Examinnig the simile and simile realm in naser keshavarz children s poems and shaaban nejad iegend

Subject Areas :

abbas sayadi daryakenari ¹ , majid azizi ^{2 *} , SHAHROKH HEKMAT ³

1 - تهران شهریار فاز یک اندیشه خ ششم شرقی بن بست ایاز پلاک 44/6 واحد 5
2 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی،واحد اراک،دانشگاه آزاد اسلامی،اراک،ایران
3 - دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی،واحد اراک،دانشگاه آزاد اسلامی،اراک،ایران

Received: 2022-12-08 Accepted : 2023-02-23 Published : 2023-06-22

Keywords: likeness, Shaban Nejad Keshavarz, children's poetry,

Abstract :

AbstractSimile is one of the imaginary images that is used a lot in children's literature, especially poetry. Among the elements of simile, likeness and simile are more important because simile shows the speaker's imagination, and simile also shows a common relationship between the two elements of simile and simile, which often does not exist in the same way in both. . In this research, the poems of Nasser Keshavarz and Afshana Shabannejad have been studied in terms of the realm of similes and the type of similes in terms of functionality and imagery, and the result is that the most similes of Shabannejad include elements of nature and the most similes of Keshavarz They include nature and animals Also, both poets have mostly used the pseudo-image aspect and the function and mobility in the aspect of pseudo-images have been less desired, therefore it can be concluded that according to both poets, one of the goals of children's poetry is to depict nature and elements. It is related to it.Key words: Afsana Shaban Nejad, Nasser Keshavarz, children's poetry, likeness, likeness.

Full-Text:



 

بررسی وجه شبه و قلمرو مشبهٌ به در اشعار کودکانۀ 

ناصر کشاورز و افسانه شعبان­نژاد

 

عباس صیادی دریاکناری¹

دکتر مجید عزیزی²*

دکتر شاهرخ حکمت³

 

چکیده

تشبیه از جمله صور خیالی است که در ادبیات کودک، به ویژه شعر کاربرد بسیاری دارد. در میان ارکان تشبیه، مشبهٌ­به و وجه شبه از اهمیت بیشتری برخوردارند؛ زیرا مشبهٌ به، جنبۀ تخیّل گوینده را نشان می­دهد و وجه شبه نیز، مبیّن رابطه‏ای مشترک در میان دو رکن مشبه و مشبهّ­به است که غالباً در هر دو به شکل یکسانی وجود ندارد. در این پژوهش، اشعار ناصر کشاورز و افسانه شعبان‏نژاد، از نظر قلمرو مشبهٌ به و نوع وجه شبه از نظر کارکردی و تصویری مطالعه شده و نتیجه این است که بیشترین مشبهّ­به­های شعبان­نژاد از عناصر طبیعت تشکیل می‏شود و بیشترین مشبهّ­به­های کشاورز شامل عناصر طبیعت و حیوانات هستند. از نظر وجه شبه نیز هر دو شاعر بیشتر از وجه شبه تصویری استفاده کرده­اند و کارکرد و تحرّک در وجه شبه­ها کمتر مورد نظر بوده است. از این رو می­توان نتیجه گرفت از نظر هر دو شاعر، یکی از اهداف شعر کودک، تصویرسازی از طبیعت  و عناصر مربوط به آن است.

واژگان کلیدی: افسانه شعبان­نژاد، ناصر کشاورز، شعر کودکان، وجه مشبه، مشبهّ به.

 

 

 

مقدمه

شعر کودکان از هر نوع که باشد، غیر از ویژگی آهنگین­بودن نیاز به عناصر استتیکی است که برای کودکان جذابیت داشته باشد. شاعر کودکان، عناصر صور خیال را از میان مؤلّفه­هایی انتخاب می­کند که برای کودکان ملموس و قابل‏فهم و همچنین جذاب باشد. پیداست که کودکان با عناصری که در اطراف خود می­بینند، ارتباط بیشتری برقرار می­کنند و به­ویژه با طبیعت و حیوانات بیشتر تعامل دارند؛ در عوض عناصر تجریدی برای آن‌ها قابل‏فهم و درک نیست؛ از این رو انتظار می­رود در شعر کودکان بیشتر با صورخیال قابل لمس روبرو شویم؛ به همین دلیل قلمرو تشبیه در آثار مربوط به کودکان اهمیت بسیاری دارد. از سویی در مواجهه با وجه­شبه که ویژگی مشترک میان دو رکن اصلی تشبیه است با دو وجه تصویری و کارکردی مواجه می­شویم که اولی تنها ارائۀ تصویری از ذهنیت شاعر است و دومی تحرّک و کارکرد وجه شبه را می­رساند. در این پژوهش با بررسی قلمرو مشبهّ­به و نوع وجه شبه در آثار افسانه شعبان­نژاد و ناصر کشاورز برآن هستیم تا به این پرسش پاسخ دهیم که تشبیهات کودکانۀ این دو شاعر چه قلمرویی را شامل می­شود و وجوه شباهت بیشتر کارکردی است یا تصویری؟

 

پرسش­ها

-       قلمرو مشبهّ به در اشعار کودکانۀ افسانه شعبان­نژاد و ناصر کشاورز شامل چه عناصری است؟

-       وجه شبه در آثار دو شاعر، کارکردی است یا تصویری؟

-       تفاوت و تشابه تشبیهات کشاورز و شعبان‏نژاد چیست؟

 

فرضیات

-       هر دو شاعر بیشتر از عناصر طبیعت استفاده کرده­اند.

-       اغلب وجوه شباهت در آثار دو شاعر تصویری است.

-       در آثار کشاورز ابزار زندگی و حیوانات بیشتر به کار رفته­اند و در آثار شعبان‏نژاد طبیعت کاربرد بیشتری دارد.

 

پیشینۀ پژوهش

ـ محمودی و گیچی (1392) در مقالۀ «سبک­شناسی کاربرد تصویر تشبیهی در شعر کودک و نوجوان (براساس مطالعۀ موردی آثار مصطفی رحماندوست و افسانه شعبان­نژاد)»، به شیوۀ توصیفی و تحلیلی به بررسی تشبیه از جهت ساختار، ارکان، تعدّد طرفین، وجه شبه، حسی و عقلی بودن پرداخته و بسامد آماری این کارکردها را در جدولی نشان داده­اند. بر اساس این تحقیق، تشبیه به عنوان ابزاری در جهت روشنگری و خیال­انگیزی بیشتر به کار گرفته شده و نشان می­دهد ویژگی اشعار شعبان‏نژاد گوناگونی نام حیوانات، فراوانی تشبیهات گسترده و ویژگی رحماندوست، تعدّد طرفین تشبیه و تشبیهات فشرده است.

