مطالعه ارتباط حس مکان با تزیینات خوون‌چینی در خانه‌های سنتی شوشتر
محورهای موضوعی : باستان شناسی
مهرداد حاتمی
1
,
محمدمهدی وفادار
2
1 - گروه باستان‌شناسی و تاریخ، واحد شوشتر، دانشگاه آزاد اسلامی، شوشتر، ایران.
2 - گروه معماری، واحد شوشتر، دانشگاه آزاد اسلامی، شوشتر، ایران
کلید واژه: شوشتر, حس مکان, آجر, خوون چینی,
چکیده مقاله :
توقعات و نیازهای انسان با تاثیرهایی که از شیوه زندگی و مکان زیست در برگرفته، باعث شده که معماران همواره در طراحی و برنامه‌ریزی، به حس مکان، جهت کیفیت فضاها و محیط آنها اهمیت ویژه‌ای دهند. همانند دیگر شهرهای صاحب سبک معماری در خوزستان، معماران سنتی شهرستان شوشتر در چارچوب تزیینات معماری با ترکیب هندسه در معماری و تاکید بر بکارگیری تقارن و مرکز‌گرایی بی‌شمار با قطاع‌های ساده آجری، به گسترش و تنوع هنر آجرکاری (خوون‌چینی) در قالب نقوش هندسی، گیاهی و کتیبه در بناها پرداخته‌اند. از آنجایی‌که سهم مطالعه آجرکاری در خصوص شوشتر بسیار کوتاه است، در این پژوهش با استفاده از روش مشاهده اسنادی و به شیوه جمع‌آوری اطلاعات تحقیق میدانی و کتابخانه‌ای، به بررسی تزیینات آجری و خوون‌چینی بناها در شوشتر پرداخته و در نهایت از برداشت‌های انجام شده به گونه‌شناسی خوون‌ها و نقوش، بر‌اساس اجزای تکرار شده آنها می‌پردازیم. نتیجه این پژوهش نشان می‌دهد که در شوشتر سعی شده است که با ایجاد تزیینات خوون‌چینی و استفاده از شکل‌ها و انواع آجرها در قالب تحقق عینی حس مکان، به فضاهای معماری شخصیت دهند و موجب شکل‌گیری سبکی از معماری شده که از سایر جاها متمایز شده اند. بدین ترتیب در این مکان ابعاد گوناگونی از چشم‌انداز شکل گرفته و حس محلیت خاصی را با بهره‌مندی از طرح‌های هندسی و اسماء جلاله و... ایجاد کرده‌اند.
Extended Abstract
Human expectations and needs, influenced by lifestyle and place of residence, have led architects to prioritize the sense of place in their designs and planning, particularly in the quality of spaces and their environment. Similar to other cities with distinct architectural styles in Khuzestan, traditional architects in Shushtar have expanded and diversified the art of brickwork (Khūn-chīnī) by incorporating geometric patterns, symmetry, and centrality in architectural decorations. Given the limited studies on brickwork in Shushtar, this research employs document observation, field studies, and library research to examine brick decorations and Khūn-chīnī in the city's buildings. Ultimately, the study categorizes the types and patterns of Khūn based on their repeated components. The findings indicate that in Shushtar, architectural spaces have been endowed with a unique identity through decorative brickwork and the use of various brick forms, achieving a tangible sense of place. Consequently, this distinctive architectural style has set Shushtar apart from other regions, shaping diverse spatial perspectives and fostering a unique local identity through geometric designs, inscriptions, and divine names.
Introduction
The concept of the sense of place emerges from the intrinsic connection between humans, their mental perceptions, and environmental characteristics. This notion is rooted in both subjective experiences, such as tradition, history, culture, and social aspects, and external tangible factors, such as architectural design. Some places possess an irresistible allure that evokes a profound emotional response, fostering vitality, satisfaction, and a strong attachment to them (Heydari et al., 2014). The establishment of this connection plays a crucial role in attracting individuals and facilitating activities within architectural spaces (Falahat et al., 2017).
