مقتل‌نگاری به مثابه پاسخی برای نیازهای فرقه‌ای؛ مطالعه موردی: «تسمیة من قتل مع الحسین علیه‌السلام» اثر فضیل بن زبیر کوفی

محورهای موضوعی : نقد روایات و متون حدیثی با کاربرد روشهای مطالعات تاریخی

مهرداد شایع ¹ , مرتضی سلمان نژاد ²

1 - پژوهشگر اندیشکده مطالعات حسینی، دانشجوی مقطع کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث دانشگاه امام صادق(ع)
2 - علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات، معارف اسلامی و ارشاد، دانشگاه امام صادق(ع)، تهران

تاریخ دریافت : 1402/09/01 تاریخ پذیرش : 1402/09/26 تاریخ انتشار : 1402/09/01

کلید واژه: زیدیه, تاریخ‌نگاری عاشورا, مقتل‌ الحسین(ع), تسمیة من قتل مع الحسین(ع), فضیل بن زبیر,

چکیده مقاله :

فهم مولفه‌های روایت زیدیه از واقعه عاشورا از جمله موضوعاتی است که در حوزه تاریخ‌پژوهی اسلامی مطرح است. از این میان واکاوی روایت فضیل بن زبیر کوفی در کتاب تسمیة من قتل مع الحسین(ع) به دلیل قدمت، تفردهای روایی و شخصیت ویژه مؤلف اهمیت ویژه‌ای دارد. این پژوهش به دنبال این پرسش است که فضیل با تدوین تسمیة من قتل مع الحسین(ع)، در پی تحقق چه هدفی یا اهدافی بود؟ از این‌رو جستار پیش‌رو مبتنی بر تحلیل و مقایسه داده‌های مستخرج از منابع اصیل و متقدم برآن است تا ابتدا با مراجعه به منابع تاریخی، رجالی و حدیثی شخصیت فضیل بن زبیر را معرفی کرده و سپس ویژگی‌های سندی، ساختاری و محتوایی کتاب را ارائه کند و طی بازخوانی متن از رهاورد شناخت جریان‌های سیاسی و دینی مرتبط با آن عصر انگیزه‌های پنهان مؤلف را آشکار سازد. فضیل در جهت پاسخ به نیازهای فرقه‌ای آن روز زیدیان به طور هوشمندانه اقدام به انتخاب، تولید و چینش محتوای مورد نظر خود کرد و در این راستا به تهییج عواطف و جذب فرقه‌ای با تکیه بر یادآوری مظلومیت امام حسین(ع) و موضوع عاشورا پرداخت و با ادعای قیام به سیف امام سجاد(ع) در روز عاشورا در جهت تأمین نیاز اندیشگانی زیدیه پیش رفت.

چکیده انگلیسی:

Understanding the components of Zaidiyya's narration of the event of ʿĀshūrā is one of the topics that is considered in the field of Islamic history. Among these, the analysis of the narration of Fuḍail ibn Zubair in his book Tasmīatu man Qutila maʿa al-Hussein (as) is of particular importance due to the age, narrative individuality and special character of the author. This research seeks to find out what purpose or goals were Fuḍail aiming to achieve by formulating Tasmīatu man Qutila maʿa al-Hussein (as)? Therefore, the present essay is based on analysis and comparison of data extracted from original and original sources in order to first introduce the personality of Fuḍail ibn Zubair by referring to historical sources and then presenting the documentary, structural and content characteristics of the book and by rereading the text to identify political and religious currents related to that era, reveal the author's hidden motivations. In order to respond to the sectarian needs of the Zaydis of that day, Fuḍail intelligently selected, produced and arranged his desired content, and in this regard, he began to stimulate emotions and attract sectarian groups by reminding Imam Hussein (as) and the issue of ʿĀshūrā and by claiming to rise to the saif of Imam Sajjād (as) on the day of 'Ashura he went ahead to meet the needs of Zaydiya thinkers.

