The female world and its relationship with decadent ideas in Sadegh Hedayat's short stories (Based on the theory of social-historical criticism of Claude Duches)

Subject Areas :

Received: 2024-05-19 Accepted : 2024-05-19 Published : 2024-05-19

Keywords: Keywords: Sadegh Hedayat, Claude Douche, women, degeneration, historical-social theory.,

Abstract :

Abstract Sadegh Hedayat was considered among intellectuals and elites who believed in Iran's decadent situation and considered it a historical process. Relying on this belief, the position of women in Sadegh Hedayat's stories can be seen as a kind of representation of this decadent situation. In fact, the realistic aspect of Sadegh Hedayat's stories is so high and tangible that according to the framework of the theory of social-historical criticism of Claude Deuche, the basis of these narratives are social and historical realities that the narrative It is based on them. Based on this, a large amount of morals, norms, values, social relations, mechanisms of dominance and authority, degenerate beliefs and views and the continuation of social static situations are socio-historical realities that make women They are exposed to a significant amount of verbal and gender violence, authoritarian patriarchy, established patriarchal norms and morals, they are continuously ignored, humiliated and remain in a marginalized and silent position. In this research, the main question is that according to Sadegh Hedayat's decadent views, how can the realistic representation of the position of women in his short stories be explained based on Douche's theory? Based on this, the hypothesis is that the ratio between women's position and the social and cultural decline of Iran in these narratives is a meaningful ratio in such a way that placing these narratives next to the greater insight of Sadegh Hedayat can support this claim, to prove.

References:

آرین¬پور، یحیی، زندگی و آثار هدایت، تهران: انتشارات زوار، چاپ هشتم، 1380.
آخوندزاده، فتحعلی، مکتوبات کمال¬الدوله، به¬کوشش م.ب. مؤمنی، بی‌جا، بی‌‌تا.
احمدی خراسانی، نوشین، مجموعۀ آراء و دیدگاه¬های فمینیستی، جلد دوم، تهران: انتشارات توسعه، چاپ سوم، 1382.
اسحاق¬پور، یوسف، بر مزار صادق هدایت، ترجمۀ باقر پرهام، تهران: انتشارات فرهنگ جاوید، چاپ دوم،
1399.
باقری، خسرو، مبانی فلسفی فمینیسم، تهران: وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، دفتربرنامه‌ریزی اجتماعی و مطالعات فرهنگی، چاپ دوم، 1382.
بی‌نام، نوشته‌های‌ پراکندۀ صادق‌ هدایت، تهران: انتشارات امیرکبیر، چاپ دوم، 1344.
بهارلوئیان‌، شهرام؛ اسماعیلی، فتح‌‏الله، شناخت‌‌نامۀ صادق‌ هدایت، تهران: نشر قطره، چاپ اول، 1379.
جورکش، شاپور، زندگی، عشق و مرگ از دیدگاه صادق هدایت، تهران: انتشارات آگاه، چاپ اول،
1377.
رحمانیان، داریوش، تاریخ علت¬شناسی انحطاط و عقب¬ماندگی ایرانیان و مسلمین، تهران: نشر خاموش، چاپ اول، 1399.
کرمانی، میرزا آقاخان، صدخطابه، به¬کوشش محمد جعفر محجوب، تهران: نشر چشمه، چاپ دوم، 1395.
همایون‌ کاتوزیان، محمد علی، صادق‌ هدایت‌ از افسانه‌ تا واقعیت، ترجمۀ فیروزه‌ مهاجر، تهران: انتشارات طرح‌ نو، چاپ دوم، 1377.
هدایت، صادق، پروین دخت ساسان. تهران: فردوسی، چاپ اول، 1309.
ـــــــــــــ، ترانه‌های‌ خیام، تهران: جاویدان، 1356.
ـــــــــــــ، تجلی، بی‌جا، بی‌تا.
ـــــــــــــ، حاجی¬آقا، تهران: نشر مجلۀ سخن، چاپ پنجم، 1363.
ـــــــــــــ، زنده به گور، تهران: انتشارات مجید، 13767.
ـــــــــــــ، سگ ولگرد، تهران: انتشارات امیرکبیر، 1353.
ـــــــــــــ، سه قطره خون، تهران: انتشارات جامه داران، 1343.
Duchet, Claude. Une ecriture de la socialite. paris: seuil, 1973.
------------------. Sociocritique, paris, Nathan, 1979.
Robin, rigine. la sociogramme en question. Le dehors et le dedans du texte. Discours social, 5 (1-2), 1-5, 1993.

References
Arinpour, Yahya. Hedayat's life and works. 8th edition, Tehran: Zovar, 2001.
Akhundzadeh, Fathali. The letters of Kamal al-Doulah. Through the efforts of M.B. Believer, without place, without faith.
Ishaqpour, Yusuf. On the grave of Sadegh Hedayat. Translated by Baqer Parham, Farhang Javed, Tehran, 2020.
Ahmadi Khorasani, Noushin. Collection of Feminist Opinions and Views, Volume 2, Tehran: Tehseh, 2013.
Bagheri, Khosrow. Philosophical foundations of feminism. Second edition, Tehran: Ministry of Science, Research and Technology, Office of Social Planning and Cultural Studies, 2003.
anonymous. Sadegh Hedayat's scattered writings. Second edition, Tehran: Amirkabir, 1344.
Baharlouian, Shahram and Esmaili, Fathullah. Identity card of Sadegh Hedayat. Haran: Nash Ghatrah, 2000.
Jurkesh, Shapur. Life, love and death from the perspective of Sadiq Hedayat. Tehran: Agha, 1998.
Rahmanian, Dariush. Etiology history of decline and backwardness of Iranians and Muslims. Tehran: Nashmish Publishing, 2019.
Kermani, Mirza Agha Khan. A hundred speeches By the efforts of Mohammad Jafar Mahjoub, Tehran: Cheshmeh Publishing House, 2015.
Homayun Katoozian, Mohammad Ali. Sadeq Hedayat from legend to reality. Translated by Firozeh Mohajer, second edition, Tehran: New Design, 1998.
Hedayat, Sadiq. Khayyam's songs. Tehran: Javidan, 1977.
-----------------. Parvin Dekht Sasan. Tehran: Ferdowsi, 1930.
-----------------. Manifestation out of place
-----------------. Mr. Haji Tehran: Sokhn magazine publication, 1363.
-----------------. Three drops of blood. Tehran: Jameh Daran, 1343.
-----------------. burried alive. Tehran: Majid, 13767.
-----------------. Stray Dog. Tehran: Amir Kabir, 1353.
Duchet, Claude. Une ecriture de la socialite. paris: seuil, 1973.
------------------. Sociocritique, paris, Nathan, 1979.
Robin, rigine. la sociogramme en question. Le dehors et le dedans du texte. Discours social, 5 (1-2), 1-5, 1993.

Full-Text:



زیست­جهان زنانه و نسبت آن با اندیشه­های انحطاط­شناسانه­ در داستان­های کوتاه صادق هدایت (بر اساس نظریۀ نقد تاریخی ـ اجتماعی کلود دوشه)

 

هانیه سادات پیشکار¹

دکتر حسین پارسایی²*

دکتر حسام ضیائی³

چکیده

صادق هدایت در زمرۀ روشنفکران و نخبگانی قلمداد می­شد که به موقعیت انحطاطی ایران باور داشت و آن را فرآیندی تاریخی می­دانست. با تکیه بر چنین باوری می­توان موقعیت زنان در داستان­های صادق هدایت را به نوعی بازنمود این موقعیت انحطاطی دانست. در واقع وجه واقع­گرایانۀ داستان­های صادق هدایت به اندازه­ای بالا و ملموس است که بر اساس چارچوب تئوری نقد اجتماعی- تاریخی کلود دوشه، مبنای این روایت­ها، واقعیت­های اجتماعی و تاریخی است که روایت با تکیه بر آنها صورتبندی شده­است. بر این مبنا، حجم انبوهی از خُلقیات، هنجارها، ارزش­ها، مناسبات اجتماعی، مکانیزم­های سلطه و اقتدار، باورها و دیدگاه­های منحط و استمرار وضعیت­های ایستای اجتماعی، واقعیت‏هایی اجتماعی ـ تاریخی­اند که زنان را در معرض حجم قابل توجهی از خشونت­های کلامی و جنسیتی، پدرسالاری اقتدارگرایانه، هنجارها و خُلقیات تثبیت شدۀ مردسالارانه، نادیده گرفته شدن­های مستمر، تحقیر شدن­ها و ماندن در موقعیتی در حاشیه و خاموش قرار می­دهند. در این پژوهش، پرسش اصلی این است که با توجه به دیدگاه‏های انحطاط­شناسانۀ صادق هدایت، بازنمایی واقع­گرایانۀ موقعیت زنان در داستان­های کوتاه وی چگونه بر اساس نظریۀ کلود دوشه قابل توضیح است؟ بر این اساس، فرضیه این است که نسبت میان موقعیت زنانه و انحطاط اجتماعی و فرهنگی ایران در این روایت­ها، نسبتی معنادار است؛ به­نحوی که قرار دادن این روایت­ها در کنار بینش کلان­تر صادق هدایت می­تواند این مدعا را ثابت کند.

کلیدواژه­ها: صادق هدایت، کلود دوشه، زنان، انحطاط، نظریۀ تاریخی- اجتماعی.