Architects throughout history have utilized brick beyond its structural function, incorporating it into foundations, walls, columns, arches, and ceilings. This practice dates back to pre-Islamic times. By skillfully combining and proportioning bricks, architects have created intricate decorative patterns, particularly in entrance facades and other prominent surfaces. Notable decorative techniques include knotwork, staggered brickwork, friezes, and various popular motifs such as “Kaleh Rasteh,” “Khafteh Rasteh,” basket weave, herringbone, diamond, spiral, and sunburst patterns. Cities with rich historical backgrounds, including Shushtar and Dezful, showcase these techniques extensively using finely cut bricks arranged in complex designs (Naima, 1997; Zargarzadeh Dezfuli et al., 2016).
While books such as Dezful: The City of Brick illustrate examples of these motifs in Dezful, Shushtar’s historical fabric has not been comprehensively studied. The city’s architecture integrates brick as a core structural element, both internally and externally. Once the structural framework is completed, decorative brickwork is meticulously applied, enriching architectural spaces with diverse and valuable geometric and floral patterns (Khūn-chīnī). Research indicates that the environment influences architectural elements, embedding messages and symbols within the built landscape, which, in turn, cultivate a sense of place (Falahat, 2006). The interplay between spatial aesthetics, historical continuity, and traditional craftsmanship fosters a profound sense of belonging and sustained engagement with these spaces in Shushtar.
Methodology
This study employs a combined methodological approach involving field observations and library research. The fieldwork includes direct documentation and analysis of Shushtar’s architectural brickwork, focusing on decorative techniques and stylistic variations. Data collection involves photographic surveys, pattern analysis, and categorization of recurring motifs. Additionally, historical texts and prior studies on Iranian brickwork and architectural ornamentation provide a comparative framework for contextual analysis. The study aims to classify and interpret the brick patterns based on their repetition, geometric configurations, and cultural significance within the architectural heritage of Shushtar.
Discussion
Brick has been a fundamental material in Iranian architecture for millennia, adapting to climatic conditions and evolving through diverse artistic expressions. The historical development of brickwork traces back to Mesopotamian civilizations, with archaeological findings from Susa and Sialk indicating the use of fired bricks as early as 4000 BCE (Kiani, 1997). The mastery of brickwork continued through the Achaemenid, Sassanian, and Islamic periods, each contributing unique decorative techniques and structural innovations.
In Islamic architecture, brick and stone became dominant decorative materials, with intricate patterns achieving prominence. Early Islamic brickwork featured monochrome designs, but by the Seljuk era, geometric compositions became increasingly sophisticated. This period witnessed the introduction of interwoven motifs influenced by mathematical principles (Grabar, 1992). The Mongol and Timurid eras saw further advancements, particularly in dome construction and surface ornamentation, with the Soltaniyeh Dome exemplifying the pinnacle of Persian brick artistry.
In Shushtar, brick decoration plays a central role in architectural identity. Buildings incorporate diverse Khūn-chīnī patterns, utilizing modular bricks in innovative layouts. Geometric designs, including interlocking polygons and intricate tessellations, demonstrate a refined understanding of symmetry and spatial harmony. The integration of calligraphy within brick inscriptions also highlights the interplay between textual and visual aesthetics. The functional and ornamental aspects of brickwork in Shushtar extend beyond mere embellishment, actively shaping the perception of space and reinforcing cultural narratives.
The spatial configuration of historical buildings in Shushtar illustrates a deliberate effort to enhance the sense of place through materiality and ornamentation. Brick facades, adorned with repeating motifs, create visual continuity and rhythmic compositions that engage viewers. The enduring appeal of this craftsmanship underscores the deep-rooted connection between architecture and cultural identity, reflecting a legacy of technical expertise and artistic expression.