منابع و مأخذ:

نابع
1 .قرآن کریم.
2 .ابنأبی زینب، محمد بن ابراهیم، )1904ق(، الغیبة للنعمانی، تهران: نشر صدوق.
9 .ابناثیر جزری، محمد بن علی، )1910ش(، الکامل فی التاریخ، بیروت: دارالصادر.
0 .ابناثیر، مبارک بن محمد، )1941ش(، النهایة فی غریب الحدیث و األثر، قم: موسسه مطبوعاتی
اسماعیلیان.
0 .ابن أعثم کوفی، محمد بن علی، )1011ق(، الفتوح، بیروت: داراألضواء.
1 .ابنبابویه، محمد بن علی، )1011ق(، ثواب األعمال و عقاب األعمال، قم: دارالشریف الرضی
للنشر.
4 .ابنبابویه، محمد بن على، )1910ش(، علل الشرائع، قم: کتاب فروشى داورى.
1 .ابنحیون، نعمان بن محمد، )1010ق(، شرح األخبار فی فضائل األئمة األطهار)ع(، قم: جامعه
مدرسین.
0 .ابن داود حلی، حسن بن علی، )1902ش(، کتاب الرجال، تهران: دانشگاه تهران.
11.ابنسیده، على بن اسماعیل، )1021ق(، المحکم و المحیط األعظم، بیروت: دار الکتب العلمیۀ.
11 .ابنشهر آشوب، محمد بن علی، )1940ق(، مناقب آل ابی طالب)ع(، قم: عالمه.
12 .ابنطاووس، علی بن موسی، اللهوف علی قتلی الطفوف، ترجمه احمد فهری زنجانی، تهران:
جهان.
19 .ابنطاووس، على بن موسى، )1010ق(، الدروع الواقیة، بیروت: مؤسسۀ آلالبیت)ع(.
10 .ابنفارس، احمد بن فارس، )1010ق(، معجم مقاییس اللغة، قم: مکتب األعالم اإلسالمی.
10 .ابنقولویه، جعفر بن محمد، )1910ش(، کامل الزیارات، نجف: دارالمرتضویۀ.
11 .ابنمنظور، محمد بن مکرم، )1010ق(، لسان العرب، بیروت: دارالصادر.
14 .ابنندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، بیروت: دارالمعرفۀ.
11 .ابن نما، جعفر بن محمد، )1011ق(، مثیر االحزان، قم: مدرسۀ االمام المهدی)عج(.
10 .ابنابسطام، عبد اهلل و حسین، )1011ق(، طب االئمة)ع(، قم: دارالشریف الرضی.
21 .ابنشهرآشوب، محمد بن على، )1911ق(، معالم العلماء، نجف: المطبعۀ الحیدریۀ.
21 .ابوالصالح الحلبی، تقی بن نجم، )1010ق(، تقریب المعارف، قم: الهادی.
22 .ابوالفرج اصفهانی، علی بن حسین، )1010ق(، مقاتل الطالبیین، بیروت: األعلمی.
>62 >مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، شمارۀ 67 ،سال بیست و نهم، پاییز 2051 ش
Historical Approaches to Quran and Hadith Studies, vol. 76, year 29, Autumn 2023
29 .اخطب خوارزم، موفق بن احمد، )1911ش(، مقتل الحسین)ع(، قم: انوارالهدی.
20 .ازهری، محمد بن احمد، )1021ق(، تهذیب اللغة، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
20 .اشعری قمی، سعد بن عبداهلل، )1910ق(، المقاالت و الفرق، مرکز انتشارات علمی و فرهنگی.
21 .اشعری، علی بن اسماعیل، )1011ق(، مقاالت اإلسالمیین و اختالف المصلین، ویزبادن: دار
فرانز شتایز.
24 .جزیری، عبدالرحمن، )1020ق(، الفقه علی المذاهب األربعة، استامبول: مکتبۀ الحقیقۀ.
