معرفی و تصحیح نسخۀ خطی شرح خطبة البیان به روایت میر شریف آملی

محورهای موضوعی : پژوهشنامه نسخه شناسی متون نظم و نثر فارسی

رضا اسدپور ¹

1 - استادیار گروه الهیات دانشگاه آزاد اسلامی واحد قائم‌شهر

تاریخ دریافت : 1397/08/09 تاریخ پذیرش : 1397/08/09 تاریخ انتشار : 1396/09/01

کلید واژه: تأویل, شطح, نسخۀ خطی, مولا علی(ع), خطبة البیان, میر شریف,

چکیده مقاله :

خطبة البیان نام یکی از خطبه‌های منسوب به مولا علی(ع) است که در خصوص صحت انتساب آن به ایشان، دیدگاه‌های مختلفی در طول تاریخ مطرح شده است. در این خطبه، کلمات مسجعی بر زبان حضرت جاری شده است که با ضمیر انا آغاز شده و به شرح حال ایشان در مقام ولی و انسان کامل در حالت فنای فی‌الله اشاره دارد. بدین سبب به شطحیات اهل تصوف و اقوال اهل غلو شباهت داشته و همواره مورد توجه صوفیان و فرقه‌های شیعه و باطنیه بوده است. از این خطبه و شروح آن، نسخه‌های خطی بسیاری در کتابخانه‌های ایران و کشورهای دیگر وجود دارد. یکی از این شروح متعلق به شخصی به نام میر شریف از سدۀ دهم هجری است که تاکنون ناشناخته بوده است. از این شرح، نسخه‌های متعددی با تفاوت‌هایی چند در دست است. نسخه‌ای که نام میر شریف را در مقدمه و انتهای خود دارد، به شمارۀ 1015 در کتابخانۀ دانشگاه تهران موجود است. در این مقاله، ابتدا میر شریف و رسالۀ شرح خطبة البیان وی معرفی شده و پس از گزارش نسخه‌های مختلف برجای‌مانده از این اثر، تصحیح نسخۀ خطی شمارۀ 1015 این رساله همراه با مآخذ آیات و روایات و اشعار و تفاوت‌های نسخه‌بدل از نظر می‌گذرد.

منابع و مأخذ:

1. قرآن کریم.

2. آملی، سید حیدر (1386)، جامع الاسرار و منبع الانوار، تصحیح ‌هانری کربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران: علمی و فرهنگی.

3. ابن جوزی (1356ق)، صفة الصفوه، ج۱، حیدرآباد دکن.

4. ابن‌شهرآشوب سروی مازندرانی، محمد (1379ق)، المناقب آل ابیطالب، تصحیح‌ هاشم رسولی محلاتی، قم: مؤسسۀ انتشارات علامه.

5. ابن مغازلی شافعی، ابوالحسن علی بن محمد (1424ق)، مناقب الامام علی بن ابیطالب، بیروت:  دار الأضواء.

6. أحسائی، ابن أبی جمهور (1403ق)، عوالی اللآلی، قم: مطبعة سیدالشهدا.

7. اسدپور، رضا (1387 الف)، «نظر میرزای قمی دربارۀ خطبة البیان»، عرفان ایران،شمارۀ 33 و 34 .

8. ـــــــ (1387 ب)، «خطبة البیان و شطحیات عارفان»، پژوهشنامۀ ادیان، نیمسال‌نامۀ علمی‌پژوهشی ادیان و عرفان تطبیقی، سال دوم، شمارۀ ۳، 1ـ40.

9. ـــــــ (1391)، «خطبة البیان به روایت هفت باب بابا سیدنا و تأثیر آن بر امام‌شناسی نزاریه»، خدای‌نامه، فصلنامۀ تخصصی مطالعات تطبیقی ادیان و عرفان، دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهرری، سال اول، شمارۀ ۱، 1ـ24.

10. اسفندیار، کیخسرو  (1362)، دبستان مذاهب، به‌اهتمام رحیم رضازاده ملک، تهران: طهوری.

11. اسکندربیک منشی (1314)، عالم‌آرای عباسی، تهران: بی‌نا.

12. اوحدی بلیانی، تقی‌الدین، تذکرۀ عرفات عاشقین، نسخۀ خطی کتابخانۀ ملی ملک.

13. بابا سیّدنا (1933م/ 1352ه)، هفت باب، تصحیح ایوانف، بمبئی: طبع مظفری.

14. بداونی، عبدالقادر (1869)، منتخب التواریخ، هند: کلکته.

15. بدوی، عبدالرحمن (1976م)، الانسان الکامل فی الاسلام،کویت: وکالة المطبوعات.

16. برسی، حافظ رجب (1427ق)، مشارق انوار الیقین فی اسرار امیرالمؤمنین،تحقیق سید علی عاسور، منشورات ذوی القربی.

