Subject Areas : crop production

فرهاد صادقی ¹ , سيامك الياس پور ²

1 - استادیار اصلاح نباتات، بخش تحقیقات زراعی و باغی، مرکز تحقیقات و آموزش گشاورزی و منابع طبیعی کرمانشاه، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، کرمانشاه.، ایران.
2 -

Received: 2014-04-13 Accepted : 2015-02-19 Published : 2014-05-06

Keywords:

References:

 Abuzar, M. R., G. U. Sadozai., M. S. Baloch., A. A. Baloch., I. H. Shah., T. Javaid., and N. Hussain. 2011. Effect of plant population densities on yield of maize. J. Ani. Plant Science ., 21(4): 692-695.
 Ahmad, M., A. Khaliq., R. Ahmad., and A. M. Ranjha. 2010. Allometery and productivity of autumn planted maize hybrids under narrow row spacing. Int. J. Agric. Biol. 12: 661–667.
 Anonymous. 2013. Crop Progress and Condition. USDA, National Agricultural Statistics Service. [On-line]. Available at http://usda. mannlib. cornell. edu/ MannUsda/ view DocumentInfo. do? Document ID=1048. [URL accessed Apr 2013].
 Anonymous. 1989. MSTAT-C, version 1.2, Michigan State University, East Lansing, MI.
 Bakht, J., M. Shafi., H. Rehman., R. Din., and S. Anwar. 2011. Effect of planting methods on growth, phenology and yield of maize varieties. Pakistan J. Bot. 43(3): 1629-1633.
 Chandiposha, M. and F. Chivende. 2014. Effect of ethephon and planting density on lodged plant percentage and crop yield in maize (Zea mays L.). Afr. J. Plant Sci. 8(2): 113-117
 Emam, Y. 2001. Sensitivity of grain yield components plant population density in non-prolific maize(zea mays L.) hybrids, Indian J, Agric Sci., 71: 367-370.
 Govil, S. R. and H. N. Pandey. 1998. Growth response of maize to crop density, Indian Journal of Plant Physiology. 3(4): 273-276.
 Haddadia, M. H., and M. Mohseni. 2014. Effect of the plant density and sowing date on kernel yield in early maturing maize. International Journal of Plant, Animal and Environmental Sciences. 4: 170-175. Available online at www.ijpaes.com
 Hashemi-Dezfouli, A. M. and S. J. Herbert. 1992b. Intensifying plant density response of corn with artificial shade, Agron., J. 84: 547-551.
 Hashemi-dezfouli, A. M., S. J. Herbert and D. H. Putnam. 2005. Yield response of corn to crowding stress, Agron. J. 97: 839-846.
 Kim, J. G. and E. S. Chung. 1998. Effect of plant density on forage yield and quality of corn. Journal Korean Grass Science, 18(7): 49-54.
 Kisic, I., F. Basic, M. Birkas., A. Jurisic., and V. Bicanic. 2010. Crop Yield and Plant Density Tillage systems.Agriculture Conspectus Scientificus, 75(1): 1-7.
 Kucharik. C.J. 2008.Contribution of planting date trends to increased maize yield in the central United States. Agronomy Journal.100:328-336.
 Moriri, S., L.G. Owoeye., and I. K. Mariga. 2010. Influence of component crop densities and planting patterns on maize production in dry land maize/cowpea intercropping systems. Afr. J. Agri. Res., 5 ., 5 (11): 1200-1207
 Nafziger. E. 2011. Corn Planting: Optimism on Hold. The Bulletin (No. 3, Article 9, Apr 22), Univ. of Illinois Extension. [On-line]. Available at http://bulletin. ipm. illinois. edu/article. php?id= 1469 [URL accessed Apr 2013].
 Njoka, E. M., M. M. Murayan., and M. Okumu. 2005. Plant density and thinning regime effect on maize (Zea mays L.) grain and fodder yield, Experimental Agriculture., 44(12): 1215-1219.
 Paszkiewicz, S., and S. Butzen. 2001. Corn hybrid response to plant population. Crop Management Research and Technology, 11(6).
 Sadeghi, F. and R. Chokan. 2004. Study of the effects of plant date pattern on the yield of commercial maize variety (KSC 700) in Islam a bad moderate region of Kermanshah Province. Seed and Plant Improvement Journal. 2: 221-215.
 Sadeghi. M . 2013. The determination of plant density on dry matter accumulation, grain yield and yield components of four maize hybrids. International Journal of Agriculture and Crop Sciences. 5(2): 109-114.
 Sarlangue, T., FH. Andrade., PA. Calvino., and LC. Purcell. 2007. Why do maize hybrids respond differently to variation in plant density? Agronomy Journal, 99: 984-991.
 Shakarami, G. and M. Rafiee. 2009. Response of Corn (Zea mays L.) to planting pattern and density in iran. American-Eurasian J. Agric. Environ. Sci., 5(1): 69-73.
 Tokatlidis, IS. A. Has., V. melidis., I. Has., I. Mylonas., G. Evgenidis., A . Copandean., E. Ninou., and VA. Fasoula. 2011.Maize hybrids less dependent on high plant densities improve resource use efficiency in rained and irrigated conditions. Field crops Research, 120: 345-351.
 Tsimba. R., G.O. Edmeades., J.P. Millner., and P.D. Kemp. 2013a. The effect of planting date on maize grain yields and yield components. Field Crops Research. 150: 135-144
 Ulger, A. C., H. Ibrikci., B. Cakir., and N. Guzel. 1997. Influence of nitrogen rates and row spacing on corn yield, protein content, and other plant parameters, J, Plant Nut., 20: 1697-1709.