21 .حسینی، سید محمدرضا، )1010ق( »التسمیات طلیعۀ المؤلفات فی الحضارة االسالمیۀ«، تراثنا،
سال چهارم، شماره10.
20 .حسینی، سید محمدرضا، )1011ق(، »تسمیۀ من قتل مع الحسین)ع(«، فصلنامه تراثنا، سال اول،
شماره2.
91 .سبحانی، جعفر، )1011ق(، کلیات فی علم الرجال، قم: مرکز مدیریت حوزه علمیه قم.
91 .شهرستانی، محمد بن عبدالکریم، الملل و النحل، بیروت: دارالمعرفۀ.
92 .صدر، سید حسن، )1940ق(، تأسیس الشیعة لعلوم اإلسالم، بیروت: األعلمی.
99 .المرشد باهلل الشجری، یحیی بن الحسین، )1022ق(، األمالی الخمیسیة، بیروت: دارالکتب العلمیۀ.
90 .النوبختی، حسن بن موسی، )1099ق(، فرق الشیعة، بیروت: منشورات الرضا.
90 .امین، حسن، )1011ق(، مستدرکات أعیان الشیعة، بیروت: دار التعارف للمطبوعات.
91 .انصاری)خلیفه شوشتری(، محمدعلی، )1010ق(، الموسوعة الفقهیة المیسرة، قم: مجمع الفکر
االسالمی.
94 .آزاد کشمیرى، محمدعلى بن محمدصادق، )1914ش(، نجوم السماء فى تراجم العلماء، تهران:
سازمان تبلیغات اسالمى.
91 .آقابزرگ تهرانى، محمدمحسن، )1019ق(، الذریعة إلى تصانیف الشیعة، بیروت: داراألضواء.
90 .براقی، حسین، )1014ق(، تاریخ الکوفه، بیروت: داراألضواء.
01 .برقی، احمد بن محمد، )1902ش(، رجال البرقی، تهران: دانشگاه تهران.
01 .برقى، احمد بن محمد، )1941ق(، المحاسن، قم: دارالکتب اإلسالمیۀ.
02 .بستانى، فواد افرام، )1940ش(، فرهنگ ابجدی، تهران: اسالمی.
09 .بالذری، احمد بن یحیی، )1014ق(، جمل من أنساب األشراف، بیروت: دارالفکر.
مقتلنگاری به مثابه پاسخی برای نیازهای فرقهای
« اثر فضیل بن زبیر کوفی علیهالسالم مطالعه موردی: »تسمیۀ من قتل مع الحسین
00 .پاکتچی، احمد، )1940ش(، »اصحاب حدیث«، در دایرةالمعارف بزرگ اسالمی، ج0 ،تهران:
مرکز دایرةمعارف بزرگ اسالمی.
00 .پیشوایی، مهدی، )1901ش(، تاریخ قیام و مقتل جامع سیدالشهداء)ع(، قم: مؤسسه آموزشی و
پژوهشی امام خمینی)ره(.
01 .توحیدینژاد، نفیسه، )1901ش(، »تبیین و بررسی مکتب علمی کوفه از پیدایش تا پایان قرن دوم
هجری با توجه به نقش ائمه اطهار)ع()پایان نامه کارشناسی ارشد معارف نهج البالغه(«، اصفهان:
دانشکده معارف قرآنی اصفهان.
04 .جبران، مسعود، )1941ش(، الرائد، ترجمه رضا انزابی نژاد، مشهد: بهنشر.
01 .جوهرى، اسماعیل بن حماد، )1941ق(، الصحاح، بیروت: دار العلم للمالیین.
00.حسینیان مقدم، حسین، )1900ش(، »سیر تکاملی مقتلنگاری با تکیه بر مقتلنگاران اصحاب
امامان معصوم)ع(«، فصلنامه تاریخ فرهنگ و تمدن اسالمی، سال هفتم، شماره29.
01 .حیدرى، محمد، )1911ش(، معجم األفعال المتداولة، قم: المرکز العالمی للدراسات االسالمیه.
01 .خویی، ابوالقاسم، )1019ق(، معجم رجال الحدیث.
02 .دهدست، محمدرضا، )1910ش(، »پژوهشی درباره تعداد شهدای کربال«، فصلنامه رشد آموزش
