ای و ارزشی را از او بازستانده است. خودخواهی مردانه در عصر جدید ارتباطات، نماد پاکی را از زن بازگرفته و کام­جویی خود را آسان نموده است. شاعر از جامعۀ مردسالار به واسطۀ خشونت و ستمکاری به پناهگاهی آرام­بخش می­گریزد، آنجا دیگر از حاکم، قاضی، ناظم، پدر، خان، پاسبان و فلک شکایتی ندارد: «وندر این گوشۀ غم/ هیچ کس نیست/ خبر گیرد از حال کسی/ غیر یاد تو که چون می­جوشد/ ذرّه از ذرّۀ من می­پوشد» (همان: 151) امّا معشوق پایدار نیست و الهۀ عدل نیز آواره است: «عکسی درون قاب ترک خورده و سیاه/ بر میخ آهنی که به زنگار شسته بود/ نزدیک سقف، دور کمی از میانه­ها/ دزدانه جای الهۀ عدل جسته بود» (همان: 60) او با درک کاستی­های فلسفۀ مارکسیستی که خود در حاکمیت سیاسی از زمینه­ای استبدادی برخوردار است، رویکردی انتقادی دارد وسنبت مردسالار فرهنگ ایرانی را دچار نقصان می­یابد. از این میانه ارزش وجودی زن را در پاکی، دانایی و برابری او در مقایسه با جهان مردان می­شناسد.

2-8- توجه به توده ها

از ویژگی­های شاعر متعهّد، پرداختن به دردهای دیگران و بیدارنمودن اندیشه­های خفته برای یاری رسانـدن بـه رنج­دیـدگان است. شاهرودی کمتر به مسائل شخصی خودپرداخته و همواره، جامعه را مدّ نظر داشته است، نیما، او را مجاهدی می­بیند که در راه دیگران و برای زندگی با دیگران تلاش می­کند و در اندیشۀ گلیم خویش نیست. (شاهرودی، 1390: 30) او شاعری اجتماعی است و فردگرایی در او راه ندارد. (دستغیب، 1348: 150) توجّه و تمرکز بر رنج­های مردم، زمینۀ کاربرد افکار و مضامین ادبیات عامیانه را در اشعار او فراهم نموده است (لنگرودی، 1377: 458)، به گونه­ای که مفاهیم اشعار با زبان مردم هماهنگی یافته است و سادگی بیان و عدم آرایش لفظی و کاربردهای بلاغی، پایۀ شاعری او را کاسته است. به درستیکه کار شاعر کشف احساسات تازه نیست، بلکه هنر او بیان احساسات عادی مردم و بکارگیری آنها همراه با تصرّف ماهرانه در بیان مضامین شعری است به گونه­ای که ضمن برخورداری از تازگی، همه فهم باشد. (ولبور اسکات، 1348: 111).

 او این­گونه می­سراید: «من از این نقطۀ دور/ من در این شام سیاه/ من بدین مرتبه/ که از آن نیست کسی برتر –بر تخت غرور- می­ستایم دل انسانی را/ که به جای دل انسان دگر/ اشک می­ریزد/ به سر دامن انسانی زندانی/ که پریشان و سرشکش به رخ آویخته است/ از برای دل انسان پریشان دگر». (شاهرودی، 1390: 160) محبّت و انسان­دوستی سعدی­وار او شامل انسان­های گرفتار استبداد در شام سیاه ستم و همچنین همۀ انسان­های رنج­دیده می­گردد. او از تمام وسعت رنج می­آید و همچون حافظ در آرزوی طرحی نو برای شادی انسان است تا او را به بلوغی کمال­گونه برساند و حضور مداوم رنج را با حقیقت افسانه­ای شادی به پایان برد. (همان: 244-243) اغلب اشعار شاهرودی، اجتماعی است، او حتّی در بیان دردهای شخصی و عاشقانۀ خویش گریزی به رنج­اندیشی مردمان دارد. گویی دغدغۀ دیگرخواهی ذهنیت شاعر را به خود مشغول داشته است و بی­اختیار به آن «عشق دگر» می­اندیشد. او نجات ستمدیدگان را در دست توده­ها می­بیند: «بر دست صاحبان طلا زل نمی­زنم/ زل می­زنم ولی/ بر دست مردمان بی سرو پا/ زیرا به عقل ناقصم از سال­های سال/ جستم به دست خلق/ راه نجات نوع خودم را». (همان: 148) و ندای قلب خویش را باز می­گوید که: «من از نهاد قلب/ این نکته را به زحمت جولان/ تسخیر کرده­ام/ قلبم همیشه­اش: بر روی قلب پاک­ترین باز است». (همان: 311) بدین سال نظرگاه او دست­های پینه بسته، قلب­های پاک و پاهای برهنه­اند. نگاه شاهرودی به تودۀ انسان های مظلوم، گرفتار در بند استبداد و محروم از بهره­مندی­های مادی، شاخصه­ای متمایز از رویکرد شاعران لذّت طلب، خودخواه، حامی حاکمیت و گوشه گیر است.