ـ آتوسا صالحی (1383) در مقالۀ «از نگاه مخاطب، مروری بر چهار اثر از افسانه شعبان­نژاد»، در این چهار اثر به برخی عناصر شعری شعبان­نژاد مانند زاویه دید، ترکیب­ها و درونمایه پرداخته و چنین نتیجه گرفته که فضای شعری وی چندان شاد و امیدوارانه نیست و ترکیبات وی بیشتر دارای تکرار و وام گرفته از اشعار دیگر شاعر است.

ـ دُری و همکاران (1393) در مقالۀ «پیوند وزن و محتوا در شعر مصطفی رحماندوست و ناصر کشاورز»، تحقیقی دربارۀ وزن عروضی آن دو شاعر انجام داده­اند که نتیجه­اش این است که هر دو شاعر در تعیین وزن اشعار به محتوا توجه داشته­اند.

 

روش تحقیق

روش تحقیق توصیفی ـ تحلیلی بر مبنای وجه شبه تصویری و کارکردی است.

 

بحث

1- وجه شبه: تشبیه، مهم ترین رکن اصلی صور خیال است و مبنای آن شباهتی است که به شکل واقعی یا خیالی میان دو چیز برقرار است. این رکن مهم، وجه شبه نام دارد. «وجه شبه مهم ترین بحث ایماژ است.» (شمیسا،1381: 58) در حقیقت «هدف از تشبیه و همانندی دو شیء مقایسه و کشف یادآوری شباهت یا مشابهت‌هایی میان آن دو است. این کشف حاصل دقت و ذوق و قریحه شاعر یا نویسنده است.» (میرصادقی، 1388: 83)

وجه شبه در واقع ویژگی مشبهّ به است که شاعر یا گوینده آن را برای مشبه نیز فرض می‌کند. یا صفتی را که در مشبه هست با مشبهّ به قیاس می‌کند. نوآوری در مشبه و وجه شبه از اهمیت بسیاری برخوردار است، در غیر این­صورت استفاده از تشبیهات تکراری موجب خودکار شدگی زبان و تبدیل آن به زبان عادی و نه ادبی می‌شود. از این ویژگی با عنوان نو کردن تشبیه یاد می‌شود. شمیسا معتقد است «فقط آوردن مشبهّ به های تازه و نو زبان ادب را در دستگاه بلاغی برجسته می­نماید. همچنین باعث می‌شود در محور همنشینی تشبیه میزان حدس مخاطب تقلیل پیدا کند یا در برخی موارد به صفر برسد و اگر مشبهّ به کاملاً خلاف انتظار مخاطب باشد به قول ریفاتر⁴ این خلاف انتظارِ انگیزه سبکی محسوب می‌شود.» (شمیسا 1379: 63) علمای بلاغت در قدیم نیز تشبیه را مشابهت دو چیز در صفتی دانسته­اند. (ر.ک: وطواط، 1362: 144؛ رادویانی،1361: 67)

 «لطف تشبیه در غرابت و دوری­اش از ابتذال است به ویژه اینکه وجه شبه امری باشد که زود به خاطر نرسد و تا حدی پوشیده باشد و خاطر شنونده به کمک پویه و تقلای ذهن بکوشد تا آن را به دست آورد.» (زرین­کوب 1381: 56)

از نظر شمیسا، هنگامی که وجه­شبه محسوس باشد تشبیه مخیّل­تر و هنری­تر است. (ر.ک: شمیسا، 1379: 63) «تشبیهاتی که وجه شبه آن‌ها ذکر نشده یا با وجود وجه شبه، ایهامی در آنهاست منجر به دخالت خواننده و مخاطب می‌گردد. به قول «بارت» این نوع متون خواننده را به تولید کنندۀ متن تبدیل می‌کند.» (بلزی 1379: 164) به عقیدۀ شفیعی­کدکنی بهترین نوع تشبیه، تشبیهی است که صفات مشترک میان مشبه و مشبهٌ به بیشتر باشد. (ر.ک: شفیعی کدکنی، 1372: 56) کذب بودن ادعای شباهت میان دو چیز هم یکی از واجبات تشبیه به شمار می‌رود. (ر.ک: شمیسا، 1371: 59)

2- وجه شبه تصویری و کارکردی:  تشبیه، هستۀ مرکزی تخیّلات شاعرانه است و شاید به همین دلیل است که ابن­رشیق قیروانی اساس و بنای شعر را تشبیهی خوش یا استعاره­ای دلکش می‌داند: «شعر چیزی است که مشتمل بر تشبیهی خوش یا استعاره­ای دلکش باشد و در ماسوای آن‌ها گوینده را فصل و وزنی خواهد بود و بس. (ر.ک: شفیعی کدکنی 1372: 7)

از تشبیه به عنوان صورخیال نام برده می‌شود. در فرهنگ اصطلاحات ادبی، «خیال و تصویر در برابر imagery/image به مجموعۀ تصرفات بیانی و مجازی اطلاق می­شود که گوینده با کلمات تصویر می­کند و نقشی را در ذهن خواننده یا شنونده به وجود می­آورد.» (داد 1385: 139) به بیانی دیگر، «حس خیال نزد حکما عبارت است از قوه­ای که انسان به وسیلۀ آن از صورت­هایی که ادراک می­کند، متأثّر می­شود. تأثّری از مقولۀ لذّت یا الم، شهوت یا غضب.» (حاکمی، 1386: 46)

تشبیهات دورۀ اول ادب فارسی، یعنی دورۀ خراسانی به دلیل غلبۀ محسوس بودن طرفین تشبیه، تصاویری ثابت از دو چیز مشابه را نشان می‌دهد. این تصویر می‌تواند نشان دادن زیبایی یک شیء یا یک هیأت باشد، امّا گاهی تصاویر ایجاد شده ثابت نیستند در این­گونه تشبیهات، وجه شبه دائمی نیست؛ بلکه وجوه شباهت به لحظاتی محدود می‌شود که کاری در حال انجام است. برای مثال می‌توان لرزیدن بدن آهوی وحشت­زده را به لرزیدن شاخه‌های بید در نظر گرفت. این تصویر فیلمی متحرک را نشان می‌دهد که برای لحظاتی ادامه دارد و بعد محو می‌شود. این نوع تشبیهات را که اغلب با واژۀ فعلی همراه هستند می‌توان کارکردی نیز نامید.