 

مقدمه

در میان روشنفکران و نخبگانی که در فاصلۀ پیش از مشروطه تا دورۀ پهلوی مسألۀ انحطاط و افول کلی ایران را در کانون توجهات خود نشاندند، صادق هدایت چهرۀ ویژه­ای بود. بر­­خلاف پیشینیان و روشنفکران نسل­های قبل، صادق هدایت به­دلیل پیوند عمیقش با ادبیات داستانی و پیشرو بودنش در زمینۀ آفرینش­های ادبی مدرن، در میانۀ دو چشم­انداز تاریخی و ادبی، دومی را به­مثابۀ ابزاری برای بیان این بینش­ها برگزید. اگر­چه شاید در نگاه نخست، میراث ادبی صادق هدایت را کمتر بتوان دارای خصلت­های برجستۀ تاریخی دانست، اما اگر باور او به افول و انحطاط ایران به­مثابۀ یکی از مؤلفه­های کانونی در اندیشه­ها و تأملات وی در نظر گرفته شود، آنگاه پیوند این دیدگاه­ها و اندیشه­ها با بافت روایت­ها در داستان­های وی آشکارتر می­شود. به بیانی دیگر، میراث ادبی صادق هدایت اگر از منظری جامعه­شناختی و فرهنگی مورد تأمل قرار بگیرد، می­توان رشته­ای از این اندیشه­ها را به­صورت پنهان یا آشکار در بافت روایت­های وی در داستان­هایش یافت. آنچه در این میان اهمیت دارد، پیوند و پیوستگی میان این دیدگاه­های انحطاط­شناسانه با بافت روایت­های صادق هدایت در داستان­های کوتاهش به­ویژه موقعیت زنان در این روایت­هاست. شاید اغراق نباشد اگر ادعا شود که در کمتر اثری از آثار صادق هدایت می‏توان یک شخصیت زن را یافت که وضعیت و موقعیتش در داستان، به نحوی تحت تأثیر ساختار فرهنگی و اجتماعی و زمینه­های هنجاری و خُلقیات تثبیت شده قرار نداشته باشد. این شخصیت­ها اغلب کم­حرف، تحت نظارت شدید عنصر مردانه، تأثیرپذیرفته از هنجارها و رسوماتی همچون چند همسری، اهل خرافه و باورهای ناسنجیده، خانه­نشین، همواره مورد سوءظن مردانه، مضطرب و تحقیر شده­اند. مجموعۀ این خصلت­ها تقریباً کم ­و بیش در اغلب شخصیت­های زن داستان­های کوتاه صادق هدایت قابل رصد هستند و می­توان آن را به­مثابۀ الگویی از انحطاط اخلاقی و اجتماعی در نظر گرفت که نزد صادق هدایت، ایران از مدت­ها پیش در درون آن غلتیده بود. در این پژوهش هدف این است تا بر مبنای تحلیل داستان­های کوتاه صادق هدایت، میان باور او به انحطاط ایران و موقعیت اخلاقی و اجتماعی زنان نوعی پیوستگی و ارتباط را جست­وجو کرد و به این پرسش پاسخ داده شود که روایت صادق هدایت از زنان، چگونه در خدمت باور کلان­تر وی به افول و انحطاط اخلاقی و اجتماعی در ایران درآمده­است.

 

پیشینۀ پژوهش

دربارۀ صادق هدایت و آثار او و میراث ادبی­اش فراوان سخن گفته شده­است. آثار داستانی وی از منظرهای گوناگون و با رویکردهای نظری متکثر مورد ارزیابی قرار گرفته­اند؛ اما پژوهش مستقلی که در آن میان اندیشه­های انحطاط­شناسانۀ صادق هدایت و روایت او از زنان و موقعیت آنها در داستان­هایش انجام نشده­است. با وجود این، در برخی مقاله­ها یا پژوهش­های مستقل دیگر می­توان رگه­هایی از این موارد را یافت. فرزانه میلانی (1365) در مقاله‌ای با عنوان «رؤیایی از گذشته یا زن رؤیایی در آثار هدایت»، با تمرکز بر رمان بوف کور تلاش کرده­است تا موقعیت واقعی یا استعاری شخصیت­های زن در این رمان را مورد بررسی قرار دهد. همچنین پژوهش­هایی با محوریت مسألۀ جنسیت با تکیه بر نقد محتوایی داستان­های صادق هدایت انجام شده­اند. به­عنوان نمونه فاضلی و جلالوندی (1392) در مقاله‌ای با عنوان «بازتاب نگاه به جنس مخالف در داستان‏های صادق هدایت و فروغ فرخزاد»، با نگرشی تطبیقی کوشیده‌اند نگاه به مرد و زن در نگرش­های هدایت و فرخزاد را با هم مقایسه کنند. نگارندگان دربارۀ صادق هدایت به این نتیجه رسیده­اند که دیدگاه وی نسبت به زنان سرشار از بدبینی و نگاه منفی بوده­است. همچنین حسن‌لی و نادری (1397) در پژوهشی با عنوان «تبارشناسی زن اثیری در بوف کور صادق هدایت بر پایة کشفیات نقاره‌خانة ری»، از منظری باستانی و با رویکردی تطبیقی میان متن بوف کور و بقایای باستانی بازمانده در شهر ری کوشیده­اند تا زمینه­های تاریخی این شخصیت­ها و نمادها را کشف کنند و نیز مقالۀ یعقوبی جنبه‎سرایی و کامیاب (1399)، با عنوان «خطاب و فراخوانی جنسیتی سوژه‌ها در داستان‌های صادق هدایت»، با رویکردی جنسیتی لحن شخصیت­های داستان­های صادق هدایت را از منظر زبان خطابه آنها مورد بررسی قرار داده و به این نتیجه رسیده‌اند که به تناسب تمایز در جنسیت شخصیت­ها، زبان آنها حاوی الگوهای جنسیتی ویژه­ای است که ناشی از سازوکارهای قدرت است.

انحطاط­شناسی صادق هدایت و چارچوب تئوریک کلود دوشه

چارچوب نظری این پژوهش با تکیه بر دو دیدگاه نظری پیکره­بندی خواهد شد. دیدگاه نخست، منظر تاریخی و اجتماعی صادق هدایت است که از آن با عنوان انحطاط­شناسی صادق هدایت نام خواهیم برد و دیدگاه دوم، روش و رویکرد انتقادی کلود دوشه، منتقد فرانسوی است که به نقد تاریخی- اجتماعی مشهور است. تلفیق همزمان این دو چشم­انداز، می­تواند کمک کند که نقش و جایگاه زنان در داستان­های کوتاه صادق هدایت، از دو منظر انحطاط اجتماعی و واقعیت­های اجتماعی مورد بررسی قرار بگیرد. از چشم­انداز نخست، جایگاه زنان در روایت­های صادق هدایت نمی­تواند از دیدگاه کلان­تر وی نسبت به جامعه، فرهنگ و وضعیت اجتماعی ایران منفک باشد؛ بنابراین میان باور به انحطاط کلی ایران و موقعیت زنان در داستان­های کوتاه هدایت، ارتباطی مستقیم وجود دارد. علاوه بر این، رویکرد کلود دوشه نیز کمک می­کند که آن دیدگاه انحطاط­شناسانه و آن روایت­های متکثر از وضعیت زنانه در داستان­های کوتاه صادق هدایت را به‏مثابۀ تلاشی برای بازنمایی واقعیت­های تاریخی- اجتماعی در نظر بگیریم و این روایت­ها را به‏مثابۀ آیینه­ای پیش روی واقعیت­های زیستۀ زنان در ایران بپنداریم که بیشترین تطابق و همگرایی را با واقعیت­های اجتماعی و فرهنگی داشته­است.

در آنچه که به جهان­بینی اجتماعی و فرهنگی و شخصی صادق هدایت مربوط می­شود، یافتن نشانه­هایی صریح یا ضمنی از دیدگاه­های انحطاط­شناسانۀ وی در آثارش دشوار نیست. این اندیشه­ها پیشینه­ای تاریخی داشتند و به­ویژه قبل از انقلاب مشروطه، به­مثابۀ یکی از باورهای مسلّم و بدون تردید و انکار نزد روشنفکران این دوره به­صورت مستمر مورد تأکید قرار می­گرفت. شخصیت­هایی همچون میرزا آقا خان کرمانی و فتحعلی­آخوندزاده به نوعی پیشرو در زمینۀ درانداختن این اندیشه­ها بودند. این دو به­صورت صریح و از منظری تاریخی، مسألۀ انحطاط ایران را به­ویژه پس از آمدن اعراب و تسلط گفتمان اسلامی بر فرهنگ و جامعه ایران را مطرح و همین تحول را مهم‌ترین عامل در این فرآیند انحطاط معرفی می­کردند. «ای ایران، کو آن شوکت و سعادت تو که در عهد کیومرث و جمشید و گشتاسپ و انوشیروان و خسروپرویز می­بود. ای ایران زمانی­که سلاطین تو به فرهنگ عمل می­کردند چند هزار سال در صفحۀ ارم مثال دنیا به عظمت و سعادت، کامران می­بودند و مردم در زیر سایۀ سلطنت ایشان از نعمات الهی بهره­یاب شده در عزت و آسایش زندگانی می­کردند.» (آخوندزاده، بی‌تا: 15) میرزا آقاخان کرمانی نیز در ستایش از وضعیت ایران در این دوره، به میراث بر­جا مانده از ایران باستان، به دیدی تفاخرآمیز می­نگریست. «تصاویر طاق بستان و کوه بیستون کرمانشاه برای ما داستان باستان را حکایت می­کند که حدود حکمرانی ایران تا کجا بوده­است. بزرگی ببین. جلالت را تماشا کن. اشکال مصورۀ تخت جمشید درجۀ تمدن ایران را در چهار هزار سال پیش را نمایان می­کند.» (کرمانی، 1395: 99)

همین آرا کمابیش نزد بسیاری از منورالفکران و شخصیت­های تأثیرگذار قبل و بعد از مشروطه پذیرفته شده بود. افرادی همچون سیدجمال، طالبوف، تقی­زاده، میرزا ملکم­خان، مستشارالدوله و دیگران نیز تا حدودی موقعیت انحطاطی ایران در تمامی حوزه­های سیاسی، اجتماعی، آموزشی، فرهنگی و علمی را بدون هیچ تردیدی پذیرفته و هر­یک به تناسب جایگاه و بینش تاریخی و انتقادی­اش، آن را صورت­بندی می­کرد یا برای برون­رفت از این موقعیت طرحی ارائه می­داد. (ر.ک: رحمانیان، 1399: 35-4، 160-97) 

از این دوره تا ظهور صادق هدایت به­عنوان نویسنده­ای روشنفکر و آگاه به تحولات مدرن، تحولات سیاسی و اجتماعی نسبتاً فزاینده­ای در ایران رخ داد که در رأس آن جابه­جایی قدرت سیاسی و روی کار آمدن حکومت پهلوی و طرح برنامه­های سراسری آنها در زمینۀ توسعه و مدرن­سازی بود. علی­رغم این تلاش­ها در جهت ایجاد تغییرات اجتماعی، اما آنچه در گسترۀ جامعه و در لایه­های مخالف اجتماعی می­گذشت، از چشم­انداز انتقادی و اعتراضی صادق هدایت، نشان از وضعیتی منحط، اسف­بار و غیرقابل تحمل بود.