2-9- انسان­مداری

آیا ذکر رنج­های انسان، همدردی با دردهای او و توجّه به نیازهای اساسی آدمی نشانۀ انسان­مداری نیست؟ شاهرودی شاعری زمینی است که همواره بر مدار انسان می­سراید و ارتفاع نیازهای وی را در همبستگی نوع بشر می­بیند. او از روحی انسان­دوست و اجتماعی برخوردار است و ستایش انسان در اندیشۀ او موج می­زند. (زرّین کوب، 1357: 130) شاعر خود بر تکیه­گـاهی انسانی دلبسته است و الگـوی اساطیری­اش را از سرزمین افسانه­ها این­گونه می­طلبد: «از هم دریده شد دل آتش/ در آن شکفت گرمی/ دل در بطون آتش گرم است/ در گرمی شکفته گنگا/ رازی است جاودان و صدایی است پرطنین/ یادآور است ما را/ از مردی از زمین/ هر لحظه می­سراید او/  نهرو، نهرو برای آتش من بستر من است/ و آتش است او در من/ و خاکستر من است» (شاهرودی، 1390: 176-177)

شاعر گرمی اندیشه­های انقلابی­اش را مدیون نهرو است و قدرت زمینی او را گرامی می­دارد. زیرا آخرین عصر در اندیشۀ شرقی همیشه ملازم درد، رنج، ظلم و مرگ­های ناگوار است و این آتش مایه­هایی از گرما، روشنایی، دانایی و استقلال به همراه دارد و قابل اعتماد است. (دونا روزمبرگ، 1375: 14) و البته خدا نیز پناهی گاهگاهی نیست که عشق و زندگی فرصت جستجوی او را فرو ­نهد، او سایۀ خداوند را بر سر خویش می­یابد و یاد او را در عصر فراموشی معنویت، گرامی می­دارد: «ای آفریدگار، لبهای شعر من/ جز آستان رنج نبوسید هیچ­گاه/ من با سرود خویش بسیار ساختم/ زورق برای مردم جویای آفتاب/ اینک طناب دار ببافم/ ای دریغ/ ای آفریدگار/ از روی شهر تیرگی کینه را بگیر/ ای آفریدگار در جام ما/ شراب تحمّل، بسیار تر بریز/ ما رهرو طریقۀ کس، جز تو نیستیم/ جز عشق و زندگی/ ما را کسی به جستجوی ره نخوانده است/ تو خود به هر چه می­گذرد خوب آگهی» (شاهرودی، 1390: 196-199) خدای شاعر نیروی تحمّل، امید، آرامش و آگاهی را در دست قدرت خویش دارد، امّا شاعر به دست­های رنج­آلودۀ خویش مردم را به آفتاب رسانده است و طعنۀ آگاهی را همچو حافظ بر پروردگار بی­عمل نسبت می­دهد. در اندیشۀ چپ­گرای او، این آگاهی نیست که زندگی را متعیّن می­سازد، بلکه زندگی و شرایط مادّی است که تعیین کنندۀ آگاهی است (شایگان، 1380: 52) و خداوند نقش کم­رنگی دارد و از عملی نتیجه بخش برخوردار نیست.