Conclusion
The sense of place is a fundamental concept in which people emotionally connect with locations, fostering social ties. In Shushtar, brickwork and decorative Khoun-Chini patterns have been integral in creating this bond. These artistic brick designs, featuring geometric motifs and Islamic inscriptions, enhance aesthetics, reinforce spiritual unity, and evoke tranquility among inhabitants. Historically, brick was a prevalent material due to climatic suitability, and its artistic use, particularly in entrance structures, reflects Iran’s rich architectural heritage. Brick decorations are prominently observed in four key areas: house entrances, main façades (Shahneshin), window frames, and arches. The Khoun-Chini technique employs interwoven brick patterns, often forming cross motifs (Chalipa), symbolizing cosmic order and spirituality. The Chalipa structure, rooted in Islamic and pre-Islamic traditions, signifies balance and sacredness, embodying divine attributes. It also represents prosperity, longevity, and blessings in Islamic art. Shushtar’s Khoun-Chini stands as a testament to its historical architectural identity, particularly during the Qajar and Pahlavi eras. To preserve and revitalize this heritage, awareness and cultural initiatives should promote appreciation and continuity of this art in modern structures. Organizing exhibitions, academic discussions, and incentives for property owners can sustain these unique artistic traditions and reinforce community attachment to their historic environment.
اتینگهاوزن، ریچارد و گرابر، الگ. (۱۳۹۴). هنر و معماری اسلامی ۱، ترجمه دکتر یعقوب آژند، تهران: سمت.
اسفندیاری، آپه نا. (1388). "چلیپا، رمز انسان کامل"، پژوهش در فرهنگ و هنر، سال اول، شماره ۱، صص ۱۹-۵.
امام‌شوشتری، محمدعلی. (۱۳۴۷). "کاربرد تزیینی آجر (خوون و فریز)"، مجله باستان‌شناسی و هنر ایران، شماره ۱، تهران.
اهری، مهرداد. (۱۳۵۱). آجر، مجله هنر و معماری، تهران.
بزرگمهری، زهره و آناهیتا خدادادی. (۱۳۸۹). آمودهای ایرانی (شناخت، آسیب‌شناسی و مرمت)، تهران: سروش دانش.
بهشتی‌نژاد، مهدی و سامانیان، صمد و مازیار، امیر. (۱۳۹۷). "بررسی زمینه‌ها و ساختار تزئینات هندسی در آثار هنری ایران دوره سلجوقی"، نامه معماری و شهرسازی. دو فصلنامه دانشگاه هنر، شماره ۲۰، صص ۹۸-۸۵.
پیرنیا، محمد کریم. (۱۳۸۷). سبک‌شناسی معماری ایران، تهران: سیمای دانش.
تابان، محسن و دیگران. (1391). "تأثیر اقلیم بر شکل تزیینات معماری با تکیه‌بر تحلیل میزان سایه‌اندازی خوون‌چینی‌های آجری بافت تاریخی دزفول"، مجله نقش‌جهان، سال دوم شماره ۲، صص ۹۰-۷۹.
چینگ، فرانسیس دی. ک. (۱۳۷۹). فرهنگ تصویری معماری، ترجمه احمدی‌نژاد، محمد، اصفهان: نشر خاک.
حیدری، علی‌اکبر و مطلبی، قاسم و نکویی مهر، فاطمه. (۱۳۹۳). "بررسی نحوه ارتباط میان دو مفهوم حس مکان و دل‌بستگی به مکان در خوابگاه دانشجویان"، هنرهای زیبا ـ معماری و شهرسازی، (۱۹)، شماره ۱، ۲۲-۱۵.
دهخدا، علی‌اکبر. (۱۳۷۷). لغت‌نامه دهخدا، جلد هفتم، تهران: انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
ذکرگو، امیرحسین. (۱۳۷۸). "تجلی ماندلا در معماری و موسیقی ایران. دومین کنگره تاریخ شهرسازی و معماری ایران"، جلد ۲. تهران: سازمان میراث.
رئیسی، شیما. (۱۳۸۸). بررسی نماهای آجرکاری در دزفول، شماره مقاله ۲۲، صفحه ۱۰.
رحیمیه، فرنگیس و ربوبی، غلامرضا. (۱۳۵۳). "شناخت شهر و مسکن بومی ایران در شرایط آب‌وهوایی گرم و نیمه‌مرطوب. دزفول – شوشتر"، پایان‌نامه کارشناسی ارشد معماری. دانشکده هنرهای زیبا. دانشگاه تهران.
رفیعی سرشکی، بیژن. (۱۳۸۱). فرهنگ مهرازی (معماری) ایران، تهران: مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن.