بررسی آثار و اندیشه­های او نشان می­دهد که وی در میانۀ دو گرایش متمایز ایستاده­است. گرایش نخست، اشتیاق نسبی وی به تجربۀ تجدد در ایران و تصوری ایده­آل از تاریخ باستانی ایران و دوم بدبینی‌اش نسبت به وضعیت اجتماعی و فرهنگی موجود. به­عنوان نمونه، اشتیاق و خوش­بینی­اش نسبت به تجربۀ تجدد در ایران را در دیباچۀ «اوسنه» این‎گونه آورده­است: «ایران‌ در حال تجدد است، این‌ تجدد در میان همة‌ طبقات‌ مردم‌ اتفاق افتاده­است. به­تدریج افکار مردم عوض‌ شده، رفتار و روش‌ گذشته‌ تغییر می‌کند و رفتار قدیمی‌ منسوخ‌ و متروک‌ می‌شود. آنچه در این‌ تغییرات‌ و تحولات سبب تأسف‌ است، فراموش‌ کردن‌ و از میان‌ رفتن‌ برخی‌ از قصه‌ها، افسانه‌ها، پندارها و ترانه‌های‌ ملی‌ هست‌ که‌ از گذشتگان به‌­جای مانده‌ و فقط در سینه‌ها محفوظ‌ شده­است؛ به این دلیل که تاکنون‌ این‎ تراوش‌های‌ ملی‌ را کم‌ارزش شمرده‌اند‌ و غیر از اینکه‌ در گردآوری‌ آن‌ تلاش نکرده‌اند، بلکه‌ آنها را زیادی دانسته‌ و به فراموش‌ شدن آنها تمایل‌ داشته‌اند.» (هدایت، 1344: 296) این علاقه، همزمان به نوعی روحیات باستان­گرایانه در وجود هدایت نیز منتهی شد. هدایت‌ در 1309 ه.ش‌ «پروین‌ دخت‌ ساسان» را در همین‌ راستا می‌نویسد که فرمانده به­خاطر زیبا بودن پروین تلاش می‌کند او را مسلمان‌ کرده و به‌ عقد خود در آورد، ولی او زیر بار دین اسلام‌ نمی‌رود. (ر.ک: هدایت، 1309: 40-4) علاوه بر این صادق هدایت در بسیاری از آثار دیگرش، دوره­هایی از تاریخ ایران را که مقاومت­هایی در برابر هجوم بیگانگان شکل گرفت، مورد توجه قرار داد. نمایشنامه­هایی مانند «اصفهان‌ نصف‌ جهان»، «تاریکخانه»، «سایۀ مغول» و «گجسته‌ دژ» نیز در زمینه همین علائق پژوهشی و گرایش­های باستانی و ایرانگرایانۀ وی جای می­گرفتند. جدا از این آثار، بخش دیگری از پژوهش­های صادق هدایت به­صورت مستقیم به تحقیق بر روی متون زرتشتی متمرکز شد که به نوعی جهان ایده­آل و دورۀ مورد علاقه و آرزوی وی قلمداد می‏شد. ترجمۀ متونی همچون «گجسته‌ ابالیش»، «شهرستان‌های‌ ایرانشهر»، «یادگار جاماسب»، «آمدن‌ شاه‌ بهرام‌ ورجاوند»، «زند و هومن‌ یسن»، «اردشیر پایگان»، «گزارش‌ کمان‌‌شکن»، نمونه‌های‌ این‌ تلاش‌ بود. (ر.ک: بهارلوئیان، 1379: 250)

فارغ از گرایش­های آشکار به ایران باستان، نوعی بدبینی و سوءظن نسبت به دین و مذهب و قلمداد کردن آن به عنوان یکی از مهم‌ترین عوامل انحطاط تدریجی ایران هم در اندیشه­های وی مطرح می­شد که در واقع همان الگوی انحطاط­شناسانه بود که افرادی همچون آخوندزاده و کرمانی طرح کرده بودند. می­توان در میان آثار او، مجموعه­ای از گزاره­ها و سخنان را گردآوری کرد که همه در یک نقطه با هم مشترک هستند و آن هم لحاظ کردن گفتمان مذهبی و دینی در ایران بعد از اسلام، به­عنوان یکی از مهم‌ترین عوامل انحطاط ایران است. این نحوۀ نگرش به دین، بعضاً هم به جانب تردید دربارۀ خود نهاد دین و به چالش کشیدن مدعیات آن معطوف می­شد و هم به تأثیرات فزاینده و عمیقی که بر ساخت اجتماعی و فرهنگی و خلقیات و باورها و سبک زیستن مردم برجای گذاشته بود. «دین‌ عبارتست‌ از مجموع‌ احکام‌ جبری‌ و تکلیفاتی‌ که‌ اطاعت‌ آن‌ بی‌چون‌ و چرا بر همه‌ واجب‌ است‌ و در مبادی‌ آن‌ ذره‌ای‌ شک‌ و شبهه‌ نمی‌شود به خود راه‌ داد و یکدسته‌ نگاهبان‌ از آن‌ احکام‌ استفاده‌ کرده‌ مردم‌ عوام‌ را اسباب‌ دست‌ خودشان‌ می‌نمایند.» (هدایت 1356: 23) هدایت معتقد بود که ظهور اسلام در ایران نه تنها به انقطاع آن تجربۀ به زعم او، با شکوه منتهی شده بود بلکه نظامی از اخلاقیات و باورها و رسومات را بسط داده بود که وضعیت انحطاطی ایران در روزگار معاصر، برآیند این تجربۀ تاریخی بود. این خصلت­ها به پدید آمدن تاریخی جامعه­ای کمک کرده بودند که هدایت آن را «قبرستان‌ گندیدۀ نکبت‌ بار اوبار و خفه‌‌کننده‌» می­نامید و به­صورت مکرر تلاش می­کرد تا از آن دور شود. (ر.ک: بهارلوئیان، 1379: 254) چنین جامعه­ای از دیدگاه صادق هدایت، آمیخته از انسان­هایی با خلقیات و باورها و هنجارها و ارزش­های منحط بود که وی به­صورت مکرر آنها را با اوصافی همچون رجاله‌ها و دونان و ابلهان و زبونان در بستر اوهام خطاب می­کرد که در میان خرافات، دروغ‌ها، فریب‌ها و خباثت‌هایشان می‌لولند و تنها دغدغۀ انسانی‌شان شكم است. دامنۀ این توصیفات همچنین با کاربست واژگانی همچون آدم‌های زاغ‌ صفت، كركس صفت، روباه صفت، سگ صفت، موش صفت و مارمولك صفت وسیع­تر هم می­شد. (ر.ک: اسحاق­پور، 1399: 85)

اگر این بینش تاریخی و چشم­انداز اجتماعی و انتقادی صادق هدایت را بتوان عاملی تأثیرگذار بر جهان داستان­های او دانست، که البته این‌گونه است، آنگاه می­توان میان جایگاه زنان در روایت‏های او به­مثابۀ واقعیتی اجتماعی و دیدگاه کلی او دربارۀ انحطاط، قائل به نوعی همبستگی مستقیم بود. در اینجا چون پای جهان داستان­های هدایت و خصلت روایت­گری وی به میان می‏آید، می­توان از چارچوب تئوریک کلود دوشه برای تحلیل بهتر این داستان­ها و اهمیت آنها در بازنمایی واقعیت­های تاریخی- اجتماعی استفاده کرد. این روش، نقدی جامعه­شناختی است که اجازه می­دهد همۀ جنبه­های اجتماعی متن که نهفته در اعمال و گفتارهایند، برجسته شوند. این در چارچوب تئوریک دوشه بدین معنا بود که وجود یک جامعۀ مرجع برون­متنی و ارتباط متن با واقعیت­های اجتماعی و تاریخی خارج از جهان رمان خصلت جامعه­گرایی متن ادبی را نمایان می­سازد. بر این اساس آنچه در رویکرد نظری دوشه برجسته می­شود، مطالعۀ ویژگی­های جوامع انسانی و واکاوی پیدایش و بُروزهای واقعیت اجتماعی در متن است. از این دیدگاه، زمانی که مؤلف از اوضاع اجتماعی انتقاد و یا می­کوشد که با آن مبارزه کند و موقعیت را تغییر دهد، اثر ادبی او نقش یک محرّک اجتماعی را ایفا می­کند. بر این اساس و در یک منطق دیالکتیکی، این متن هم از اجتماع تأثیر پذیرفته و هم در عین حال برآن تأثیر می­گذارد. (ر.ک: چاوشیان، 1399: 212)

در چارچوب تئوریک دوشه، خوانش نقد تاریخی ـ اجتماعی به نوعی شامل تحلیل و تفسیر اثر از درون می­شود. در این چارچوب، اثر ادبی بازتابی است از یک واقعیت از قبل تثبیت شده، از نشانه‏ها و مدل­های اجتماعی ـ فرهنگی، مطالبات اجتماعی و روش­های بنیادین. (Duchet, 1979: 4) در این دیدگاه، ادبیات، واقعیت­های اجتماعی و تاریخی را منعکس می­کند و جامعه را از بیرون در چارچوب یک جهان داستانی به روایت درمی­آورد. در واقع، اثر ادبی در اینجا، سایه­ای است از یک جامعۀ بزرگ­تر و حقیقی با واقعیت­های خارجی خاص خود. (Duchet, 1979: 4) می­توان گفت که هدف اصلی این رویکرد، جست­وجوی نشانه­های اجتماعی در ادبیات است. در اینجا، این اجتماعی بودن به این معنی است که رویکرد اصلی در خوانش متن، رویکردی جامعه­شناختی است که در جای خود، خصلت­های زیبایی­شناختی قابل انتظاری را که معمولاً هر اثر ادبی واجد مراتبی از آن هست را نیز دارد. (Roben, 1993: 3). دوشه و بسیاری از قائلان به این دیدگاه، متن را مبنای اصلی نقد اجتماعی می­دانند و برای متن اهمیت خاصی قائلند؛ زیرا از دیدگاه اینان، این متن است که تصویری از جهان واقعی نویسنده ارائه می­کند و رابطۀ مستحکمی با واقعیت اجتماعی و جامعۀ مرجع ایجاد می­کند. دوشه متن را همان رمان می­دانست که در کلیتش، جامعه متن را می­سازد. (Duchet, 1973: 495). همچنین از دیدگاه دوشه اثر ادبی برای بازتولید عناصر جامعۀ واقعی، گفتمان­های مربوط به مشکلات جامعه و واقعیت­های جوامع انسانی را در جامعه متن بازتولید می‏کند. این گفتمان­ها که دارای مضامین متعددند، بیانگر بُعد اجتماعی متن­اند؛ بنابراین، گفتمان اجتماعی نظر غالب جامعه متن را بازتاب می­دهند و شیوه­های متفاوت تفکر، کنش­های اجتماعی، ایدئولوژی­ها و جهان­بینی­های متفاوت را نشان می­دهند. (Duchet, 1973: 453)

از این چشم­انداز نظری، می­توان متن داستان­های کوتاه صادق هدایت را نوعی بازنمایی واقع‏گرایانه از جامعۀ مرجعی دانست که در آن، موقعیت و وضعیت زنان به روشنی، ابعاد انحطاط اجتماعی، فروپاشیدگی اخلاقی آن، مناسبات اقتدارگرایانۀ مردسالار و تسلط نوعی خُلقیات و هنجارهای اجتماعی و فرهنگی را نشان می­دهد که زیست زنانه را در آن به انواع رنج­ها یا شیوه‏های زیستن مبتنی بر تحقیر و نادیده گرفتن درهم آمیخته­است.