«دیگر وجــود زندگی و مرگ                بــام بلنــد آرزویــم نیـست

بیـــزارم از یهـــوه و بــــودا                جز شک کسی به روبرویم نیست» (شاهرودی، 1390: 201)

شاعر با مبنای تردیداندیشی و شک­گرایی، ارادت خداخواهی خویش را با رندی به دوش آیینی دیگر می­افکند و هستی را رؤیایی مبهم می­انگارد، او دیگر در انتظار مرگ و زندگی نیست و اندیشۀ مهمتری در آرزوی اوست. او بر زندگی تنیده با رنج به مثابه مرگ می­نگرد و زندگی در اسارت مادیات را به سخره می­گیرد و می­گوید: «و رفته رفت و رفتگان همه رفتند/ امّا، ما، زندانیان خانه و اشیاء/ تصدیق می­کنم که نرفتیم» (همان، ص245) شاهرودی سرگذشت آسمان و زمین را بر اهمیّت وجود انسان معنادار می­بیند و فلسفۀ آفرینش را در وجود او می­یابد: «به درازا، روزگار را سر می­دهم/ و به نقطه­ها، انسان را و آسمان را/ به پهنای سراسر/ راستی اگر نقطه­ها نبودند/ آسمان چه بی­ستاره می­شد/ و کلمه­ای نبود، زیرا که انسان نبود/ و لبهایش و انسان نبود و چشمانش/ که روشنایی را، سراسر تاریخ کند» (همان: 279-280) شعر نو غالباً جوهرۀ زمینی دارد و از پیامدهای استبداد و اختناق در بینش شاعران پیشتاز، بایستی انسان­مداری را مطرح نمود، زیرا شاعران گذشته عموماً درکی از زندگی توده­ها و رنج­های آنان نداشته اند. (امین پور، 1386: 35) چنانکه می­سراید: «زبان حادثه در کار است و حرف/ ز حکمرانی اندیشه است بر تقدیر/ و این زمان تقدیر/ مجاب دست توانای فکر انسان است» (شاهرودی، 390: 299) در واقع تعامل با غرب، پایه­های جهان­بینی شاعران بعد از مشروطیت را متحوّل نموده است. عقاید مارکسیستی و اندیشه­های متفکّران غربی به خصوص ژان پل سارتر، آلبرکامو با تفکّر اصالت هستی و انسان مداری از سال 1332 تا بعد از 1342 بر فضای فرهنگی ایران تأثیر نهاده است (زرقانی، 1384: 41-373) و شاهرودی از این تأثیر برکنار نمانده است. چنانکه می­گوید: «تاریخ یادگار غریبی است/ آنجا که این غریب/ اسرار عمق خویش/ در چشم می گشاید/ عصر شکوه قامت انسان را/ بیدار می­کند» (شاهرودی، 1390: 70) شاعر بر عصر تسلّط انسان صحّه می­گذارد، انسان را به تلاش و تغییر فرا می­خواند و سودای نجات خویش را در فکر انسان جستجو می­نماید. 