زرگر زاده دزفولی، مجتبی و دیگران. (۱۳۹۵). "خوون‌چینی، تکامل و تناسب ابعاد آجر در نماسازی‌های آثار معماری دزفول"، دو فصلنامه مطالعات معماری ایران. شماره ۹، بهار و تابستان ۱۳۹۵، صفحه ۶۵-۴۷.
زُمَرشیدی، حسین. (۱۳۶۸). اجرای ساختمان با مصالح سنتی، دفتر تحقیقات و برنامه‌ریزی آموزش فنی و حرفه‌ای وزارت آموزش‌وپرورش، تهران: افشار.
زمرشیدی، حسین. (۱۳۸۰). پیوند و نگاره در آجرکاری، تهران: زمرد.
زمرشیدی حسین و صادقی حبیب‌آباد. حسین. (۱۳۹۷). "آجر و هنر آجرکاری از دوران باستان تا امروز. فصلنامه مطالعات شهر ایرانی- اسلامی"، صص ۱۷-۵.
سپنتا، عبدالحسین. (۱۳۴۵). تزیینات آجری در معماری اسلامی ایران، معارف اسلامی (۲)، صص ۸۸-۸۵.
شکوهی نیا، داوود (۱۳۸۳) فرهنگ لغات و اصطلاحات تخصصی معماری، تهران: صفار اشراقی.
فلاحت، محمدصادق (۱۳۸۴) "نقش طرح کالبدی در حس مکان مسجد"، فصلنامه هنرهای زیبا، (۲۲)، ۳۵-۴۲.
فلاحت، محمدصادق. (۱۳۸۵). "مفهوم حس مکان و عوامل شکل‌دهنده آن"، فصلنامه هنرهای زیبا، (۲۶)، ۶۶-۵۷.
فلاحت، محمدصادق و کمالی، لیلا و شهیدی، صمد. (۱۳۹۶). "نقش مفهوم حس مکان در ارتقای کیفیت حفاظت معماری"، نشریه باغ نظر، سال ۱۴، شماره ۴۶، ۲۲-۱۵.
قائم، گیسو. (۱۳۸۸). "پیام چلیپا بر سفالینه‌های ایران"، مجله صفه، دوره ۱۹، شماره ۱ و ۲، صص ۴۹-۳۱.
کریمیان، نعیمه. (۱۳۸۱). "آجرکاری در خوزستان"، مجله کتاب ماه هنر (۴۵ و ۴۶)، صص ۱۰۸-۱۰۹.
کیانی، محمد یوسف. (۱۳۶۷). تزئینات اسلامی وابسته به معماری ایران دوره اسلامی، چاپ اول، تهران: سمت.
مجید زاده، یوسف. (۱۳۷۰). تاریخ و تمدن ایلام، چاپ اول، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
مصطفوی، سید محمدتقی. (۱۳۴۶). نگاهی به هنر معماری ایران، تهران: شرکت سهامی سیمان.
معماریان، غلامحسین. (۱۳۶۷). نیارش سازه‌های طاقی در معماری اسلامی ایران، ج ۱، تهران: دانشگاه علم و صنعت ایران.
معماریان، غلامحسین. (۱۳۹۱). معماری ایرانی نیارش، تهران: نغمه نواندیش.
منتخب (اسفندیاری)، صبا. (۱۳۸۴). جلوه‌گری نقوش در هنرهای سنتی ایران (دائره‌المعارف هنرهای سنتی ایران)، گردآورنده و مصحح حمیدرضا معینی، جلد اول، چاپ اول، تهران: مارلیک.
نعیما، غلامرضا. (۱۳۷۶). دزفول شهر آجر، تهران: سازمان میراث کشور.
Grabar, O. (1992). The Meditation of Ornament, The National Gallery of Art, Washington DC.
Seamon, D. (1982). The phenomenological contribution to environmental psychology. Journal of environmental psychology, 2(2), 119-140.
Seamon, D. (2012). Place, place identity, and phenomenology: A triadic interpretation based on JG Bennett’s systematics. The role of place identity in the perception, understanding, and design of built environments, 3-21.