 

موقعیت زنان در داستان­های صادق هدایت: بازنمایی شکلی از انحطاط اجتماعی و فرهنگی

در داستان­های صادق هدایت، زنان نقشی محوری، نمادین، پررنگ و بعضاً پیچیده دارند. این تکثر شخصیت­ها سبب شده­است تا داستان­های صادق هدایت به­ویژه داستان­های کوتاه او، سرشار از ظرفیت­های ادبی و روایی باشند و اجازۀ نگریستن به زنان این داستان­ها از چشم­اندازهای مختلف را بدهند. از زاویۀ دید این پژوهش، می­توان نقش زنان و زیست­جهان آنان در داستان­های کوتاه صادق هدایت را از منظر افول و انحطاط اجتماعی و اخلاقی نیز نگریست. این بدان معنی است که تأمل در بافت روایت­های صادق هدایت و نوع خوانش و زاویۀ دید وی دربارۀ اغلب زنان و دختران داستان­هایش، می­تواند نشان دهد که این روایت­ها با محوریت رنج و تحقیر زنان، نوعی بازنمایی از وضعیت­های اجتماعی و فرهنگی کلان­تری است که از دیدگاه صادق هدایت، منحط و نازل است و جامعه­ای را آیینه­گی می­کند که در یک فرآیند تاریخی، به دورانی از افول و انحطاط وارد شده­است. بر این اساس، وضعیت زنان و زیست­جهان آنان، سبک زندگی­شان، میزان سخنوری و گفت­وگوهای آنها در داستان­ها، باورهای خرافۀ آنها، زیردست بودنشان، در سایۀ اقتدار مردانه ماندنشان، تحقیر دیدن­ها و نادیده گرفتن­هایشان و اموراتی از این دست، بازتابی از یک وضعیت اجتماعی منحط است که زنان و هستی­شان به روشنی بازنمایانندۀ این افول اجتماعی می­تواند قلمداد شود. در اینجا، با مسلّم فرض کردن اندیشه­های انحطاط­شناسانۀ صادق هدایت دربارۀ ایران و نوع مواجهۀ وی با تجربه­های تاریخی و پیشینی ایران، می­توان ربط و نسبتی قابل تأمل میان فرودست ماندن زنان و افول اجتماعی را نمایان ساخت. مؤلفه­هایی همچون فقدان آموزش و دسترسی به تعلیم و تربیت اصولی، زیستن در فضایی پر از رذیلت­های اخلاقی، وجود باورهای خرافی، ماندن زیر نگاه خیره و مقتدرانۀ مردان، تأثیرپذیری آنها از مناسبات مردسالارانه و غلبۀ نوعی بینش جنسیتی سنتی، بخشی از مؤلفه­هایی هستند که در داستان­های کوتاه صادق هدایت و در نسبت به زنان به فراوانی یافت می­شوند. این مؤلفه­ها اگر در زمینه­ای از مناسبات اجتماعی و خصلت­های اجتماعی پایدار و از منظری جامعه شناختی نگریسته شوند، می­توانند خادم آرا و اندیشه­های وسیع­تر وی دربارۀ انحطاط اجتماعی ایران قلمداد شوند. در واقع از آنجا که زنان در روایت­های صادق هدایت، نسبتی عمیق با وضعیت­های کلی فرهنگی و اجتماعی دارند، بنابراین، تباهی و تیره بودن وضعیت اکثر آنها در این روایت­ها، برگرفته از نگرش وسیع­تری است که بر اساس آن، این جامعه، بیمار و منحط است.

 

خانه­نشینی و اسیری

زنان داستان­های هدایت اغلب حضور بسیار اندکی در عرصۀ عمومی دارند. این حضور اندک بیش از هر عامل دیگری، ناشی از سیطرۀ عنصر مردانه بر مناسبات عمومی و سیطره­اش بر زنان و میل به کنترل­گری آنان ناشی می­شد. خصلت­های سنتی غالبی که به مراودات و رفت­وآمدها در عرصۀ عمومی تأثیر می­گذاشت، همواره میل به استمرار غلبه و سیطرۀ مردان داشت و حضور زنان در این حوزه­ها را ضد ارزش و امری نابه­هنجار تلقی می­کرد؛ بنابراین، زنان تحت تأثیر این ارزش­های اجتماعی، نه تنها سرسپرده و مطیع می­شدند، بلکه همین مطیع بودن به معیاری برای ارزش‌گزاری و تفکیک زن خوب از زن بد تبدیل می­شد. (ر.ک: بنده­زاده، 1382: 48) 

همین موقعیت، زنان را به­تدریج کم­سخن­تر و خاموش­تر می­کرد و کم­حرفی را به فضیلتی گرانسنگ برای زنان لحاظ می­کرد. عجیب نیست اگر زنان در داستان­هایی همچون «حاجی مراد»، «زنی که مردش را گم کرد»، «تجلی»، «حاجی آقا» و «آبجی خانم» این حالت اسیر و خاموش بودن زن را به قوت دارند. به­عنوان نمونه، در داستان حاجی مراد، حاجی اجازه نمی­دهد که زنش از خانه بیرون بیاید و این حق را از او سلب کرده­است و وقتی زنی دیگر را در کوچه به­جای همسر خود می­پندارد، به او سیلی می­زند که چرا بدون اجازه بیرون آمده­است. «در کوچه زن مشهدی صراف را با زن خود اشتباه گرفت از اینکه بدون اجازه به کوچه آمده بود به او سیلی زد.» (هدایت، 1330: 41) همچنین زرین­کلاه در داستان «زنی که مردش را گم کرد» از جملۀ همین زنان است که اسیر و تسلیم بدبختی­هایی است که از طرف مادر از بچگی و در جوانی نیز از طرف شوهر خود به­وجود آمده­است. «تمام بدبختی­های دورۀ زندگی­اش جلو او مجسم شد، فحش­هایی که شنیده بود. کتک­هایی که خورده بود. از همان وقت که بچۀ کوچک بود مادرش یک مشت به سر او می­زد و یک تکه نان به دستش می­داد و پشت در خانه­شان می­نشاند و او با بچه­های کچل و چشم­دردی بازی می­کرد و هرگز روی خوش و یا کمترین مهربانی از مادرش ندیده بود.» (هدایت، 1343: 5 -94) این­گونه است که مثلاً در داستان «حاجی مراد» و «زنی که مردش را گم کرد» نویسنده جهانی تاریک و وحشت­زا در پیش چشم خواننده می­گسترد؛ جهانی که زن در آن کنیز و اسیر است. (ر.ک: آرین پور، 1380: 137)

داستان «تجلّی» نیز از جمله داستان­های دیگری است که زن در نگاه مرد به­عنوان یک وسیله و ابزاری در جهت خدمتکاری در خانه به شمار می­رود. «هاسمیک» در این داستان این­گونه در اندیشۀ شوهرش نقش بسته است. «خوشبختانه شوهرش نسبت به او اطمینان کامل داشت یا اصلاً اهمیت نمی­داد چون او زن گرفته بود مثل اثاثیۀ خانه، یک جور بیمه برای زندگی مرتب و آرام، تأمین آشپزخانه و رختخواب بود یک نوع پیش‌بینی برای روز پیری و فرار از تنهایی بود تا صورت حق به­جانب در جامعه به خود بگیرد. فقط می­خواست آدم مطمئنی به کارهای داخلی خانه­اش رسیدگی بکند و بس.» (هدایت، 1384: 154) در داستان «حاجی­آقا» نیز زن حالت اسیر بودن را دارد که از اختیار و انتخاب محروم و مورد بی­توجهی قرارگرفته­است و این باعث می­شود که گاهی برای فرار از این ظلم دست به خودکشی بزنند و خود را از این زندگی نکبت‌بار نجات دهند و از ننگ اسیری برهند. حلیمه و اقلیمه از جمله زنان حاجی آقا در این داستان هستند که با این درد، دست و پنجه نرم می­کنند و همچنان که راوی می­گوید «اولین زن، اقلیمه با تریاك خودکشی کرد.» (هدایت، 1363: 66) و «حلیمه نیز از درد و دل کهنه مرد.» (هدایت، 1363: 67) هدایت در ادامه و در جریان روایت خواب حاجی دربارۀ حلیمه، بخش دیگری از رنج­های وی را منتقل می­کند. «چه زن نازنینی بود. این همه صیغه و عقدی که سرش آوردم، این زن خم به ابرویش نیامد، یک "تو" به من نگفت. خدا بیامرزه! حلیمه خاتون توی خونۀ من خیلی زجر کشید. سه مرتبه خواست بره امامزاده داوود، نذر و نیاز داشت، من اجازه ندادم. یادت می­یاد آن روز که پیرهن سمنقرنوش را به تنش پاره کردم.» (هدایت، 1363: 58) هدایت با بیان این حالت­ها و خاموشی­ها و اسیری­ها پرده از چهرۀ ظلم و ستم مردانی برمی­دارد که حس انسانیت را در خود کشته و به زورگویی و ظلم مشغولند. در عین حال هدایت ویرانگری خشونت را به زندگی خود مرد انعکاس می­دهد تا به نحوی او را در برابر عمل خود مسؤول کند. (ر.ک: جورکش، 1377: 252)

 