2-10 - مصرف ستیزی

شاعر، گذار روزمرۀ عمر، تکرار دقایق زندگی انسان در عصر تمدّن، دیوان سالاری و تولید را به اسارت و شیء­شدگی انسان تعبیر می­کند. گویی انسان، خودآگاهانه و با تکرار فعّالیت­های روزانه یکی از اجزای سازمان­ها و نهادهاست. شاهرودی می­گوید: «من دست می­کشم/ بر روی و مو/ بر سینه، شانه­هام و همین طور ... تا پایین­های پام/ پس زنده ای تو؟ و می­پرسم از خود/ و می­گویم نه، من زنده نیستم/ این دیگری است/ این من، نوعی تله پاتی است». و این­گونه خودباختگی و دیگرشدگی را رهاورد عصر صنعت می­شمارد و به دنبال انسان می­گردد. «از شخص دیگری که/ شماطۀ اتاقک او، هر صبح/ بر زنگ می دواند/ تکرار روز را/ در پشت این شروع/ با روز اوست/ باز همان هول، هول، هول، ... نان و چای، و رفتن یعنی که باز فرو رفتن از روده، کوچه، پیچ، کوچه، خیابان». و انسان را غرق در برآوردن نیازهای جسمانی او می­بیند. «هر روز می­رساند، خود را به جای جاش/ و کتباً تحویل می­دهد/ یعنی امضا می­کند که رسیده است. خود را رسانده است/ در جدول مشاغل/ تا خانه­های بالا/ جویای حال/ از دوستان دایرۀ لیست می­شود/ تا موقع حقوق نباشد که جای او/ توی صفی قرار نگیرد» (شاهرودی، 1381: 201-204)

شاعر، همزاد خویش را مخاطب قرار می­دهد او ابتدا به جستجوی خود می­پردازد و جسمانیتش را باز می­یابد؛ یعنی هستی او همان اندام­واره­های اوست که در مسیر اضطراب و هول برای ارتفاع نیازهای روزمره تقلّا می­نماید و در پیچ و خم کوچه­ها و خیابان­ها، همانند خوراکی از پیچ و­خم روده­ها می­گذرد. «این همان تصویر آشنا از انسان قرن حاضر و شیئیت­یافتگی و حیات ماشین­وار اوست که از رایج­ترین مضامین ادبیات و علوم انسانی در سدۀ اخیر بوده است» (باباچاهی، 1387: 128). 

سپس به مراتب دیوان­سالاری و زندگی کارمندی اشاره می­کند، تلاش او برای رسیدن به کمال، پیمودن درجات ترقّی، بهره­مندی­های مادّی، روابط و ضوابط، همه گویای تسلّط نهادهای اجتماعی و سیاسی بر زندگی بشری است که او را در جای خویش کتباً تحویل می­دهد، سرنوشت مادّی را بر او تحمیل می­نماید و انسانیت او را می­ستاند. شاعر هیاهوی تکراری زندگی مادّی را در عصر صنعت در چهرۀ پر اضطراب انسان معاصر به نمایش می­گذارد و از او تصویری درمانده، مضطرب، شیء­شده و بی­اراده می­سازد. چنانکه باز می­گوید: «تو، چگونه خانه­ای را دوست می­داری/ به چگونه چهره­ای دل می­توانی بست/ خانه­ها و چهره­ها در شهر بسیار است/ شهر مادر، شهر پهناور/ جای خنثی­کردن و خنثی شدن/ در یک تناوبگاه شطرنجی/ هر چراغ سبز، یک آزادی محدود/ هر چراغ زرد، یک تعلیق/ شهر، یعنی پهنۀ امکان، برای هر چه از خود، دورتر گشتن/ شهر، یعنی عشق منهای وفا، تقسیم بر گلهای مصنوعی/ شهر، پاکی را به معنای نظافت، دوست­تر دارد/ شهر اصراری است در تأسیس» (شاهرودی، 1390: 21-23) شاعـر، شهـر را نمـادی از صنعت­گرایی و مظاهر مدرنیته معرّفی می­کند که اصالت، خودشناسی و اخلاق را از آدمی می­گیرد و آزادی او را با ضوابط محدودکنندۀ قوانین می­ستاند و به نوعی زندگی مصنوعی عادت می­دهد تا چرخۀ تولید برای مصرف پایدار بماند و باز بیان می­دارد که: «همسفر می­بینی/ همۀ درها را جنگل بخشیده است/ خود، ولی هیچ ندارد در/ از گوزنی که شب اینجا خوابید، بپرس/ تا بگوید که غروب جنگل، اینهمه نیست/ جنگل ای سوخته از تهمت و تنها مانده، یاد دلهای قدیم». (همان: 41) 

او نگران ویرانی جنگل و دخالت­های بی رویۀ انسان مصرف­گراست که بر خلاف دوستی بشر و طبیعت در نوع زندگی سنّتی دیگر در زمینۀ زیست شهری و صنعتی چنین پیوندی برقرار نیست.