بروک- رز از تشبیه کارکردی هم نام می‌برد. منظور او از این نوع تشبیه، این است که برای مثال در تشبیه عشق به آتش، منظور کارکرد شبیه به آتش است نه در شکل ظاهری. در مثال بروک- رز، امری معقول به شیئی محسوس تشبیه شده و از نظر ظاهری تشابهی بین آن‌ها نیست، امّا با در نظرگرفتن صفت سوزندگی آتش، کارکرد عشق مشخص می‌شود، امّا در مثال آهو و بید هر دو امر محسوس هستند با این وجود تشبیه به علت وجود فعل کارکردی شده است. (ر.ک: پورنامداریان و ماحوزی،1387: 44)

3- ادبیات کودک: ادبیات کودک شامل نوشته­هایی است که با روشی هنرمندانه با توجه به نیازهای اساسی و علاقۀ کودک به نگارش و ترجمه درمی­آید. (ر. ک: سهراب، 1372: 129) ادبیات کودک با ایفای نقشی کلیدی و جایگاه ویژه­ای که در اجتماع دارد، از لحظه­ای که حیات خود را در جامعه آغاز می­کند به گسترش تبلیغ و پرده­برداری از ارزش­های مستتر زندگی و نمایاندن راه برای رسیدن به قلۀ مطلوب کمال برای مخاطب ویژۀ خود می­پردازد. (ر.ک: ایمانی، 1390: 113) ادبیات کودک شامل نوشته­ها و سروده­هایی است که برای سن پیش دبستان تا دورۀ نوجوانی مناسب باشد. این سنین از دوره ­های حساس است که زیرساخت­های شخصیتی کودک را شکل می­دهد و آنچه در ذهن او قرار بگیرد تا پایان عمر همراه او خواهد بود از این رو توجه خاص به آفرینش ادبیات ویژۀ کودک از اهمیت برخوردار است. «ادبیات کودکان به مجموعۀ آثار و نوشته هایی گفته می­شود که به وسیلۀ نویسندگان تخصصی برای مطالعۀآزاد کودکان تهیه می‏شود و در همۀ آن‌ها ذوق و سطح رشد کودکان مورد توجه است.» (شعاری نژاد،1364: 29)

با این تعریف، ادبیات کودکان تمام مسائل مربوط به زندگی را در برمی­گیرد و کودکان و نوجوانان را در همۀ شئون زندگی کمک می­کند. در کتاب­ها و مقالات غیر درسی که در موارد و موضوعات مختلف برای کودکان و نوجوانان تألیف می­شوند بهتر و بیشتر می­توانند مسائل گوناگون زندگی را به زبان بچگانه مطرح کنند و کودکان و نوجوانان را به طور غیرمستقیم برای رویارویی با آن مسائل آماده سازند.

 یکی از عناصر مهم در جذب کودکان و نوجوانان، بُعد زیباشناسی است که باید در آفرینش های ادبی مدّ نظر قرار گیرد. کودکان به نوشته­های آهنگین توجه بیشتری دارند. در میان هنرهای زیبا آنچه بیش از همه به موسیقی شبیه است شعر است؛ چون از دیدگاه منتقدین آهنگ اصلی ترین ویژگی شعر است که از لحاظ اهمیت در درجۀ اول است و ویژگی­هایی را که موسیقی دارد شعر هم دارد مانند وزن و آوا. (ر.ک: رجایی، 1382: 25) به همین دلیل آثاری که برای کودکان تولید می­شود حتی اگر از جنس داستان باشد، بهتر است مایه­هایی از موسیقی آهنگ نیز در آن به کار رود تا بهتر در ذهن کودک جای گیرد. هرگاه شعرهایی که برای کودک سروده می­شود کوتاه و شاد و پرنشاط باشد، می­تواند انگیزۀ مهمی برای علاقۀ کودک به شعر باشد. اولین قالب­های شعری که برای کودکان سروده شده لالایی­های قدیمی است که به طور شفاهی طی نسل­ها جابه جا شده است. این اشعار گاهی فاقد معنای منسجمی بوده و تنها به خاطر داشتن وزن و آهنگ برای کودکان خوانده می­شد.

 خسرو نژاد، در كتاب «دیگر خوانی­های ناگزبر»، مقاله­ای از «کاربن لستیک - ابرشتاین» آورده است که نشان می­دهد به عقیدۀ وی نخستین و بنیادی­ترین گام منتقدان در تعریف ادبیات کودک، جدا کردن ادبیات کودک از کتاب­هایی است که آن‌ها را برای آموزش با هدف­های تربیتی به کار می­برند. اف، جی، هاروی دارتن، به گونه­ای کلاسیک، خطوط عمدۀ شکافی را که منتقدان میان این دو گونه کتاب قائل­اند، بدین گونه بیان می­دارد: «منظور من از کتاب کودک آثار چاپ شده­ای است که هدف آشکار آن‌ها لذت بخشیدن به کودک است و نه آموزش دادن به او با تبدیل او به کودکی مؤدّب و ساکت و خوب.» (خسرو نژاد، ۱۳۷۸: ۳۰۵)

این اشعار عامیانه که در دسته فولکلور قرار دارند قدمتی برابر با تاریخ بشری دارند و جزء برجسته­ترین گونه­های شعر کودک به شمار می­روند. (ر.ک: گرمارودی، 1380: 23)

«باید دانست که شعر کودکان نیز همانند اشعار بزرگسالان دارای قواعد شعری است، اما تخیّل در این اشعار متفاوت است و شاعر برای به دست آوردن تخیّل کودکانه باید تجربیات کافی از زمان کودکی خود داشته باشد.» (ابراهیمی، 1373: 25)

 

4- بررسی اشعار شاعران

4-1- افسانه شعبان‏نژاد:  موضوعات شعری شعبان­نژاد شامل­دنیای اطراف، وصف طبیعت، آشنایی با حیوانات، موضوعات مذهبی است و دارای عناصری است که برای مخاطب قابل لمس باشد. در بررسی تشبیهات این شاعر متوجه می­شویم در اغلب اشعار وی تشبیه وجود ندارد و بسیار ساده و بدون تکلّف ذهنیات خود را برای کودکان بیان نموده است؛ از این رو در پنجاه مورد از تشبیهاتی که در اشعار وی یافت شد، هشت قلمرو برای وجه شبه یافت شد که به ترتیب بسامد تحلیلی می­کنیم.