زنان و رذیلت­های اخلاقی

بسیاری از زنان در روایت­های صادق هدایت با رذیلت­های اخلاقی دست ­به گریبانند. بافت روایت­ها به­نحوی است که مخاطب می­تواند با سهولت بیشتری با این زنان همذات­پنداری می­کند. و این بدان دلیل است که زمینه­های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی که کنش­گری این شخصیت­ها در آن انجام می­شود، ناهموار، پر از کمبود و نقصان، فقر و تنگدستی و چشم ­و هم­چشمی و حسادت است. در واقع، این بافت اجتماعی است که زمینه­ای برای خشونت­ها، بددهنی­ها، فحاشی­ها و بی­اعصابی­ها و اضطراب­ها فراهم می­کند. حجم قابل توجه زنانی که به یک یا چند خصیصه از این رذیلت­های اخلاقی مبتلایند، در داستان­های کوتاه هدایت کم نیستند. در داستان «علویه خانم» تقریباً همۀ زن­ها، خاصه علویه خانم، نفرت­انگیز، فاسد و زناکار و حتی توسری‌خور هستند. «پس از اندکی تأمل علویه رویش را به صاحب پرده کرد و گفت: امروز چیزی دشت نکردیم. انگار خیر و برکت از همه چی رفته. دورۀ آخر زمونه. اعتقاد مردم سست شده همه­اش سه زار و هفت شاهی! با چهار سر نونخور چه خاکی به سرم بکنم؟» (هدایت، 1356: 13) در ادامۀ همین داستان، فحاشی و بددهنی زنانه نسبت به هم روایت می­شود. «آبکش به کفگیر میگه هفتاد سوراخ داری! زنیکه لوند پتیاره پاردم سابیده! نذار دهنم واز بشه، همینجا هتک هوتکِت رو جر میدم. حالا واسیه من نجیب شده!» (هدایت، 1356: 38)

همچنین شخصیت‌های مهم زن در داستان «طلب آمرزش» (خانم گلین و عزیز آقا) هر دو زنان خبیث و نفرت‌انگیزی بازنمایی شده­اند. عزیزآقا در این داستان به­شدت در حسادت نسبت به خدیجه (هووی عزیزآقا) به سر می­برد. در یکی از جمله­های وی خطاب به خانم گلین، می­توان به این حجم از خشونت، تیرگی و نفرت پی برد. عزیزآقا خطاب به خانم گلین: «خدیجه آبستن شد و یک پسر به دنیا آورد سنجاق را تا بیخ تو ملاج بچه فروکردم و بعد هولکی از اتاق بیرون دویدم. بعد از دو روز بچه مرد.» (هدایت، 1343: 61) دومین زن این داستان «خانم گلین» است که ناخواهری و هووی خود را عمداً مورد آزار و اذیت قرار می­دهد تا جان خود را از دست بدهد که در آخر داستان به گناه خود اعتراف می­کند و با زیارت آمدن خود را تبرئه و راضی نشان می‏دهد. «خانم گلین قلیان را از دست عزیز آقا گرفت، دود غلیظی از آن درآورد و بعد از کمی سکوت گفت: همین شاه باجی که همراه ما بود، من می‏دانستم که تکان راه برایش بد است، استخاره هم کرده بودم، بد آمده بود؛ اما با این وجود آوردمش. می­دانید این ناخواهری من بود، شوهرش عاشق من شد، مرا هوو برد سر شاه باجی. من از بس که توی خانه به او هول و تکان دادم، افلیج شد، بعد هم در راه او را کشتم تا ارث پدرم به او نرسد! و می‌خندید، عزیز آقا از شادی اشک می­ریخت. بعد گفت:... پس...پس شما هم... خانم گلین همین طور که پک به قلیان می‌زد گفت: مگر پای منبر نشنیدی زوار همان وقت که نیت می‏کند و راه می­افتد اگر گناهش به اندازۀ برگ درخت هم باشد، طیّب و طاهر می­شود.» (هدایت، 1343: 9‏ـ‏68)

این الگو در داستان چنگال هم تکرار می­شود. در اینجا نیز شخصیت رقیه­سلطان از آن دست شخصیت­های زن قلمداد می­شود که رفتارهایی همراه با خشونت، نفرت، آزار دادن و اذیتِ دیگران از خود نشان می­دهد. «رقیه سلطان بلای جان این دو بچۀ یتیم احمد و ربابه شد و شکنجه و در آزار آنها به هیچ وجه کوتاهی نمی­کرد. رقیه سلطان برای اینکه آنها را از زندگی خودش جدا بکند، اطاق روی آب انبار را که نمناك و تاریک بود برای آنها اختصاص داد و از این رو دو ماه بود که احمد پادرد گرفته بود و با آنکه چندین بار دعا گرفتند رو به بهبودی نمی­رفت.» (هدایت، 1343: 110)

 

ناتوانی و ناامیدی در دفاع از خود

یکی از مهم‌ترین خصلت­هایی که زنان داستان­های صادق هدایت همواره دارند، نوعی استیصال، ناتوانی و فقدان توانایی در جهت اعمال نوعی کنشگری فعالانه­تر در حوزۀ اجتماع است. زنان در این روایت­ها به تمام معنا دارای کنشگری محدوداند. نه توان تصمیم­گیری مستقل دارند، نه جامعه و معیارهای آن مجال هر نوع تصمیم فردی به آنها می­دهد و نه تحت تأثیر اقتدار مردانه و نظام مردسالار، امکان دیگری برای زیستن دارند؛ بنابراین، نوعی مظلومیت یا گوشه­گیری و ناتوانی در اغلب این شخصیت­ها قابل مشاهده است. این امر البته ناتوانی و سترون بودن جامعه و معیارهای آن را نشان می­دهد که در جای خود، نشانه­هایی از رکود، انفعال و ایستایی در آن موج می­زند. به‏عنوان مثال در داستان «چنگال» از مجموعۀ سه قطره خون، این مؤلفه از بازنمایی زنان دیده می‏شود. داستان چنگال در مورد برادر و خواهری به نام سید احمد و ربابه است که بعد از مرگ مادر (صغرا) و ازدواج مجدد پدر (سید جعفر) با زنی دیگر به نام رقیه سلطان، می­خواهند با فرار از خانۀ پدری به اَرَنگه (سرزمین رؤیایی) بروند تا در آنجا به دور از اذیت و آزاری که از نامادری می‌بینند، زندگی کنند. هدایت در بخشی از روایتش در این زمینه می­نویسد «شب که می‌شد، با هم کنج اتاق تاریکشان شام می‌خوردند و لحاف رویشان می‌کشیدند و مدتی با هم درد دل می‌کردند. ربابه از کارهای روزانه‌اش می‌گفت و احمد هم از کارهای خودش.» (هدایت، 1343: 103) 

داستان از سه بخش اصلی تشکیل شده­است. در بخش نخست، سید احمد که کار روزانه در مغازۀ پینه‌دوزی را به پایان رسانده و به خانه برگشته­است، در گفت‌و‌گو با خواهرش با خبر می‏شود که رقیه سلطان آن روز باز هم او را به باد کتک گرفته بود و پدرشان که ابتدا کتک خوردن ربابه را فقط نظاره می‌کرده و می­خندیده، به رقیه سلطان حمله‌ور شده و گلویش را به قصد کشت فشار داده بوده­است. سرنوشت ربابه و مادرش در مقابل افکار بیمارگونه و توهّمی برادر و همسر به­صورت غیرمنتظره و ناگهانی به مرگ می­انجامد و این مادر و دختر در این داستان در مقابل دفاع از جان خود ناتوان­اند. «امروز من آشپزخانه را جارو می‌زدم، چادرم گرفت به کاسه چینی، همانی که رویش گل‌های سرخ داشت، افتاد و شکست. اگر بدانی ننجون چه به سرم آورد. گیس‌هایم رو گرفت مشت مشت کند. هی سرم را به دیوار می‌زد، به ننم فحش می‌داد. می‌گفت آن ننه گور بگوریت، بابام هم اونجا وایساده بود می‌خندید. سید احمد خشمگین: می‌خندید؟ هی خندید خندید. می‌دونی حالش به هم خورده بود. همان جوری که یک ماه پیش شد. بعد یک مرتبه دهنش کف کرد، کج شد. آن وقت پرید ننجون رو گرفت. آنقدر گلویش را فشار داد که چشم‌هایش از کاسه در آمده بود. اگر ماه سلطان نبود خفه‌اش کرده بود. حالا فهمیدم ننمون را چه جور کشت. چشم‌های سید احمد با روشنایی سبز رنگی درخشید و پرسید: کی گفت که ننمون رو اینجور کشت؟ ماه سلطان بود که رفت سر نعش او و می‌گفت که گیس‌هایش را دور گردنش پیچیده بود. نمی‌دونی وقتی که دست‌هایش را انداخت بیخ گلوی ننجون.» (هدایت، 1383: 8‏ـ‏107)

در بخش دوم داستان و خواستگاری مشدی غلام از ربابه باعث سوء‌ظن سید احمد به خواهرش می‌‎شود. اینکه چرا مشدی غلام به خواستگاری خواهرش آمده­است؟ آیا ربابه مقصر به تأخیر افتادن فرار از خانه پدری است؟ در بخش پایانی داستان معلوم می‌شود که سید احمد، نه فقط از احتمال ازدواج خواهرش با مشدی غلام ناخودآگاهانه ناراحت است، بلکه اصولاً ورود هر مرد دیگری به زندگی ربابه باعث نگرانی او می­شود. (ر.ک: هدایت، 1343: 117)

حرص و آز

حرص، طمع و آز، خصلت­های غیراخلاقی دیگری هستند که در روایت­های هدایت، زنان آن را دارند. هدایت در داستان «مرده­خورها» از مجموعۀ زنده به گور نیز به نوعی با مرگ مشدی رجب، حرص و طمع زنان او را به نمایش می­گذارد و گریه و زاری کردن­ها، جز ظاهرفریبی، هیچ معنایی را در این داستان نمی­رسانند. به­عنوان مثال منیژه که زن اول مشدی رجب است به ظاهر قدرتمندتر از نرگس (هووی منیژه) به شمار می­آید؛ وی با ظاهرنمایی­ها و عجز و لابه­های دروغین و حتی تهمت‌زدن به نرگس و مجرم نشان دادن او در مرگ مشدی، به­دنبال مال مشدی است، نرگس نیز هرچند قدرت کمتری دارد، ولی او نیز از این دایرۀ حرص و طمع برای دستیابی به مال مشدی بیرون نیست، حتی گورکن و شیخ علی نیز که هنوز مرده را دفن نکرده­اند، به­دنبال پول کفن و دفن می­گردند. در این میان هیچ عاطفه و اندوهی در مرگ مشدی وجود ندارد، درحالی­که مشدی سکته ناقص زده بود و زنده می­شود و با کفن به سوی آنها می­آید و اینجا است که همۀ آنها ترسیده و شخصیت اصلی آنها آشکار می­شود. منیژه دستپاچه کیسه را از گردن خودش درمی‌آورد با دسته کلید و النگوها جلو مشتی پرت می­کند. «نه. نه. نزدیک نیا، بردار برو، مرده، مرده... دسته کلید را بردار، صدتومانی که از صندوقت برداشتم توی کیسه است با یک قبض پنج تومانی، بردار و برو، به من رحم کن. نرگس از گوشۀ چارقدش چیزی درآورده، می­اندازد جلوی او. این هم دندان­های عاریه­ات با پنج تومانی که از آ شیخ علی گرفتم. مشدی رجب مات با لبخند: نه نترسید من نمرده­ام، سکته­ام ناقص بود، در قبر به هوش آمدم! منیژه: اینهم...اینهم ماشاالله از کار کردن آشیخ علی! سه ساعت مرده را به زمین گذاشت! قلیان...یکی به من قلیان برساند... او زنده به گور... زنده به گور...!» (هدایت، 1367: 9 -78)