به جرم آنکه غزلخوان و سفره آرا نیست                کلاغ را نتوان گفت، مرغ زیبا نیست

وفا ندیـدۀ دیــه و جفـــا کشیدۀ شهــر                از او فلک زده تر در تمام دنیا نیست

محیط زیست طلب می­کند وجـــود کلاغ                وجود کرکس و کفتار نیز بی جا نیست...

(همان: 61-66)

شاهرودی نیز همچون سپهری دغدغۀ محیط زیست دارد  و واهمۀ اجزای به ظاهر منفور و نازیبای آنرا ترسیم می­نماید. گرچه او اندیشه­ورزی با افکار روزآمد است، امّا تغییرات تند و شتاب­آلود صنعت و عصر تولید را چندان بر نمی­تابد. شاعر، خود پایبند به وفاداری، پاکی و آزادگی است و ضمن روشن کردن تعارض­های زندگی شهری و صنعت­گرایی در اندیشۀ محافظت از انسانیت است.

2-11- جنگ ستیزی:

شاهرودی، شاعر مبارزه با استبداد، مقاومت در برابر تبعیض و ستم، دعوت­کننده مبارزان به تلاش و پایداری و امیدبخش پایداران راه آزادی با الهام از تعالیم اسلام است. او صلح و پایداری امنیت را پس از پیروزی بر حاکمیت استبداد، طلب می­نماید و پیش از آن از جنبش و مبارزه دست بر نمی­دارد و همواره امیدوار و خوش بین است که پس از پیروزی به مظهر مقدّس زندگی –صلح- نائل خواهد شد و اینگونه صلح را با تعابیر زیبا مخاطب می­سازد: «از غم آور شبی که ما را هست/ تا تو ای موکب ستارۀ صبح/ تا تو ای چشمه سارهای امید/ تا تو ای روسپیدی فردا/ تا تو ای رستخیز ملّت ما/ تا تو ای سرخ آسمان کبود/ تا تو ای میوۀ تلاش همه/ تا تو ای مظهر مقدّس زیست/ تا تو ای روزگار آینده/ تا تو ای صلح/ هیچ فاصله نیست» (شاهرودی، 1390: 80-81) او خود سلاح به دست ندارد و تنها با احساس و شعری هیجان­انگیز مبارزان را به پایداری فرا می­خواند و با روشنگری و رهبری، اندیشۀ مبارزه و نتایج پیروزی را فرایاد می­آورد:

ایــن راه پــر مخافت و طــــولانی                        راه مــن است، بگــذرم از این راه

برپا، بــــه پیش، ایــــن ره طولانی                        تنها ره وصــــول به شادی هاست

دنیــــای مـــا سپید و ســـراپا نور                        آن دور در کنـــار افــــق پیداست

تا کـــوشش و تلاش مــــدام مـــا                        دنیــــای صلــــح را بنهــد بنیان 

(همان: 86-87)

او در میان حوادث ناگوار، به رهایی می­اندیشد، از پای نمی­نشیند و با دیدگاهی متعالی به جغرافیای جهانی می­نگرد. او در میان حوادث ناگوار به رهایی می­اندیشد و تنها به درون مرزهای کشور خود محدود نمی­گردد، بلکه جنگ و ایجاد ناامنی را در هر جای جهان، شوم و بنیان کن می­داند و جنگ­طلبان را به سخره می­گیرد: «از جنگل هجوم ویت کنگ/ غوغای یاد را/ سرریز کنم/ فرمان جنگ ریخته در خطّه­های رنگ/ ای نعره، ای تلاطم در خطّه­های رنگ/ شوق ظهور را/ پرتاب کن زدست/ تا قصد من/ غوغای یاد مضطرب خوابگاه را بیرون نیاورد/ و یانکی با وای خود، به هیئت تابوت/ بیرون نیاوردکه پاینده باد جنگ» (همان: 228-229)