17. برهان فوری (1364ق)، کنزالعمّال فی سنن الاقوال و الافعال، حیدرآباد دکن.

18. بستی، اسماعیل بن احمد (1380)، کتاب المراتب فی فضائل امیرالمؤمنین، تحقیق محمدرضا انصاری قمی، قم: دلیل.

19. بقلی شیرازی، روزبهان (1374)، شرح شطحیات،تصحیح ‌هانری کربن، تهران: طهوری.

20. بیدآبادی، مسعود (1381)، «خطبة الافتخار و خطبة تطنجیه»، علوم حدیث، سال هفتم، شمارۀ ۲۵.

21. تهرانی، آقابزرگ (1403ق)، الذریعة الی تصانیف الشیعه، بیروت: دار الاضواء.

22. حاجی خلیفه (بی‌تا)، کشف الظنون،بیروت: دار احیاء التراث العربی.

23. حسینی حلّی، علی بن طاووس (1400ق)، الطرائف فی معرفة مذاهب الطوائف، قم: خیّام.

24. حلّی، حسن بن یوسف (1411ق)، کشف‌الیقین فی فضائل امیرالمؤمنین، تهران: وزارت ارشاد.

25. خصیبی، حسین بن حمدان (1411ق)، الهدایة الکبری، طبع الرابعه، لبنان، بیروت: مؤسسة البلاغ.

26. داراشکوه، شاهزاده محمد (1352)، حسنات العارفین،با تصحیحات و مقدمه، سید مخدوم رهین، تهران: مؤسسه تحقیقات و انتشارات ویسمن.

27. دیلمی، حسن (1412ق)، ارشاد القلوب إلی الصواب، قم: شریف رضی.

28. ذکاوتی قراگزلو، علیرضا (1383)، جنبش نقطویه، قم: نشر ادیان.

29. راوندی، قطب‌الدین (1409ق)، الخرائج و الجرائح، قم: مؤسسه الامام المهدی.

30. سلمی، عبدالرحمن (1372ق)، طبقات الصوفیه، تحقیق نورالدین سریبه، مصر.

31. سهلگی، محمد بن علی (1384)، دفتر روشنایی، از میراث عرفانی بایزید بسطامی، ترجمۀ محمدرضا شفیعی‌کدکنی، تهران: سخن.

32. شافعی، محمد بن طلحه، الدّر المنظّم فی السرّ الاعظم، نسخۀ خطی شمارۀ 2561، کتابخانۀ مرعشی نجفی؛ و نسخۀ کتابخانۀ آستان قدس رضوی، کتابت سال 729ق.

33. شاه‌نوازخان، نواب صمصام‌الدوله (1209ق)، مآثر الامرا، هند: کلکته.

34. شعیری، تاج‌الدین محمد (1405ق)، جامع الأخبار، قم: رضی.

35. شیرازی، صدرالدین محمد (ملاصدرا) (1419)، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعه، ج۷، بیروت: دار احیاء التراث العربی.

36. شیرازی، مؤید فی‌الدین (1975م)، مجالس، بمبئی.

37. صادقی، مصطفی (1383)، «خطبة البیان و خطبه‌های منسوب به امیرالمؤمنان»، علوم حدیث، سال نهم، شمارۀ ۳۳.

38. صدوق، ابوجعفر محمد بن علی بن حسین بابویه قمی (1389ق)، التوحید للصدوق، قم: جامعۀ مدرسین.

39. ــــــ (1400ق)، أمالی للصدوق، بیروت: اعلمی.

40. ــــــ (1362)، الخصال، قم: جامعه مدرسین.

41. ــــــ (بی‌تا)، علل الشرایع، قم: داوری.

42. ــــــ (1378ق)، عیون أخبار الرضا، تهران: نشرجهان.

43. ــــــ (1403ق)، معانی‌الاخبار، قم: جامعۀ مدرسین.

44. ــــــ (بی‌تا)،من لایحضره الفقیه، بیروت: دارالتعارف للمطبوعات.

45. صفار قمی، محمد بن حسن (1404ق)، بصائر الدرجات، قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی.

46. طبرسی، احمد بن علی (1403ق)، الاحتجاج علی اهل اللجاج، مشهد: مرتضی.

47. طوسی، محمد بن حسن (1414ق)،الأمالی للطوسی، قم: دارالثقافه.

48. طوسی، خواجه نصیرالدین (2005م)، روضۀ تسلیم یا تصورات، تصحیح و ترجمه به انگلیسی، سید جمال حسینی بدخشانی، لندن،I.B.Tauris .

49. عجلونی، اسماعیل بن محمد، (1408ق)، کشف الخفاء، قم: دارالکتب العلمیه.