 

خیانت و دروغ

خیانت و دروغ نیز گاهی در ویژگی بعضی از زنان داستان­های هدایت به چشم می­خورد. هدایت با آوردن این نمونه­ها می­خواهد مخاطب داستانش را از این صفت رذیله دور کند و این صفت را به آنها بشناساند. به­عنوان مثال فیلیسیا در داستان «هوسباز» نقش زن هوسبازی را به خود اختصاص داده­است که با وجود ابراز عشق به باگوان (معشوقۀ فیلیسیا) در عشق خود پایدار نیست و وفاداری خود را با جذب راوی داستان به سوی خود از بین برده و خیانت خود را آشکار می‏کند. «بعد به زانو درآمد و مرا در میان بازوان خود گرفته و سر بی‌نهایت زیبای خود را به من می­مالید و به سختی نفس می‏زد و صورتش را رو به من می­گرفت. خواستم او را در آغوش کشم که صدای عجیب بهم خوردن بال حیوانی به گوشم رسید دیدم خفاشی که حیوان شبگرد بلادفاعی است و خصوصاً در فصل بارندگی به گردش شبانه می­پردازد، در کمال وحشت وارد اتاق من شده و دور اتاق چرخ می­زند. فیلیسیا (زن هوسباز) می­گوید می‌بینی؟ (به این روح است) این روح باگوان است که برای تنبیه من آمده­است. آمده مچ مرا با تو بگیرد باید هم الساعه تو را ترك کنم.» (هدایت، 1367: 80)

همین موضوع در داستان «صورتک­ها» زندگی مالک‌زادۀ از فرنگ برگشته را (منوچهر) در هم می‌ریزد. در این داستان وقتی فرنگیس، خواهر منوچهر عکس خجسته (معشوقۀ منوچهر) را که مست و لایعقل در آغوش مرد دیگری بود به منوچهر نشان می­دهد و منوچهر چون خیانت او را می­بیند، می­داند که عشقشان بر پایۀ هوس و دروغ بوده­است. «می­خواهم بگویم که تو برای من موهوم یک موهوم دیگر هستی، یعنی تو به کسی شباهت داری که او موهوم اول من بود. برایت گفته بودم که پیش از تو من ماگ را دوست داشتم... تو را دوست داشتم چون شبیه او بودی، تو را می‌بوسیدم و در آغوش می‌کشیدم به خیال او پیش خودم تصور می‌کردم که اوست و حالا هم با تو بهم زدم چون تو نمایندۀ موهوم من بودی یادگار آن موهوم را چرکین کردی.» (هدایت، 1379: 229) هدایت با بیان ویژگی­هایی چون دروغ و خیانت و سادگی و تسلیم شدن در مقابل خواسته‏های مرد که از شخصیت­های داستانش سرمی­زند به ­نوعی می­خواهد آنها را از اعمال بر حذر دارد و آنها را به روح پاك زنانۀ خود دعوت کند که در وجودشان بیرنگ شده­است. نتیجۀ این خیانت از نظر هدایت مرگ منوچهر و خجسته است که مرتکب این اشتباه شده­اند: صبح یک مشت گوشت سوخته و لش اتومبیل کنار جاده افتاده بود. کمی دورتر دو صورتک پهلوی هم بود، یکی چاق و سرخ و دیگری زرد و لاغر به شکل چینی‌ها که به هم دهن­کجی کرده بودند. (ر.ک: هدایت، 1379: 231)

همچنین در داستان «دن ژوان کرج» خیانت زنی را می­بینیم که معشوقۀ شخصیتی به نام حسن است. این زن خیانت خود را آشکارا در مقابل حسن به نمایش می­گذارد و با دن ژوان (دوست حسن) که شخصی شرابخوار و لاابالی بوده و پی­در­پی همسر حسن را به رقص و پایکوبی دعوت می­کند، طرح دوستی می­ریزد و حسن را خوار و تحقیر کرده و به دن ژوان ­می­پیوندد. «دیدم یک اتومبیل لکنته بدتر از اتومبیلی که ما را به کرج آورده بود از جلو مهمانخانه رد شد. ناگهان چشمم به مسافرین آن افتاد از پشت شیشه دن ژوان و خانم حسن را دیدم که پهلو هم نشسته و گرم صحبت بودند.» (هدایت، 1353: 168)

 

مردسالاری و انفعال زنان

یکی از مهم‌ترین زمینه­های ساختاری که به بازتولید ابژۀ مردسالاری در جامعه­ای مثل ایران کمک می­کرد و به تداوم آن در طی قرون و اعصار یاری می­رساند، مناسبات اقتصادی بود. این مسأله به نوعی جامۀ فقهی نیز به تن می­کرد و مسألۀ تحت تکلف بودن و وظیفۀ تأمین معاش را برای زن و مرد هنجارپذیر می­ساخت. این مسأله هم ناشی از میزان توسعه­نیافتگی بود و هم ناتوانی در تولید ثروت که به­واسطۀ آن، کنشگری اجتماعی زنان بهتر شود. در واقع در جوامع مرد سالار و سنّتی، اخلاق اقتدارگرایانه به­عنوان یک سری ارزش­ها و کارهای فرمایشی که وجدان افراد را از کودکی تحت تأثیر قرار می­دهد، نظامی محدودکننده و سلطه‌گرایانه است و چنین نظام اخلاقی در یک جامعۀ «مرد محوری» رویکردی همگام با وجدان آزاد فرد ندارد، بلکه از سوی مراکز قدرت (سیاست‌ورزی جنسی) در نظام­های مرد سالاری تعیین می‌شود. (ر.ک: احمدی خراسانی، 1382: 60 و باقری، 1382: 86)

در داستان­های کوتاه صادق هدایت این خصیصه­های زنانه و مردانه به­وفور بازنمایی شده­است. زن یا قربانی مرد است یا تحت حمایت او از این دو حالت منفعل خارج نیست. در داستان کوتاه «حاجی مراد» شهربانو، زن حاجی مراد جزء لاینفک خانه است و به زعم حاجی نباید بدون اجازۀ او پایش را از خانه بیرون بگذارد و یا حتی آب بخورد، در غیر این‌صورت حاجی او را کتک می‏زند. همچنین در داستان کوتاه «تجلّی» نگاه شوهر هاسمیک به او یک نگاه کاملاً ابزاری است که شخصیت زن را در حد یک شیء تنزل می­دهد. «مثل سگ پاسوخته دنبال پول می‌دوید و اسکناس‎های رنگین را روی هم جمع می‌کرد، هرگز نمی‌توانست آرزوهای او را برآورد. چون او زن گرفته بود. مثل اثاث خانه یک جور بیمه برای زندگی مرتب و آرام، تأمین آشپزخانه و رختخواب بود، یک نوع پیش‌بینی برای روز پیری و فرار از تنهایی بود تا صورت حق به­جانب در جامعه به خود بگیرد فقط می‌خواست آدم مطمئنی به کارهای داخلی خانه‌اش رسیدگی بکند و بس.» (هدایت، 1353: 101) «حاجی ابوتراب» ملقب به حاجی آقا با داشتن هشت زن (چهار دائم و چهار صیغه) نگاهی کاملاً ابزاری نسبت به زن دارد. زن برای او در حکم یک کالا یا ابزار خانه است. حاجی زن را برای آسایش در پیری و خاموش کردن آتش شهوتش می‌خواهد. حاجی آقا زنانش را منحصر به اندرونی می­کند و نسبت به آنان هتاکی می­کند. او حتی به خدمتکار مورد اطمینانش «مراد» می‌سپارد که دائماً مراقب آنها باشد چون به رفتار آنها مشکوك است. «تو اگر آب دست داری نباید بخوری مگه هزار بار بهت نگفتم؟ تو باید آنها را بپایی و... تو باید دو چشم داری دو تای دیگر قرض بکنی هواشان را داشته باشی، مثل اینکه خودم همیشه کشیکشان را می‌کشم...فهمیدی؟» (هدایت، 1363: 13) حاجی ابوتراب با روابط زن در درون اجتماع و جامعه کاملاً مخالف است و آن را نوعی تجدد می­داند و از اینکه پسرعموی یکی از زنان صیغه­ای او (محترم) به نام «گل و بلبل» که از قضا خوش قیافه نیز هست به اندرونی­اش ورود می‌کند بسیار شاکی است. «این مرتیکۀ نره غول، پسر عموی محترم،... هر وقت میاد سرش را پایین می‌اندازد و صاف می‌ره تو اندرون، خوب اینجا زن و بچه هستند، رویشان وازه، حالا آمدیم و پسر عموی محترمه و به همه محرم نیست، مردم فردا هزار جور حرف درمی­آرند. من راضی نیستم. تو یک جوری حالیش بکن. می‌ره تو اندرون با منیر (صیغه آخری حاجی آقا) جناق می‌شکنه و خیلی خودمانی شده». (هدایت، 1363: 13)

زن­ستیزی

در داستان‌های کوتاه هدایت خاستگاه شخصیت‌های زن­ستیز و یا شخصیت‌هایی که اعمال و رفتارشان به تباهی و ویرانی زنان می‌انجامد عمدتاً طبقات سنتی هستند. به­عنوان مثال داش آکل، از طبقات ممتاز جامعه است و خاستگاه طبقاتی­اش فئودالی است که پدرش از ملاکین بزرگ فارس بوده است. (ر.ک: هدایت، 1343: 60) داشتن یک زندگی عادی مانند مردم دیگر برای او اسارت در پی دارد و پیوند زناشوئی برایش دشوار است و آن را همچون قید و‏بندی برای آزادگی خود می­داند، و این به احتمال زیاد بسته به حکم تربیت در درون زندگی فئودالی و طبقاتی­اش می‌باشد. «او نمی­خواست که پایبند زن و بچه بشود، خودش را گرفتار کند، می‌خواست آزاد باشد، همان‌طوری که بارآمده بود.» (هدایت، 1343: 60) و یا در داستان «محلّل» از مجموعۀ سه قطره خون، مشهدی شهباز نگاه ستیزنده و سنّتی‌ای نسبت به زن دارد و نیز نسبت به ربابه که (تحت فشار روحی و روانی بوده­است) هیچ درکی ندارد. او که به قول خودش به خوشی روزگار می‏گذرانده­است که «پتیاره­ای» (ربابه) وارد زندگی او می­شود و زندگی­اش را به جهنم تبدیل می‏کند. مشهدی شهباز از آن مردهایی است که زنان را بی‌عقل می‌دانند.