او سیطرۀ استعماری فرانسه و آمریکا را در ویتنام محکوم می­کند و بر نژادپرستی آنها اشاره می­نماید، و پیام ستیز دو جبهۀ کمونیستی و سرمایه داری را بی خانمانی و مرگ می­داند. (بابارا تاکمن، 1391: 316-320) شاعر فریاد دادخواهی خود را در برابر وای جنگ و این نغمۀ غم­انگیز به یاد و خاطرات خود پیوند می­زند و به نوع بشر می­اندیشد و این آرزوهای جهانی را گرامی می­دارد:

باور نمی­کنـــم بـروی آشنــای مــن                با آنکه رفته ای سوی اقلیم دور دست

با خویش برده ای تو اگــر روزگـــار را                اینک ولی به جای همان روزگار هست

تا بشنوم به فکر تو بانگ سرود خویش                آهنگ مرگ در نظر گوش دشمنان

آهنگ صلـــح، زنــدگی جـاودان مـا                صلـــح عزیز، آرزوی مردم جهان

(شاهرودی، 1390: 342-343)

شاهرودی به تأثیرات ویرانگر جنگ فلسطین اشاره دارد. او به اضمحلال تدریجی فرهنگ مردمان و بنیادهای انسانی در جغرافیای محدود آن توجّه می­کند و در حسرت صلح و آزادی به دوزخ برافروختۀ بی­رحمی می­نگرد: «بغض و تفنگ و قمقمه/ روی دوچرخه­ها/... /جمهوری گسستۀ آوارگی کجاست/ با پرچـم کتانی خون­آلود/ با تک درخت معجزه/... ای غمگسار شرقی/ برزخ چه یاوه­ای است که دوزخ به پیش آن/ باری حماسه ایست، از اشتعال، از خشم/ اینجا کدام درد، توان پرورد/ اینجا هوای شاخۀ زیتون است» (شاهرودی 1390: 17-19) 

او نیز همانند شاعران متعهّد به آرمان آزادی فلسطین پایبند است و پیام صلح و دوستی را نمایان می­سازد.

2-12- جهل ستیزی

شاهرودی با توده­ها و احساسات مردمی پیوندی عمیق دارد و زبان سادۀ او رابطه­ای قابل فهم می­آفریند، امّا جهالت و غفلت آنان را بر نمی­تابد و می­گوید: «دوستان بشنو ای آشنا/ اندوهی به اندازۀ کوهم نیست/ امّا در این فلات پر از تپّه­ها و خار، دلم خسته است/ بی تاب و مشتاق می پرسم ای رفیق/ چرا دوستانه ترین اشکها را سر خاکمان می­ریزند/ نه روی آتشمان و چرا این دسته گلهای چند رنگه نشان صمیمیت است/ حتّی این لبخندهای بی­رنگ و رو هم، با همۀ گرم صدایی­هاشان از دور/ با همۀ شوخ زبانی هاشان از نزدیک/ اینها، نه زمانی راحت جسم من اند/ نه آنی راحت روحم» (همان: 169-170). 

شاعر در نبرد بی­امان خود با سلاح آگاهی و شور احساسی، گاهی از مردمان می­رنجد و از آنان دوری می­گزیند و به کنج تنهایی پناه می­برد و گلایه­های خود را بی پرده به زبان می­آورد و از ناپایداری و بی­همراهی آنان شکوه می­نماید: «به راست می­نگرم، سرشکسته ام/ به چپ می­نگرم، دل افسرده ام/ خشم آهه­ای می کشم/ باز، خشم آهه­ای/ بدرود ای همۀ مردم، بدرود/ شما خواهان آن حقیقتید که جز با معجزه ثابت نمی­شود/ و ما این را نیاموخته ایم/ آه، در شهر شما، آفتاب دلیل آفتاب است/ مگر اینکه فرزانگان بر حقیقت آن گواهی دهند/ بدرود ای همۀ آرمانها و سلام ای نفی کنندگان/ ما را از این شهر برانید» (همان: 164-165). 