عناصر طبیعی: بیشترین عنصری که وجه شبه قرار گرفته، شامل عناصر طبیعت است از قبیل گل و گیاه، درخت، چشمه، رود، دریا و... که 18 مورد را در بر می­گیرد. نمونه­هایی از آن‌ها را مرور می­کنیم.

ـ تشبیه خنده به گل انار از جهت زیبایی و شکفتگی لب­های سرخ که نشان­دهندۀ تصویر است.

می­خزد آهسته بر روی لبم/ خنده­ای همرنگ گل­های انار (شعبان‏نژاد، 1374 الف: 26)

ـ تشبیه تاج خروس به گل انار از جهت سرخی

کدوم خروس؟ / اون که روی دیواره / تاج قشنگ و نازش / رنگ گل اناره (شعبان­نژاد، 1379: 17)

ـ تشبیه آسمان به باغ از جهت انبوه بودن ستاره­ها در آن

پرنده شو پرنده شو / پر از صدای بال شو / سبک­تر از نسیم صبح به باغ آسمان برو (شعبان­نژاد، 1374 الف: 15)

شب بود و من از حیاط خانه / آرام به اسمان پریدم / از باغ قشنگ آسمان­ها / یک دسته گل ستاره چیدم (شعبان­نژاد،1377: 20)

ـ تشبیه برف به پنبه از جهت سفیدی

ناگهان کیسۀ او پاره شد توی هوا / پر شد از پنبۀ برف / همه چیز و همه جا (همان: 12)

ـ تشبیه دل به چشمه از جهت خندیدن، که در واقع وجه شبه برای هیچ­کدام واقعی نیست.

مثل یک چشمه دلم می­خندد

دامنم غرق شقایق شده است

(شعبان­نژاد،1374 الف: 40)

ـ تشبیه غصه به آب از جهت چکیدن

می­چکد غصۀ من در دل حوض / هیچکس اینجا نیست (شعبان­­نژاد،1374 ب: 19)

ـ تشبیه آواز به آب از جهت چکیدن

آوازهای خیس او در کوچه می­چکید (شعبان­نژاد،1374 الف: 24)

باز هم آواز نرم جیر جیرک­ها

می­چکد از روی یک پیچک

(همان: 42)

ابزار: ابزار زندگی دومین عنصر تشکیل­دهندۀ وجه شبه است که 10 مورد دیده شد. این عناصر شامل ابزار ساده زندگی است که به دست بشر ساخته شده مانند آینه، کلاف، سینی، ظرف، لباس و چراغ. این عناصر بیشتر در دنیای زنانه دیده می­شد و کارکردی خانگی دارد.

ـ تشبیه دل به آینه از جهت نازکی، وجه شبیه کارکردی است؛ زیرا شکستن را نشان می­دهد که تحرّک ایجاد می­کند و تصویری ساده نیست.

دل من مثل دل آینه نازک شده است / با صدای نفس پنجره ها می­شکند (شعبان­نژاد،1374 الف: 20)

ـ تشبیه رنگین کمان به پل، وجه شبه تصویری است و حالت مشابه این دو عنصر را نشان می‏دهد.

صبح شد نور سرازیر شد از آسمان / یک نفر از کوچه ما می­گذشت / روی دو دستش پل رنگین کمان (همان: 44)

این تشبیهات نیز همه تصویری هستند.

ـ تشبیه ماه به سینی نقره و ظرف شیر (شعبان­نژاد، 1389: 20)

ـ تشبیه ماه به کلاف (شعبان­نژاد،1374 الف: 37)

ـ دشت به پیراهن گلدار (همان: 38)

حیوانات

حیوانات و پرندگان نمود زیادی در این اشعار ندارند و تنها 8 بار به کار رفته­اند شامل کبک، بره، بزغاله، کفتر و ماهی که حیواناتی اهلی هستند و اغلب کودکان آن‌ها را می­شناسند. حیواناتی که شعبان­نژاد نام برده اهلی هستند و قابلیت بازی با کودک را دارند.

ـ تشبیه باد به حیوان از جهت سواری دادن، که وجه شبهی کارکردی دارد و نحوۀ رفتن باد را نشان می­دهد.

تو سوار باد بودی که به روستا رسیدی/ به میان باغ رفتی / گل و برگ و سبزه چیدی. (شعبان­نژاد،1377: 20)

ـ تشبیه راوی به کبک از جهت خندیدن، وجه شبه کارکردی است.

مثل کبکی شاد قهقهه می­زنم

کوه از آواز من پر می­شود

(شعبان­نژاد، 1374 الف: 26)

ـ تشبیه راوی به بره از جهت تشنگی و رفتن به سوی آب، وجه شبه کارکردی است.

مثل بره­ای که تشنه است می­روم

می­روم به جست و جوی آب

(همان: 13)

ـ تشبیه دل به بزغاله از جهت رفتن به صحرا، حالت رفتن را نشان می­دهد و کارکردی است.

در میان سبزه­ها نزدیک کوه / گله با چوپان به صحرا می­رود / مثل یک بزغاله کوچک دلم / شادمان همراه آن‌ها می­رود (همان: 1)

ـ تشبیه راوی به پرنده از جهت جست و جوگری، تشبیهی کارکردی محسوب می­شود.

می­روم به جست و جوی باغ سیب / مثل یک پرندۀ غریب (همان: 9)

ـ تشبیه دل به کفتر از جهت پریدن

کفتر دلم پرید و رفت / روی نخلی آشیانه کرد (همان: 22)

اجزای آسمان

اجزای آسمان شامل ستارگان و سیارات، باد و نسیم است.