«این زن اصلاً خل و چل بود نمی‌دانم چطور شد که یک مرتبه آتشی شده گاهی تنهایی گریه می‌کرد، گاهی شوهرش اولی بود.» (هدایت، 1343: 154)

هتاکی نسبت به زنان توسط مردان در جوامع سنتی و مردسالارانه امری طبیعی و کاملا ًمشهود است. در آثار و داستان‌های هدایت نیز می‌توان چنین هتاکی‌هایی را از سوی مردان به­وفور دید. به­عنوان مثال، در داستان کوتاه «حاجی مراد» که در مورد زندگی عادی مردم است، شهربانو زنی است اسیر که بدون اجازه حاجی نباید بیرون برود و به­خاطر اختلافات زندگی زناشویی­اش با حاجی مدام از او کتک می­خورد. زمانی­که حاجی مراد زنش را از روی حاشیه­های سفید چادر تشخیص می­دهد و بعد از اطمینان یافتن از اینکه زن بدون اجازۀ او خانه را ترك کرده به رگ غیرتش بر می­خورد و تصمیم به تنبیه کردن زن آن هم در وسط خیابان می­گیرد و یک سیلی محکم به گوش او می‌زند. (ر.ک: هدایت، 1363: 46) در داستان «حاجی آقا»، انواع هتک حرمت نسبت به زنانش توسط حاجی ابوتراب اعمال می­شود. حاجی آقا به­شدت مردسالار است و با زنانش با اقتدار و تحکم بسیار برخورد می­کند. او هتک حرمت­های کلامی را نسبت به زنانش با انواع توهین و ناسزاها آمیخته و نسبت به آنها اعمال می‌کند. «خفه شو ضعیفه، فضولی موقوف با من یکی به دو می­کنی، منم که توی این خونه فرمان می‌دم. چرا بچه این قدر کثیفه؟ یه دستمال توی این خونه پیدا نمی‌شه مفش را بگیری؟ آدم دلش بهم می‌خوره، آبروی صد ساله‌ام به باد رفت! این همه بریز و بپاش توی این خونه می‌شه باز هم مثل خونه ملایزقل زندگی می‌کنیم.» (هدایت، 1363: 17) در همین داستان «حاجی آقا» مشاهده می­شود زمانی­که زبیده، یکی از زنان حاجی، بدون اجازۀ او ترشی پیاز برداشته بود حاجی چنان با عصا به مچ پایش می­زند که او را تا مدت‌ها می‌لنگاند. (ر.ک: هدایت، 1330: 42) پایه‌های نظام مردسالاری در تحقیر زن برای نگه داشتن در وضعیت فرو­دست در همۀ دنیا برابر است، اگر چه شیوه­های تسلط و سرکوب مردسالاری با نوع نظام اجتماعی که در آن قرار دارد ساده یا پیچیده­تر می­شود.

در داستان «چنگال» مشاهده می­کنیم که ربابه و مادرش هر دو قربانی جنون و هرزگی مردان می­شوند. مادر ربابه به دست سید جعفر، پدرش در حالی­که مست است و نشانه­هایی از جنون در او پیدا است خفه می‌شود. (ر.ک: هدایت، 1343: 119) و یا در داستان «گجسته دژ» می‌توان دید که روشنک و سه دختر روستایی ناپدید شده، قربانیان جاه‌طلبی، پول‎پرستی، خرافات و نظام بیمار مردسالاری می‌شوند تا موجبات بقای آنان را فراهم کنند. در داستان «زنی که مردش را گم کرد» رفتار به ظاهر اقتدارگرایانه­ای که روح و جسم زن را در سیطرۀ قدرت مرد محوری و مردسالاری جامعه به زیر می­کشد، می‌بینیم. در این داستان می­توانیم انواع تحقیرها، هتک حرمت­ها و ضربه‌های شدید جسمی و روحی را از طرف «گل ببو» به زن روستایی ببینیم که حقوق آنها توسط مردان حاکم بر جامعه لگدمال می­شود و چیزی جز توسری و خشونت از مردان خشن جامعه به آنها نمی­رسد و همچنین زن دوم «گل ببو» قربانی دیگری از زنان است که او هم داغ شلاق مردسالاری بر بازوان و جبین او نقش بسته است و یا در داستان «حاجی آقا» می‌بینیم که نظام مرد سالاری، مردان را چنان بر زنان مسلط کرده که زن را از هویت انسانی­اش به دور کرده و مانند بردگان و غلامان حلقه به گوش به تمکین و اطاعت واداشته است. «حاجی ابوتراب» چهار زن صیغه و دائم خود را مرتب تحت نظر دارد و مدام کشیک آنها را می­دهد. او حتی به حمام رفتن زنانش نیز مشکوك است و معتقد است که آنها نباید بدون اجازۀ او به حمام بروند. چنانچه زمانی­که به محضر شمارۀ 12 می‌رود و بعد به خانه برمی­گردد می‌بیند که منیر زن صیغه‌ای و سوگلی­اش به حمام رفته و هنوز هم برنگشته به هم می­ریزد و بعد از آن انواع هتک و حرمت‌ها را نسبت به زنانش روا می‌دارد. (ر.ک: هدایت، 1363: 42)

مردسالاری در «حاجی آقا» به­وفور دیده می­شود. «حاجی» در جامعه­ای زندگی می­کند که گویی زنان را برای مردان ساخته‌اند، چنانچه «زبیده» یکی از زنانش حتی حق برداشتن ترشی و پیاز را ندارد. (ر.ک: هدایت، 1363: 42)

به کما رفتن حاجی آقا و دیدن «حلیمه خاتون» در قصری بهشتی به­خاطر زجر کشیدن او در خانۀ مردسالاری «حاجی تراب» است که هدایت آن را در پایان داستان و به­صورت طنزآمیز آورده­است. در داستان‌های کوتاه صادق هدایت خاستگاه شخصیت‌های زن‌ستیز و زن‌گریز یا شخصیت‌هایی که اعمال و رفتارشان به تباهی و ویرانی زنان می‌انجامد، عمدتاً طبقات سنّتی و کهن است. به نظر می‌رسد میان هنجارها و ساخت‌های فرهنگی، اجتماعی و ایدئولوژیک طبقات سنّتی و نظام مردسالار و زن‌ستیزی که به اندازۀ همان طبقات دیرینگی دارد، پیوندی تنگاتنگ وجود دارد. نگاه ستیزنده و ابزاری به زن را به­وفور در میان اعضای طبقات سنّتی داستان‌های هدایت می‌توان دید. در این میان شخصیت‌های زن‌ستیز برآمده از طبقات اشرافی سهم بیشتری دارند.

به­طور کلّی در داستان‌های صادق هدایت تنها اعضای طبقات متوسط و پایین اجتماع می‌توانند درک لذت‌بخشی از ارتباط غریزی با زن داشته باشند؛ رجاله‌هایی که «زن» نزد آنان تنها ابزار خوشی و التذاذ است و شهوت خوردن و نوشیدن و جماع بالاترین سرخوشی‌ها و کیف‌ها را برای آنان در پی دارد. اشراف که همۀ دغدغه‌ها، سرگرمی‌ها و اشتغالات تودۀ مردم را حقیر و ناخوش می‌دارند، در واکنشی انتقادی به این امر موضعی زن‌ستیزانه اتخاذ می‌کنند. از این­رو در داستان مانند «مردی که نفسش را کشت» از مجموعۀ سه قطره خون، میرزاحسینعلی که از خاندانی اصیل است، وقتی می‌خواهد شریک لذّت‌ها و خوشی‌های مردم حقیر شود، فرجامی مرگبار در انتظار اوست. او که عمری را در انزوای خودساخته‌اش به مطالعه و ریاضت و گوشه‌گیری سپری کرده، وقتی مانند تودۀ مردمی که همیشه آنان را کوچک و حقیر می‌دانسته، وارد کافه‌ای می‌شود؛ می‌گساری می‌کند و با زنی روسپی هم‎آغوش می‌شود، چاره‌ای جز خودکشی ندارد. (ر.ک: هدایت، ۱۳4۳: 153‏ـ‏148)

در داستان «زنده به گور» که راوی نویسنده و روشنفکری نومید و سرخورده با خاستگاه طبقاتی اشرافی است، از همۀ خوشی‌ها و کیف‌های مردم معمولی بیزار و متنفر است. راوی زن‌گریز این داستان خود را از همۀ این دلخوش­کنک‌های حقیر محروم کرده، از جمله برقراری ارتباط جنسی ‌با زن. او اگرچه ارتباطی عاطفی ناپایداری با یک زن برقرار می‌کند، اما برقراری رابطۀ جنسی را با او خوش نمی‌دارد. (ر.ک: هدایت، ۱۳67: 15)

در داستان «بن‌بست» شریف کارمندی عالی‌رتبه و سلیم‌النفس است. او مالک‌زاده است و با همۀ زن‌گریزی‌اش به اصرار اقوام وادار به ازدواج با دخترخاله‌اش، عفّت، می‌شود. عفّت نیز صاحب املاکی موروثی است و اساس ازدواج او با شریف و اصرار اقوام بر این پیوند، برای الحاق املاک او به املاک عفّت بوده­است. این پیوند که ازدواجی درون‌طبقاتی است، بیش از آنکه بنیانی عاطفی داشته باشد، اساسی اقتصادی دارد. شریف که ناخواسته به این ازدواج تن ‌در داده، افسرده و سرخورده می‌شود؛ زیرا زنش فردی فرصت‌طلب و شوریده‌احوال از آب درمی‌آید و او قربانی پول‌پرستی اقوام خود می‌شود. (ر.ک: هدایت، 1353: ۵۲) در داستان «داش‌آکل»، داش آکل، جوانمرد مشهور شیراز، شخصیتی زن‌گریز دارد. او به حکم تربیت عیّاری و قلندرانه‌اش می‌خواهد زندگی‌ای آزادانه داشته باشد «او نمی‌خواست که پایبند زن و بچه بشود، می‌خواست آزاد باشد، همان‌طوری که بار آمده بود.» (هدایت، ۱۳4۳: 56)