او قدرت اندیشۀ انسان را بر تقدیرگرایی ترجیح می­دهد و توانایی او را برای غلبه بر مشکلات کافی می­یابد و بر جبرگرایی طعنه می­زند: «و این زمان تقدیر/ مجاب دست توانای فکر انسان است/ اگر مجاب نگردم/ زمان به تقّه تنم را /غبار حادثه خواهد ساخت» (همان: 299) و به دنبال تعالی گرایی به اوج­ها می­نگرد و بر بیداری اصرار می­ورزد: «من پای می­فشارم با بیداری/ و گوشوار صحبت رنگین/ بر صبحگاه رویش البرز می­برم/ وز قلّه های برف سپیدی را می­کاوم» (همان: 308) شاعر، همّت توده­های ستمدیده را با سلاح آگاهی مطالبه می­نماید و رمز پیروزی آنان را در دانایی می­داند: «که رنجانده دلت را/ که برده حاصلت را/ اگر صد سال دیگر ندانی/ اسیر غم بمانی» (همان: 348). 

در حقیقت، واقع­بینی و عملگرایی شاهرودی با ایجاد تعادل در بروز احساسات، جنبه­های عقلی و منطقی را در طرز سخنوری او تقویت نموده است. قابل ذکر است که شاعر با تکیه بر شاهدی از کلام مولانا و سبک هوشمندانه و رندانۀ عارفان آشنا با معارف قرآنی سخنی زیبا، زبده و تازه به تناسب اندیشه های نوگرایانه در شعر نیمایی بیان نموده است.

3- نتیجه­گیری

اسماعیل شاهرودی به رغم اشارات کوتاه برخی منتقدین و نویسندگان به عنوان شاعری مقطعی، از شاعران مهم دگراندیش است، روند اندیشۀ استبدادستیزی او با مراتب مبارز­ه­جویی، آزادی­خواهی، مقاومت، صلح و آسایش­طلبی تداوم می­یابد. فلسفۀ مبارزه از دیدگاه شاعر بر مبنای تضادّ طبقاتی و رنج توده­ها شکل می­گیرد. استبداد از دیدگاه او جریان جبری و اصلاح نشده حاکمیت در فرهنگ سنّتی با درهای بسته است که با آگاهی توده های فرودست امکان اصلاح دارد. سنّت، همان تکرار مضامین غیراجتماعی است و باورهای دینی در سایۀ توانمندی های روزآمد قابل احترام است. استعمار نتیجۀ ناآگاهی و مصرف گرایی نتیجۀ غیبت فضایل انسانی است. در آرمان او فرد درخدمت جامعه، زن با مرد برابر، جنگ منفور و انسان برتر از ماده است. تبعیض، فساد و ستم در تعاملات فردی و حاکمیتی برآمده از تضاد طبقاتی است. سرچشمۀ افکار دگراندیشانه شاهرودی با الهام از تعالیم اسلام، فسلفۀ اجتماعی و تاریخی سوسیالیسم و آموزه­های بودایی، تلفیقی از خواسته های جهان شمول، واقع­گرا، مساوات­طلب و آزادی­خواهانه است که به نیازهای اساسی انسان پاسخ می دهد.

 

 

 

منابع:

1- امین پور، قیصر (1386) سنّت و نو آوری در شعر معاصر، چاپ سوّم، تهران: علمی و فرهنگی.

2- باباچاهی، علی(1387) زیباتری از جنون، تهران: ثالث.

3- براهنی، رضا (1371) طلا در مس، جلد دوّم، تهران، ناشر: نویسنده.

4- پور نامداریان، تقی (1377) خانه ام ابری است، تهران: سروش.

5- تاکمن، باربارا (1391) تاریخ بی خردی، ترجمۀ حسن بامشاد، چاپ سوّم، تهران: کارنامه.