ـ تشبیه مخاطب به نسیم از جهت رفتن به درّه و رقصیدن که از جمله وجوه شباهت کارکردی است.

نسیم شو نسیم شو برو میان دره­ها

برقص توی دره با صدای سبز بره­ها

(شعبان‏نژاد،1374 الف: 14)

ـ تشبیه راوی به نسیم و گذشت از رود نیز کارکردی است.

من سبک بودم و مانند نسیم

می­گذشتم سبک از دامن رود

(همان: 40)

خوراکی­ها: خوراکی بسامد بسیار کمی دارند و ارتباطی با خوراک مورد علاقۀ کودکان ندارند.

ـ تشبیه راوی به کلّه قتد از جهت قد بلندی، تصویری طنز آمیز را نشان می­دهد.

این کوه قد بلند منم روی سرم ببین چیه

شبیه کلّه قند منم کلاه نرم برفیه

(شعبان‏نژاد، 1387: 12)

ـ تشبیه ترانه به دانه از جهت کاشته شدن: بهار آمده است و توی ذهن قناری ترانه می‏کارد (شعبان‏نژاد، 1374 الف: 34)

ـ تشبیه آواز قناری به دانه از جهت کاشته شدن: من ته باغ کسی را دیدم / که به دستش سبدی خاطره داشت / داشت در پای چناری غمگین / تخم آواز قناری می­کاشت (همان: 50)

اعضای انسان

ـ تشبیه غروب به دل از جهت رنگ تیره که نشان از غمگینی است.

من و او تنهاییم با غروبی که به رنگ دل ماست / او به اندازۀ من غمگین است (شعبان‏نژاد، 1374 الف: 18)

عناصر تجریدی

ـ تشبیه انسان به تصور سبز: این عنصر برای کودک قابل درک نیست و جنبۀ فلسفی دارد.

باغ در زیر ریزش باران / پلک­ها را دوباره هم می‏زد /یک نفر مثل یک تصوّر سبز / داشت در ذهن او قدم می­زد (همان: 22)

 

جدول 1. عناصر تشبیه در اشعار شعبان‏نژاد

نوع وجه شبه	وجه شبه	مشبهٌ به	مشبه
کارکردی	پریدن	کفتر	دل
تصویری	رنگ سیاه	دل	غروب
تصویری	رنگ	گلهای انار	خنده
کارکردی	پرواز	پرنده	کودک
تصویری	انبوه بودن	باغ	آسمان
کارکردی	صحرا رفتن	بزغاله	دل
کارکردی	تشنگی ـ جست و جوی آب	بره	کودک
کارکردی	خندیدن	چشمه	دل
کارکردی	رقصیدن	نسیم	کودک
کارکردی	سبک رفتن	نسیم	کودک
تصویری	بلندی	کوه	کودک
تصویری	بلندی	کله قند	کودک
تصویری	گردی	کلاف	ماه
تصویری	زیبایی	پیراهن گلدار	دشت
کارکردی	قهقهه زدن	کبک	کودک
کارکردی	قدم زدن	تصور سبز	شخص
تصویری	روشنی	چراغ	ستاره
تصویری	سپیدی	گلهای یاس	ستاره
تصویری	نقش دامن	گل	ستاره
کارکردی	چکیدن	آب	غصه
تصویری	سرخی	گل انار	تاج خروس
تصویری	شکل ظاهری	پل	رنگین کمان
تصویری	شکل ظاهری	باغ	دامن
تصویری	صدا	صدای پر پرستو	صدای پاها
کارکردی	کاشتن	تخم	آواز قناری
تصویری	نازکی	آینه	دل
تصویری	شکل ظاهری	گل	ستاره
کارکردی	حرکت	اسب	باد
تصویری	شکل ظاهری	سیب قرمز	دماغ
تصویری	رنگ	رنگ دریا	رنگ لباس
تصویری	درون رنگ آبی	ماهی	کودک
تصویری	مکانیت	دنیا	لباس
تصویری	سفیدی	پنبه	برف
تصویری	کز کردن	یاکریم	دل
کارکردی	انعکاس	آینه	چشم یاکریم
کارکردی	کاشتن	دانه	ترانه
کارکردی	چکیدن	آب	آواز
کارکردی	چکیدن	آب	آوازجیرجیرک
تصویری	رنگ و شکل	سینی نقره	ماه
تصویری	رنگ	ظرف شیر	ماه
تصویری	رنگ	موهای سیاه	سیاهی شب
تصویری	زیبایی	ماه	کودک
تصویری	رنگ	چادر نقره	ماه
تصویری	شادابی	دختر	بهار
کارکردی	سرعت	باد	خاله
تصویری	رنگارنگ	رنگین کمون	بال خروس
تصویری	شکل گرد	پولک	چشم
تصویری	شکل	گل	برف
تصویری	شکل	ستاره	برف
تصویری	سفیدی	شکوفه	برف

4-2- ناصر کشاورز: موضوعات شعری کشاورز دنیای کودکانه است مانند بازی­ها، شیطنت­ها، تخیلات و آرزوهای آن‌ها به گفتۀ خودش او: «هنوز دلش می­خواهد بادبادک هوا کند و سر اسباب بازی با بچه هایش دعوا کند؛ زیرا هنوز از دنیای بچگی بیرون نیامده و حال و هوای کودکی را دارد.» (کشاورز، 1373: 83)

در شعر کشاورز از میان 50 تشبیه یافت شده، بیشترین بسامد از آن حیوانات و ابزار زندگی است که نشان از روحیۀ لطیف این شاعر در ارتباط با حیوان­ها و همچنین جنبۀ مردانگی شاعر است که ابزار لوازم زندگی بیشتر در نظرش جلوه ­کرده است و در عوض طبیعت جلوه زیادی در مشبهّ به ­ها ندارد. در اینجا این عناصر را بررسی می­کنیم.

حیوانات:  حیوانات در شعر کشاورز، همه لطیف و زیبا نیستند؛ بلکه وی از انواع جانوران حتی مار و خرچنگ هم نام می­برد و این به دلیل طبیعت مردانه است. کفتر نیز از جمله پرندگانی است که مردها بیشتر با آن سر و کار دارند و در زبان زنانه به شکل کبوتر دیده می­شود.