 

 

نتیجه‌

در داستان­های کوتاه صادق هدایت، زنان نقشی برجسته و پررنگ دارند. بررسی محتوای داستان‏های کوتاه وی از منظر جایگاه زنان و پیوند آن با مسألۀ انحطاط جامعۀ ایران نشان داد که در بسیاری از این داستان­ها، موقعیت و وضعیت زنان، وضعیتی منحط و دارای خصلت­هایی است که نشان از وضعیت اجتماعی نابه­سامان و سنّتی است. در این پژوهش بر پایۀ این پیش‏فرض که نزد صادق هدایت، موقعیت ایران در روزگار معاصر وی موقعیتی منحط بوده­است و همچنین با تکیه بر آرا و نظرات کلود دوشه و چارچوب تئوریک وی با عنوان نقد تاریخی- اجتماعی، نمونه‏هایی از این انحطاط اخلاقی و اجتماعی با توجه به موقعیت زنان در روایت­های وی بررسی شد. این بررسی نشان داد که زنان در این روایت­ها به­صورت مستمر با مجموعه­ای از رذیلت­های اخلاقی مواجه­اند و خود به­دلیل ساختارهای اجتماعی و فرهنگی، همواره به بازتولید این ابژه­های اخلاقی و فرهنگی منحط دامن می­زنند. همچنین مشخص شد که پدیده‏هایی مانند پدرسالاری، نگرش تحقیرگرایانه به زنان، فرودست کردن آنها به اسم عرف یا شریعت و عواملی از این دست، بر نوع کنش­گری زنان در جامعه تأثیر می­گذاشت و آنان را معمولاً شخصیت­هایی عصبی، بددهن، ساکت و خاموش، فریب­کار و دروغگو می­ساخت. این روایت از زن ایرانی در داستان­های صادق هدایت، به­روشنی با انگارۀ اصلی وی دربارۀ انحطاط کلی جامعۀ ایران، سازگار و منطبق بود.

 

کتابنامه

آرین­پور، یحیی، زندگی و آثار هدایت، تهران: انتشارات زوار، چاپ هشتم، 1380. 

آخوندزاده، فتحعلی، مکتوبات کمال­الدوله، به­کوشش م.ب. مؤمنی، بی‌جا، بی‌‌تا. 

احمدی خراسانی، نوشین، مجموعۀ آراء و دیدگاه­های فمینیستی، جلد دوم، تهران: انتشارات توسعه، چاپ سوم، 1382. 

اسحاق­پور، یوسف، بر مزار صادق هدایت، ترجمۀ باقر پرهام، تهران: انتشارات فرهنگ جاوید، چاپ دوم، 
1399.

باقری، خسرو، مبانی فلسفی فمینیسم، تهران: وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، دفتربرنامه‌ریزی اجتماعی و مطالعات فرهنگی، چاپ دوم، 1382. 

بی‌نام، نوشته‌های‌ پراکندۀ صادق‌ هدایت، تهران: انتشارات امیرکبیر، چاپ دوم، 1344.

بهارلوئیان‌، شهرام؛ اسماعیلی، فتح‌‏الله، شناخت‌‌نامۀ صادق‌ هدایت، تهران: نشر قطره، چاپ اول، 1379. 

جورکش، شاپور، زندگی، عشق و مرگ از دیدگاه صادق هدایت، تهران: انتشارات آگاه، چاپ اول،
1377. 

رحمانیان، داریوش، تاریخ علت­شناسی انحطاط و عقب­ماندگی ایرانیان و مسلمین، تهران: نشر خاموش، چاپ اول، 1399.

کرمانی، میرزا آقاخان، صدخطابه، به­کوشش محمد جعفر محجوب، تهران: نشر چشمه، چاپ دوم، 1395. 

همایون‌ کاتوزیان، محمد علی، صادق‌ هدایت‌ از افسانه‌ تا واقعیت، ترجمۀ فیروزه‌ مهاجر، تهران: انتشارات طرح‌ نو، چاپ دوم، 1377.

هدایت، صادق، پروین دخت ساسان. تهران: فردوسی، چاپ اول، 1309.

ـــــــــــــ، ترانه‌های‌ خیام، تهران: جاویدان، 1356.

ـــــــــــــ، تجلی، بی‌جا، بی‌تا.

ـــــــــــــ، حاجی­آقا، تهران: نشر مجلۀ سخن، چاپ پنجم، 1363.

ـــــــــــــ، زنده به گور، تهران: انتشارات مجید، 13767. 

ـــــــــــــ، سگ ولگرد، تهران: انتشارات امیرکبیر، 1353. 

ـــــــــــــ، سه قطره خون، تهران: انتشارات جامه داران، 1343. 

Duchet, Claude. Une ecriture de la socialite. paris: seuil, 1973. 

------------------. Sociocritique, paris, Nathan, 1979. 

Robin, rigine. la sociogramme en question. Le dehors et le dedans du texte. Discours social, 5 (1-2), 1-5, 1993. 

 

References

Arinpour, Yahya. Hedayat's life and works. 8th edition, Tehran: Zovar, 2001.

Akhundzadeh, Fathali. The letters of Kamal al-Doulah. Through the efforts of M.B. Believer, without place, without faith.

Ishaqpour, Yusuf. On the grave of Sadegh Hedayat. Translated by Baqer Parham, Farhang Javed, Tehran, 2020.

Ahmadi Khorasani, Noushin. Collection of Feminist Opinions and Views, Volume 2, Tehran: Tehseh, 2013.

Bagheri, Khosrow. Philosophical foundations of feminism. Second edition, Tehran: Ministry of Science, Research and Technology, Office of Social Planning and Cultural Studies, 2003.

anonymous. Sadegh Hedayat's scattered writings. Second edition, Tehran: Amirkabir, 1344.

Baharlouian, Shahram and Esmaili, Fathullah. Identity card of Sadegh Hedayat. Haran: Nash Ghatrah, 2000.

Jurkesh, Shapur. Life, love and death from the perspective of Sadiq Hedayat. Tehran: Agha, 1998.

Rahmanian, Dariush. Etiology history of decline and backwardness of Iranians and Muslims. Tehran: Nashmish Publishing, 2019.

Kermani, Mirza Agha Khan. A hundred speeches By the efforts of Mohammad Jafar Mahjoub, Tehran: Cheshmeh Publishing House, 2015.

Homayun Katoozian, Mohammad Ali. Sadeq Hedayat from legend to reality. Translated by Firozeh Mohajer, second edition, Tehran: New Design, 1998.

Hedayat, Sadiq. Khayyam's songs. Tehran: Javidan, 1977.

-----------------. Parvin Dekht Sasan. Tehran: Ferdowsi, 1930.

-----------------. Manifestation out of place

-----------------. Mr. Haji Tehran: Sokhn magazine publication, 1363.

-----------------. Three drops of blood. Tehran: Jameh Daran, 1343.

-----------------. burried alive. Tehran: Majid, 13767.

-----------------. Stray Dog. Tehran: Amir Kabir, 1353.

Duchet, Claude. Une ecriture de la socialite. paris: seuil, 1973.

------------------. Sociocritique, paris, Nathan, 1979.

Robin, rigine. la sociogramme en question. Le dehors et le dedans du texte. Discours social, 5 (1-2), 1-5, 1993.

The female world and its relationship with decadent ideas in Sadegh Hedayat's short stories (Based on the theory of social-historical criticism of Claude Duches)

 

Hanieh Sadat Pishkar⁴, Hossein Parsaei Ph.D*⁵, Hesam Ziaei Ph.D ⁶

 

Abstract

Sadegh Hedayat was considered among intellectuals and elites who believed in Iran's decadent situation and considered it a historical process. Relying on this belief, the position of women in Sadegh Hedayat's stories can be seen as a kind of representation of this decadent situation. In fact, the realistic aspect of Sadegh Hedayat's stories is so high and tangible that according to the framework of the theory of social-historical criticism of Claude Deuche, the basis of these narratives are social and historical realities that the narrative It is based on them. Based on this, a large amount of morals, norms, values, social relations, mechanisms of dominance and authority, degenerate beliefs and views and the continuation of social static situations are socio-historical realities that make women They are exposed to a significant amount of verbal and gender violence, authoritarian patriarchy, established patriarchal norms and morals, they are continuously ignored, humiliated and remain in a marginalized and silent position. In this research, the main question is that according to Sadegh Hedayat's decadent views, how can the realistic representation of the position of women in his short stories be explained based on Douche's theory? Based on this, the hypothesis is that the ratio between women's position and the social and cultural decline of Iran in these narratives is a meaningful ratio in such a way that placing these narratives next to the greater insight of Sadegh Hedayat can support this claim, to prove.

Keywords: Sadegh Hedayat, Claude Douche, women, degeneration, historical-social theory.

---

[1] 1. دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، واحد قائم‏شهر، دانشگاه آزاد اسلامی، قائم‏شهر، ایران.

Email: [e-mail]

[2] 2. استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد قائم‏شهر، دانشگاه آزاد اسلامی، قائم‏شهر، ایران. (نویسنده مسئول)

Email: [e-mail]

[3] 3. استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد قائم‏شهر، دانشگاه آزاد اسلامی، قائم‏شهر، ایران.

Email: [e-mail]

تاریخ ارسال: 12/01/1402

تاریخ پذیرش: 31/01/1403

 

[4] 1. PhD student of Persian language and literature, Qaimshahr Branch, Islamic Azad University, Qaimshahr, Iran

Email: [e-mail]

[5] 2. Assistant Professor, Department of Persian Language and Literature, Qaimshahr Branch, Islamic Azad University, Qaimshahr, Iran. (Author)

Email: [e-mail]

[6] 3. Assistant Professor, Department of Persian Language and Literature, Qaimshahr Branch, Islamic Azad University, Qaimshahr, Iran

Email: [e-mail]

---