6- حمیدیان، سعید (1381) داستان دگردیسی، تهران: نیلوفر.

7- دستغیب، عبدالعلی (1371) گرایشهای متضاد در ادبیات معاصر، تهران: خنیا.

8- ------------- (1388)، «نقد و بررسی اسماعیل شاهرودی»، مجلۀ کیهان فرهنگی، شمارۀ 281-280، ص36 - 49.

9- ذبیح، سپهر (1370) ایران در دوران مصدّق، ترجمۀ محمد رفیعی مهرآبادی، تهران: عطایی.

10- روزنبرگ، دونا (1375) اسطوره های خاور دور، مترجم: مجتبی عبداله نژاد، مشهد: ترانه.

11- زرقانی، مهدی (1384) چشم انداز شعر معاصر ایران، چاپ دوّم، تهران: ثالث.

12- زرّین کوب، حمید (1357) چشم انداز شعر نو فارسی، تهران: توس.

13- زرّین کوب، عبدالحسین (1377) تاریخ مردم ایران، چاپ پنجم، جلد اول، تهران: امیرکبیر.

14- زمانی نیا، مصطفی (1376) نیما چشم جلال بود، تهران: میترا.

15- شاهرودی، اسماعیل (1390) مجموعۀ اشعار، تهران: نگاه.

16- -------------- (1381) ویران سراییدن، تهران: چشمه.

17- شایگان، داریوش (1380) بتهای ذهنی و خاطرۀ ازلی، چاپ چهارم، تهران: امیرکبیر.

18- شمیسا، سیروس (1381) نقد ادبی، چاپ سوّم، تهران: فردوس.

19- طبری، احسان (1366) کژراهه، تهران: امیرکبیر.

20- عزیز مصطفی، امید (1400)، «بازنمایی واقعیت در شعر دو شاعر حزبی کردی و فارسی، اسماعیل شاهرودی و عبدالله گوران» مجلۀ ادبیات پارسی معاصر، سال یازدهم، شماره یک، ص 174 - 178.

21- لنگرودی، شمس (1377) تاریخ تحلیلی شعر نو، جلد اوّل، دوّم، سوّم و چهارم، چاپ دوّم، تهران: مرکز.

22- مختاری، محمد (1393) چشم مرکّب، چاپ دوّم، تهران: مرکز.

23- ---------- (1392) انسان در شعر معاصر، چاپ سوّم، تهران: توس.

24- مسکوب، شاهرخ (1384) داستان ادبیات و سرگذشت اجتماع، چاپ سوّم، تهران: فرزان روز.

25- میشل، آندره (1383) جنبش زنان، ترجمۀ هما زنجانی زاده، مشهد: نیکا.

26- نوری علا، اسماعیل (1348) صور و اسباب در شعر امروز ایران، تهران: بامداد.

27- نجاتی، غلامرضا (1371) از کودتا تا انقلاب، چاپ سوّم، جلد اوّل، تهران: رسا.

28- وبستر، راجر (1380) درآمدی بر پژوهش نظریۀ ادبی، ترجمۀ مجتبی ویسی، تهران: سپیدۀ سحر.

29- همّتی، امیرحسین و لیلا خلیلی صرّافی (1398)، «سبک شناسی اشعار اسماعیل شاهرودی» فصلنامۀ تخصصی سبک شناسی و تحلیل نظم و نثر فارسی، سال 12، شمارۀ یک، شماره پیاپی 43، ص 297 - 279.

30- یوشیج، نیما (1364) مجموعۀ آثار، به کوشش سیروس طاهباز، تهران: ناشر.

31- -------- (1376) مجموعۀ کامل نامه ها، تدوین سیروس طاهباز، چاپ سوّم، تهران: علم.

32- -------- (1388) یاداشتهای روزانۀ نیما، به کوشش عبدالرضا رضایی نیا، چاپ دوّم، تهران: سورۀ مهر.

 

 

 

 

21

 

---