ـ تشبیه ستاره به ماهی از جهت رقصیدن در موج، وجه شبه کارکردی است.

شب آن ستاره در خیالم، میان حوض مثل ماهی / به روی موج رقص می­کرد برای ما گاهگاهی (کشاورز، 1376 ب: 12) تشبیه غم به خرچنگ از جهت چنگ زدن، وجه شبه کارکردی است و نشانگر غم و اندوه راوی است.

به جانم چنگ می­زد / غمی مانند خرچنگ (کشاورز، 1376 الف: 4)

ـ تشبیه صداها به مار از جهت زهرآلودی و آزار دهندگی که می­توان آن را کارکردی دانست زیرا تأثیر گذارند.

صداهایی پر از زهر/ که بوی مار می‏داد / مرا پاییز کردند / صداها زرد بودند (کشاورز 1376، ب: 10) تشبیه راوی به بلبل از جهت این که میان گل­هاست، اما تفاوت وجوه شباهت در واقعی بودن گل­های باغ و تصویری بودن گل­های پیراهن است.

مامان من دوخت یک دانه دامن... / من مثل بلبل در آن همه گل / پوشیدم آن را (کشاورز، الف 1390: 12)

ـ تشبیه سایه به پر پرنده از جهت سبکی وجه شبه کارکردی است؛ زیرا سبکی را با تصویر نمی­توان نشان داد.

سایه­ها چه ساده­اند / سایه­ها چه مهربان / سایه­ها سبک ترند / از پر پرندگان (کشاورز، 1376 ب: 6)

ـ تشبیه دل به کفتر: چقدر خنده­های تو قشنگ و شاعرانه است / برای کفتر دلم /درخت آب و دانه است. (کشاورز، 1377: 6)

ابزار زندگی: ابزاری که کشاورز نام می­برد اغلب مردانه و بیرونی است مانند قطار، تیر، تور، اما از ابزار دیگری مثل دیگ و پتو هم استفاده شده که جنبۀ عمومی دارد و مخصوص زنان نیست:

تشبیه ابر به قطار از جهت تحرّک، وجه شبه کارکردی است.

برای تو راحت است / مسافرت به هر جا / قطار ابر حاضر است / بیا به سوی شهر ما (کشاورز:1373:15)

ـ تشبیه کلاغ به تیر از جهت سرعت رفتن: من الان می­روم پیشش / و گفت و رفت مثل تیر / رسید و گفت مشکل را برای آن الاغ پیر (کشاورز، 1384: 7)

ـ تشبیه برف به پتو از جهت پوشانندگی

چه کنم چه کار کنم مثل یک پتوی نرم  باغچه الان لالا کرده زیر اون

برف­های سفید و نرم افتاده رو باغچه مون  چه کنم چه کار کنم؟

(کشاورز، 1370: 23)

ـ تشبیه ترس به تور، از جهت گرفتار کردن

جای آنکه صبح و شب / هی مرا دعوا کنی / کاش تور ترس را / از دلم منها کنی (کشاورز، 1378 ب: 11)

ـ تشبیه چشم­ها به پنجره از این جهت که از درون آن می­توان چیزهایی را دید و در اینجا شاعر نقش دو دختر را می­بیند که گویا در آن طرف پنجره چشمان قرار دارند.

نگاه کردم به چشم هایش / دو پنجره بود / دو چشم مادر / که دیده می­شد در آن دو دختر (کشاورز،1390: 7)

تشبیه شهر به دیگ از جهت اینکه انسان­های زیادی در آن هستند و هر یک نقشی بر عهده دارند.

شهر یک دیگ بزرگ است / خوب دقت کرده باشی (کشاورز،1377: 11)

طبیعت:

ـ تشبیه بوی نعنا به شعله از جهت پخش شدن، کارکردی است.

آه نعنا مثل شعله / پخش شد توی اتاق / قلب من آهسته می­سوخت مثل آتش در اجاق (کشاورز، 1376 ب: 24)

ـ تشبیه کلّه قند به کوه، از دید مورچه کلّه قند کوه است از این رو تصویر طنز دارد.

مورچه رو کلّه قند بود

براش کوهی بلند بود

(کشاورز، 1378 ب:6)

ـ تشبیه غنچه به گنبد، از دید پروانه گفته شده و وجه شبه تصویری است.

پروانه­ای چشمش بر خانه­ای افتاد / یک گنبد کوچک / با رنگ سبز و شاد / یک غنچۀ گل بود/ آن گنبد زیبا (کشاورز،1385: 4)

ـ گل مظهر زیبایی و پاکی است و این تشبیه تازگی ندارد.

انسان:

ـ تشبیه پاییز به زنی که جاجیم می­بافد، از جهت اینکه برگ­های پاییزی رنگ­های متنوعی دارد و زمین را فرش می­کند.

من توی این فکرم که پاییز / یک خانوم جاجیم باف است (کشاورز،1371: 9)

خوراکی:

ـ تشبیه مردم به اجزای آش:  در این شعر شهر را دیگ بزرگی دانسته و چنین تحلیلی می­کند که در این دیگ هریک از انسان­ها نقشی دارند که هر چقدر کم باشد باز هم تأثیرگذار است. در واقع این شعر دیدگاهی فلسفی را مطرح می­کند.