قرآن و معارف اسالمی، سال بیست و دومم، شماره40.
09 .رجبی دوانی، محمدحسین، )1941ش(، کوفه و نقش آن در قرون نخستین اسالمی، تهران:
مؤسسه چاپ و انتشارات دانشگاه امام حسین)ع(.
00 .رفاعى، عبد الجبار، )1941ش(، معجم ما کتب عن الرسول و أهل البیت)ص(، تهران: وزارت
فرهنگ و ارشاد اسالمى.
00 .رنجبر، محسن، )1911ش(، »سیری در مقتلنویسی و تاریخنگاری عاشورا از آغاز تا عصر
حاضر«، دوفصلنامه تاریخ اسالم در آینه پژوهش، سال ششم، شماره10.
01 .حرعاملى، محمد بن حسن، )1020ق(، إثبات الهداة بالنصوص و المعجزات، بیروت: األعلمى.
04 .صاحب جواهر، محمدحسن بن باقر، )1021ق(، جواهر الکالم، قم: موسسه دایرةالمعارف فقه
اسالمی بر مذهب اهلبیت)ع(.
01 .صاحب، اسماعیل بن عباد، )1010ق(، المحیط فی اللغة، بیروت: عالم الکتب.
00 .صالحی حاجی آبادی، ابراهیم )1902ش(، »تسمیۀ من قتل مع الحسین در ترازوی نقد«، فصلنامه
پژوهشنامه تاریخ، سال نهم، شماره91.
>65 >مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، شمارۀ 67 ،سال بیست و نهم، پاییز 2051 ش
Historical Approaches to Quran and Hadith Studies, vol. 76, year 29, Autumn 2023
11 .صفار، حسن بن محمد، )1010ق(، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمّد)ع(، قم: کتابخانه
آیت اهلل مرعشى نجفى.
11 .طارمیراد، حسن و دیگران، )1902ش(، »بررسی تأثیر شیعیان کوفه از فرهنگ رأی و قیاس در
نیمه اول سده دوم«، فصلنامه تحقیقات کالمی، سال اول، شماره9.
12 .طباطبائی حکیم، محمد سعید، )1099ق(، منهاج الصالحین، قم: دارالهالل.
19 .طبرسى، احمد بن على، )1019ق(، اإلحتجاج على أهل اللجاج، مشهد: نشر مرتضى.
10 .طبری، محمد بن جریر، )1914ق(، تاریخ الطبری، بیروت: دارالتراث.
10 .طبرى آملى صغیر، محمد بن جریر بن رستم، )1019ق(، دالئل اإلمامة، قم: بعثت.
11 .طبسی، نجم الدین، )1911ش(، »حکم تسمیه و ذکر نام شریف حضرت ولیعصر)عج(«، فصلنامه
انتظار موعود، سال دوم، شماره9.
14 .طوسی، محمد بن الحسن، )1011ق(، الغیبة، قم: دار المعارف اإلسالمیۀ.
11 .طوسی، محمد بن الحسن، )1949ش(، رجال الطوسی، قم: مؤسسۀ النشر االسالمی.
10 .عقیقی بخشایشی، عبدالرحیم، )1912ش(، سه مقتل گویا در حماسه عاشورا، قم: نوید اسالم.
41 .عیاشى، محمد بن مسعود، )1911ق(، تفسیر العیاشی، تهران: المطبعۀ العلمیۀ.
41 .فرمانیان، مهدی، )1914ش(، آشنایی با فرق تشیع، قم: مرکز مدیریت حوزه علمیه قم.
42 .فیومى، احمد بن محمد، )1010ق(، المصباح المنیر، قم: موسسه دار الهجرة.
49 .قلعجی، محمد رواس و حامد صادق قنیبی، )1011ق(، معجم لغة الفقهاء، بیروت: دار النفائس.
40 .قمی، عباس، )1940ش(، منتهی اآلمال، قم: دلیل ما.
40 .قهرمانینژاد، بهاءالدین، )1900ش(، مقتل نامه، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسالمی.