50. عراقی، فخرالدین ابراهیم (1375)، کلیات عراقی، سعید نفیسی، تهران: سنایی.

51. عطار نیشابوری، فریدالدین (1321)، تذکرة الاولیا، تصحیح نیکلسون، لیدن، تهران.

52. علی بن ابیطالب (1385)، دیوان الامام علی^(ع)، تهران: ارس.

53. ــــــــ (1373)، نهج‌البلاغه، سید رضی، تحقیق صبحی صالح، تهران: اسوه.

54. ــــــــ خطبة البیان، نسخۀ خطی شمارۀ 5948 کتابخانۀ ملک، کتابت 957ق.

55. غزالی، ابوحامد (بی‌تا)، احیاء علوم‌الدین، بیروت: دارالکتاب العربی.

56. فیروزآبادی، سید مرتضی (1392ق)، فضائل الخمسة من الصحاح السته، تهران: اسلامیه.

57. قاری، ملا علی (1391ق)، الاسرار المرفوعة فی الاخبار الموضوعه، تحقیق محمد صبّاغ، بیروت: دار الامامة و مؤسسة الرساله.

58. قاضی سعید قمی، محمد سعید بن مفید (1381)، شرح حدیث بساط یا حدیث غمامه (سحابه)، تصحیح کتابخانۀ ملک، تهران: نشر صادق.

59. قیصری، داود بن محمد ( 1375)، شرح فصوص الحکم، به‌کوشش سید جلال‌الدین آشتیانی، تهران: علمی و فرهنگی.

60. کشی، محمد بن عمر (1348ش)، رجال الکشی، تحقیق دکتر حسن مصطفوی، مشهد: انتشارات دانشگاه مشهد.

61. کلینی رازی، ابوجعفر محمد بن یعقوب (1362ش)، الکافی، تهران: اسلامیه.

62. کیا، صادق (1320)، نقطویان یا پسیخانیان، ایران کوده، شمارۀ 13، گردآورنده م.مغدم، تهران: انجمن ایران ویج.

63. گولپینارلی، عبدالباقی (1374)، فهرست متون حروفیه، ترجمۀ توفیق سبحانی، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

64. ماسینیون، لوئی (1976م)، «الانسان الکامل فی الاسلام و اصالة النشوریه»، الانسان الکامل فی الاسلام، عبدالرحمن بدوی، کویت: وکالة المطبوعات، 104ـ143.

65. مجلسی، محمدباقر (1404ق)، بحار الانوار، بیروت: مؤسسة‌ الوفاء.

66. محدّث اربلی، علی بن عیسی (1381ق)، کشف ‌الغمة فی معرفة الائمة، تبریز: بنی‌هاشمی.

67. مفید، محمد بن ‌محمد نعمان (1413ق)، الاختصاص، تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم: کنگرۀ شیخ مفید.

68. مکی، ابوطالب (1381ق)، قوت القلوب، بی‌جا: دار صادر.

69. منزوی، احمد (1349)، فهرست نسخه‌های خطی فارسی، تهران: مؤسسه فرهنگی منطقه‌ای تهران.

70. منزوی، علی‌نقی (1332)، فهرست کتابخانۀ اهدایی آقای سید محمد مشکوة به کتابخانۀ دانشگاه تهران، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

71. منوّر، محمد (1348)، اسرار التوحید، تحقیق ذبیح‌الله صفا، تهران: امیرکبیر.

72. میر سید شریف (نقطوی)، شرح خطبة البیان، نسخۀ خطی شمارۀ 1015، کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، کتابت 913ق.

73. ـــــــــ ، شرح خطبة البیان، نسخۀ خطی مجموعه شمارۀ 547 کتابخانۀ ملک.

74. ـــــــــ ، شرح خطبة البیان، نسخۀ خطی شمارۀ 7/12612 کتابخانۀ مجلس.

75. ـــــــــ ، شرح خطبة البیان، نسخۀ خطی شمارۀ 2398 کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران.

76. ـــــــــ ، شرح خطبة البیان، نسخۀ خطی شمارۀ 5445 کتابخانۀ ملک.

77. ـــــــــ ، شرح خطبة البیان، نسخۀ خطی شمارۀ 33/9087 کتابخانۀ مجلس.

78. نسائی، احمد بن شعیب (1382)، خصائص امیرالمؤمنین، فتح‌الله نجارزادگان، قم: بوستان کتاب.

79. نصرآبادی، محمدطاهر (1317)، تذکرۀ نصرآبادی، تهران: بی‌نا.

80. نعمت‌الله ولی (1345)، رسائل، به‌کوشش دکتر جواد نوربخش، تهران: بی‌نا.

81. Massignon Louis (1948), L' Homme parfait en Islam et son originalite' eschatology que par louis massignon Eranos – Jahrbuch 1947, Zürich 1948, PP. 287-314.