مردمش در جنب و جوشند  بعضی از ما نقش سبزی  آن که نقش فلفل عطر و طعم و مزه او

توی آن مانند آشی یا نخود یا ماش داریم  ادویه یا سیردارد روی ما تاثیر دارد

(کشاورز،1377: 11)

تجریدی:

ـ تشبیه سایه به کابوس از جهت وهم آلودی

 آسمان بی­مهتاب / سایه­ها چون کابوس / حلقه­ای پروانه / در نور فانوس (کشاورز،1376 الف: 16)

ـ تشبیه عملیات ریاضی به غول و دیو از جهت وحشتناکی

شبیه غول و دیو است / برایم جمع و تفریق (کشاورز، 1378 الف: 6)

ـ تشبیه مورچه به نقطه از جهت کوچکی

ـ تو مثل نقطه هستی / سیاه و ریز و ریزی / ولی باید بدانی / برای من عزیزی (کشاورز،1374:3)

آسمان:

ـ تشبیه دل به دریا و آسمان از جهت وسعت و پاکی

دلش اندازۀ دریا/ به رنگ آسمان باشد (کشاورز، 1376 الف: 6)

ـ تشبیه گربه به ابر و باد از جهت نرمی

گربه حیوان عجیبی است / نرم مثل باد و ابر است / راه رفتن­های گربه / مینیاتوری ز ببر است. (کشاورز، 1377: 12)

اعضای انسان:

ـ تشبیه نور خورشید به موهای زرد: رفتم بالا خورشید بود / موهاش زرد و سفید بود / از سر تا پا نور داشت / توی تنش تنور داشت. (کشاورز،1392: 21)

جدول2. عناصر تشبیه در شعر کشاورز

نوع وجه شبه	وجه شبه	مشبهٌ به	مشبه
تصویری	ترسناک	دیو و غول	جمع و تفریق
کارکردی	حرکت	قطار	ابر
کارکردی	رقصیدن	ماهی	ستاره
کارکردی	سرعت	تیر	کلاغ
کارکردی	چنگ زدن	خرچنگ	غم
کارکردی	گیر افتادن	تور	ترس
تصویری	کوچکی	نقطه	مورچه
تصویری	عدم	کلاغ زرد	دل
تصویری	زهرآلود	نیش مار	صدا
تصویری	سبکی	پرنده	سایه
کارکردی	پر پر شدن	گل	فکر
تصویری	نرم	باد و ابر	گربه
تصویری	شکل طاهری	قلب	سیب
تصویری	بزرگی	دریا	دل
تصویری	رنگ	آسمان	دل
کارکردی	پر زدن	کفتر	دل
کارکردی	دلخوشی	اب و دانه	خنده
کارکردی	ترسناک	کابوس	سایه
تصویری	رنگ ها	جاجیم باف	پاییز
کارکردی	پخش شدن	شعله	آه نعنا
کارکردی	سوختن	آتش	قلب
کارکردی	پوشاندن و گرم کردن	پتو	برف
کارکردی	خوابیدن	کودک	باغچه
تصویری	بزرگی	دیگ	شهر
کارکردی	جنب و جوش	آش	مردم
کارکردی	نقش داشتن در زندگی	اجزای آش	مردم
تصویری	رنگ ها	جاجیم	برگ­های زرد و قرمز
تصویری	شکل ظاهری	گنبد	غنچۀ گل
تصویری	رنگ	موی زرد	نور خورشید
تصویری	داغی	تنور	خورشید
تصویری	رنگ	کوه	کلّه قند
کارکردی	دیده شدن آن طرف	پنجره	چشم مادر
کارکردی	در میان گل بودن	بلبل	کودک
تصویری	شکل طاهر	گوشواره	آلبالو
تصویری	آویز بودن	گوشواره	دنبالۀ بادبادک
تصویری	گردی	توپ	حباب
تصویری	شکل	شبنم	اشک مادر
تصویری	شکل	گلابی	چراغ
تصویری	شکل	قو	ابر
تصویری	انحنا	سرسره	رنگین کمون
کارکردی	سواری دادن	اسب	صندلی
تصویری	گردی	توپ	هندوانه
تصویری	زیبایی	عروس	خورشید
تصویری	زیبایی	داماد	ماه
کارکردی	نگهداری	پرستار جوجه	کودک
تصویری	شکل	ماهی	شانه
تصویری	درازی	مار	قطار
تصویری	درازی	کرم باغچه	بند کفش
تصویری	شکل	ببر	ابر
تصویری	زیبایی	باغ زیبا	اتاق بابا

 

نتیجه­

بررسی اشعار شعبان‏نژاد و کشاورز نشان مید­هد که در قلمرو تشبیهات این دو شاعر، گرچه هر دو در پی ایجاد ارتباط با کودکان و تصویر سازی ملموس برای آن‌ها هستند. تفاوت­هایی نیز با یکدیگر دارند که در بررسی آماری قلمرو تشبیه و وجه شبه نشان داده شد. نمودارهای مورد نظر نشانگر تشابه گرایش به وجه شبه تصویری در ایجاد تشبیهات است و تفاوت­ها بیشتر در قلمرو تشبیه دیده می­شود. نمودار 1، مشخص می‏کند که در شعر شعبان‏نژاد 34 درصد وجه شبه کارکردی و 66 درصد وجه شبه تصویری به کار رفته و در شعر کشاورز، 38 درصد وجه شبه کارکردی و 62 درصد وجه شبه تصویری کاربرد دارد. با توجه به این آمار، تفاوت کمی میان دید این دو شاعر وجود دارد و هر دو بیشتر تشبیهات تصویری ایجاد کرده­اند.

نمودار 2، حاکی از آن است که 36 درصد مشبهٌ به­های شعبان‏نژاد از عناصر طبیعت هستد از این رو سایر موارد دارای بسامد زیادی نیست به طوری که ابزار زندگی تنها 20 درصد و حیوانات دارای 16 درصد بسامد هستند، عناصر آسمان، 8 درصد، خوراکی، 6 درصد، تجریدی و اعضای بدن 4 درصد و انسان تنها 2 درصد از این تشبیهات را شامل می­شود. در حالی­که در شعر کشاورز، حیوانات 28 درصد، ابزار زندگی 26 درصد، عناصر طبیعت 12 درصد، انسان 10 درصد، خوراکی 8 درصد، تجریدی 6 درصد و آسمان و اعضای بدن 4 درصد از موارد را تشکیل می­دهند که نشان از تنوّع بیشتر وجه شبه در آثار کشاورز است.

 

 

نمودار 1. مقایسۀ انواع وجه شبه در اشعار کشاورز و شعبان‏نژاد

 

 

نمودار 2. مقایسۀ قلمرو مشبهٌ به

 

منابع و مآخذ

کتاب‏ها:

بلزی، کاترین. عمل نقد، ترجمۀ عباس مخبر، تهران: انتشارات آگه، 1379.

حاکمی، اسماعیل. تحقیق دربارۀ ادبیات غنایی ایران. تهران: دانشگاه تهران، 1386.

خسرو نژاد، مرتضی. دیگرخوانی های ناگزیر. تهران: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 1387.