41 .قی م، عبدالنبی، )1900ش(، فرهنگ معاصر عربی-فارسی، تهران: فرهنگ معاصر.
44 .کاتب واقدی، محمد بن سعد، )1011ق(، الطبقات الکبری، بیروت: دارالکتب العلمیۀ.
41 .کشی، محمد بن عمر، )1010ق(، رجال الکشی، مشهد: مؤسسه نشر دانشگاه مشهد.
40 .کلینى، محمد بن یعقوب، )1014ق(، الکافی، تهران: دارالکتب اإلسالمیۀ.
11 .کنتورى، اعجازحسین، )1010ق(، کشف الحجب و األستار عن أسماء الکتب و األسفار، قم:
کتابخانه آیت اهلل مرعشى نجفى.
مقتلنگاری به مثابه پاسخی برای نیازهای فرقهای
« اثر فضیل بن زبیر کوفی علیهالسالم مطالعه موردی: »تسمیۀ من قتل مع الحسین
11 .گلی زواره، غالمرضا، )1949ش(، سیمای کوفه، تهران: مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات
اسالمی.
12 .مادلونگ، ویلفرد، )1944ش(، فرقههای اسالمی، ترجمه ابوالقاسم سری، تهران: اساطیر.
19 .مالک بن انس، )1011ق(، الموطأ، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
10 .مایل هروی، نجیب، )1941ش(، »ابن قیسرانی« در دایرةالمعارف بزرگ اسالمی، ج0 ،تهران:
مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسالمی.
10 .مجلسى، محمد باقر، )1019ق(، بحار األنوار، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
11 .محمدی ریشهری، محمد، )1911ش(، دانشنامه امام حسین)ع( بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ،
ترجمه عبدالهادی مسعودی، قم: مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث.
14 .مدکور، محمد سالم، )1909ق(، مناهج االجتهاد فی االسالم، کویت: جامعۀ الکویت.
11 .مسعودی، علی بن حسین، )1010ق(، مروج الذهب و معادن الجوهر، قم: دارالهجره.
10 .مظفری، محمد و دیگران، )1910ش(، پژوهشی پیرامون شهدای کربال، قم: زمزم هدایت، قم.
01 .مفید، محمد بن محمد، )1019ق(، األمالی، قم: کنگره شیخ مفید.
01 .مفید، محمد بن محمد، )1019ق(، اإلرشاد فی معرفة حجج اهلل علی العباد، قم: کنگره شیخ
مفید.
02 .مقرم، عبدالرزاق، )1021ق(، مقتل الحسین)ع(، بیروت: مؤسسۀ الخرسان للمطبوعات.
09 .میرشاهی، سینا، )1904ش(، »بازتاب شهادت حضرت علی اصغر)ع( در تاریخ نگاری عاشورا)با
تکیه بر منابع عصر حاضر(«، فصلنامه پژوهشنامه معارف حسینی، سال سوم، شماره11.
00 .نصر بن مزاحم، )1010ق(، وقعة صفین، قم: کتابخانه آیت اهلل مرعشى نجفى.
00 .نوری، میرزا حسین، )1011ق(، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم: مؤسسۀ آلالبیت)ع(.
01 .نیلساز، نصرت و ابوالفضل رجاییفرد، )1904ش(، »تاریخنگاری مکتب حدیثی کوفه در پنج
قرن نخست و تأثیرگذاری آن بر تاریخنگاری اسالمی بر اساس دو فهرست نجاشی و شیخ طوسی«،
فصلنامه شیعه شناسی، سال شانزدهم، شماره1

_||_