داد، سیما. فرهنگ اصطلاحات ادبی. تهران: انتشارات مروارید، چاپ سوّم، 1385.

رادویانی، محمدبن عمر. ترجمان البلاغه، تصحیح احمد آتش، به کوشش توفیق سبحانی و اسماعیل حاکمی. تهران: تهران: انتشارات اساطیر، 1361.

رجایی، نجمه. شعر و شور. مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی، چاپ اوّل، 1382.

 زرین کوب، عبدالحسین. نقد ادبی. تهران: انتشارات امیرکبیر، چاپ هفتم، 1381.

سهراب، معصومه. هفده مقاله دربارۀ ادبیات کودکان. تهران: شورای کتاب کودک، 1372.

شعاری نژاد، علی اکبر. ادبیات کودکان. تهران: انتشارات اطلاعات، 1364.

شعبان‏نژاد، افسانه. ابر اومد باد اومد. تهران: کانون پرورش فکری کودکان، 1379.

ـــــــــــــــ . ارنگ ارنگ بگو چه رنگ. تهران: کانون پرورش فکری کودکان، 1387.

ـــــــــــــــ . جشن گنجشک ها. تهران: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 1374 ب.

ـــــــــــــــ . شیشۀ آواز. تهران: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 1374 الف.

شفیعی کدکنی، محمد رضا. صور خیال در شعر فارسی. تهران: انتشارات آگاه، چاپ پنجم، 1372.

شمیسا، سیروس. بیان. تهران: انتشارات فردوس، 1371.

ـــــــــــــــ. بیان، (با تجدید نظر و اضافات). تهران: انتشارات فردوس، چاپ نهم، 1381.

ـــــــــــــــــ. سبک شناسی شعر. تهران: انتشارات فردوس، 1379.

کشاورز، ناصر. آب، بابا، ماما. تهران: انتشارات قدیانی، چاپ دوّم، 1388.

ـــــــــــــ .  احمدی، حسین. آسمان دریا شد. تهران: انتشارات قدیانی، چاپ چهارم، 1376 الف.

ـــــــــــــ . آه پونه. تهران: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 1376 ب.

ـــــــــــــ . از برگ گل بهتر. تهران: انتشارات سروش، چاپ دوّم، 1390.

ـــــــــــــ . تو چه شکلی هستی؟ مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی، 1378 الف.

ـــــــــــــ . چکه ای آواز، تکه ای مهتاب. تهران: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 1376 ب.

ـــــــــــــ . دانه‏ها، گنجشک ها. تهران: انتشارات کوچک جنگلی، 1370.

ـــــــــــــ . رفتم بالا انار بود. تهران: انتشارات شهر قلم، 1392.

ـــــــــــــ . سیب جان سلام. تهران: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 1378 ج.

ـــــــــــــ. قایق کاغذی. تهران: انتشارات شفق، 1373.

ـــــــــــــ . گربه به من میو داد. تهران: نشر افق، 1378 ب.

ـــــــــــــ . موهای شش متری. مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی، 1382.

ـــــــــــــ . میوه هایشان: سلام: سایه هایشان نسیم. تهران: انتشارات قدیانی، 1377.

موسوی گرمارودی، سید مصطفی. شعر کودک از آغاز تا امروز. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1380.

میر صادقی، میمنت. واژه نامۀ هنر شاعری. تهران: کتاب مهناز، 1388.

وطواط، رشیدالدین. حدائق السحر فی دقایق الشعر، تصحیح عباس اقبال آشتیانی. تهران: انتشارات سنایی، 1362.

مقالات:

ابراهیمی، جعفر. «مختصات یک شعر خوب». فصلنامۀ پویش، تهران: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 1373.

ایمانی، فاطمه. «منطق درونی و کارکردی افسانه­ها در ادبیات کودک». نشریۀ ادبیات کودک و نوجوان، تهران: کانون پرورش فکری کودکان ونوجوانان، 1390.

پورنامداریان، تقی؛ ماحوزی، امیرحسین. «بررسی وجه شبه در کلیات شمس». مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، سال 59، شمارۀ 186، صص 64 ـ 41، تابستان 1387.

 

 

 

Examinnig the simile and simile realm in

naser keshavarz children s poems

and shaaban nejad iegend

 

 

Abbas Sayyadi Darya Kenari⁵, Majid Azizi Ph.D⁶*, Shahrokh Hekmat Ph.D⁷

 

 

Abstract
Simile is one of the imaginary images that is used a lot in children's literature, especially poetry. Among the elements of simile, likeness and simile are more important because simile shows the speaker's imagination, and simile also shows a common relationship between the two elements of simile and simile, which often does not exist in the same way in both. In this research, the poems of Nasser Keshavarz and Afshana Shabannejad have been studied in terms of the realm of similes and the type of similes in terms of functionality and imagery, and the result is that the most similes of Shabannejad include elements of nature and the most similes of Keshavarz They include nature and animals Also, both poets have mostly used the pseudo-image aspect and the function and mobility in the aspect of pseudo-images have been less desired, therefore it can be concluded that according to both poets, one of the goals of children's poetry is to depict nature and elements. It is related to it.

Key words: Afsana Shaban Nejad, Nasser Keshavarz, children's poetry, likeness, likeness.

---

[1] . دانش‏آموخته دکتری زبان و ادبیات فارسی، واحد اراک، دانشگاه آزاد اسلامی، اراک، ایران.

Email: [e-mail]

[2] . استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد اراک، دانشگاه آزاد اسلامی، اراک، ایران. (نویسنده مسؤول)

Email: [e-mail]

[3] . دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد اراک، دانشگاه آزاد اسلامی، اراک، ایران.  

Email: [e-mail] 

تاریخ ارسال: 27/09/1402

تاریخ پذیرش: 27/03/1402

 

[4] . Rifater

[5] . PhD student, Department of Persian Language and Literature, Arak Branch, Islamic Azad University, Arak, Iran.

Email: [e-mail] 

[6] . Assistant Professor, Department of Persian Language and Literature, Arak Branch, Islamic Azad University, Arak, Iran

Email: [e-mail]

[7] . Associate Professor, Department of Persian Language and Literature, Arak Branch, Islamic Azad University, Arak, Iran. (Author)

Email: [e-mail]

---