Full-Text:



مجله پژوهش در علوم زراعی - سال ششم، شماره 23، بهار  1393                                                        57

 

اثر تاریخ و تراکم کاشت بر عملکرد  و اجزای عملکرد ذرت 

در منطقه گرمسیری سرپل­ذهاب، کرمانشاه   

فرهاد صادقي¹ و سيامك الياس پور²

چكيده        

       این آزمایش به­منظور بررسی اثر چهار تاریخ کاشت به­عنوان عامل اصلی (دوم، 12، 22 تیرماه و اول مرداد ماه) و سه تراکم بوته ذرت به­عنوان عامل فرعی (67، 77 و 87 هزار بوته در هکتار) روی رقم تجاری KSC 704، در مجموع با 12 تيمار و به روش کرت­های خرد شده در قالب طرح بلوك­هاي كامل تصادفي در شرایط کشت دوم در منطقه گرمسیری سرپل­ذهاب در سال 1391 اجراء شد. صفات اندازه­گيري شامل تعداد دانه در رديف بلال، تعداد رديف دانه در بلال، وزن هزار دانه، عمق دانه، درصد چوب بلال، درصد رطوبت دانه، عملکرد بیوماس و عملکرد دانه بود. نتایج بدست آمده نشان داد اثر تاریخ کاشت برای کلیه صفات اندازه­گیری شده به ­غیر از تعداد ردیف دانه در سطح احتمال پنج درصد معنی­دار بود. اثر تراکم بوته برای بیشتر صفات اندازه­گیری شده به­جز عمق دانه و تعداد ردیف دانه در بلال در سطح احتمال پنج درصد معني­دار بود. اثر متقابل عامل­های تاریخ در تراکم کاشت برای صفات تعداد ردیف دانه در بلال و وزن هزار دانه در سطح احتمال پنج معني­دار و در سایر صفات غیرمعنی­دار بود. بیشترین مقدار صفات عمق دانه، تعداد دانه در ردیف بلال، وزن هزار دانه، عملکرد بیولوژیک و دانه به ترتیب با 55/11 میلی­متر، 7/38 دانه، 3/348 گرم، 26980 و 6968 کیلو گرم در هکتار به تاریخ کشت دوم تعلق گرفت. همین­طور بیشترین مقدار صفات فوق به ترتیب با 9/10 میلی­متر، 6/35 دانه، 9/329 گرم، 4/25870 و 6073 کیلوگرم در هکتار به تراکم کشت 77 هزار بوته در هکتار تعلق گرفت. تیمار تاریخ کشت 12 تیرماه × تراکم 77 هزار بوته در هکتار با بیشترین مقدار تولید دانه ذرت (6986 کیلوگرم در هکتار) و عملکرد بیولوژیک (30690 کیلوگرم در هکتار) به­عنوان برترین تیمار برای منطقه توصیه می­شود.

كلمات كليدي : ذرت، تاریخ و تراکم کاشت، عملکرد دانه و بیوماس

 

 

---

[1] تاريخ دريافت : 24/01/93                        تاريخ : پذيرش: 30/11/93

 - عصو هبات علمي مذكر تحقيقات كشاورزي و منابع طبيعي استان كرمانشاه ، ايران. ( نويسنده مسئول) fsadeghi40@yahoo. com

[2]  - كارشناس ارشد سازمان جهان كشاورزي كرمانشاه، ايران.

مقدمه و بررسی منابع علمی

       گیاه ذرت(Zea mays L.)  مانند  آفتابگردان و چغندر قند به­صورت تک بوته­ی بارده است و امکان پرنمودن فاصله بین بوته­ها را از طریق تولید پنجه در مزرعه ندارد. برای رسیدن به بیشترین میزان تولید دانه­ی ذرت لازم است که تراکم مناسب برای یک رقم خاص در یک منطقه­ی ویژه تعیین گردد (Kucharik, 2008). عملکرد ذرت به علت طول دوره­ی رشد کوتاه­تر در مناطق گرمسیری و نیمه­گرمسیری نسبت به مناطق معتدل کمتر است (Ahmad et al., 2010). تراکم گیاهی به عنوان یک عامل اصلی تعیین کننده درجه و میزان رقابت بین گیاهان شناخته شده است. یافتن تراکم­های مطلوب در هر منطقه­ و برای هر ژنوتیپ خاصی منجر به افزایش کمیت و کیفیت محصول تولیدی می­گردد (Hashemi-Dezfouli et al., 2005). تا یک دهه پیش، بیشتر کشاورزان در مزارع غلات به­منظور دستیابی به محصول زیادتر از تراکم­های بسیار بالا و استفاده بی­رویه از ماشین­آلات و کودهای شیمیایی می­کردند. این روش کشاورزی باعث فرسایش هرچه سریع­تر منابع خاکی و آبی می­شود (Kisic et al., 2010). در شرایط تراکم بوته زیاد و بیش از حد استقرار بوته در سطح مزرعه ضعیف است. بوته­ها دچار ورس و افتادگی می­شوند و به همین دلیل خسارت آفات و امراض در سطح مزرعه تشدید و عملکرد محصول کاهش شدیدی می­یابد (Chandiposha and Chivende, 2014). تعیین تراکم مناسب بوته در زراعت ذرت یک امر مدیریتی مهم جهت موفقیت در تولید محصول دانه­ی ذرت است. هدف از تراکم بهینه فاصله­گزاری مناسب بین بوته­ها است، به­طوری­که ترکیب مناسبی از عوامل محیطی برای بدست آوردن بیشترین عملکرد ممکن و با کیفیت مطلوب تأمین گردد. به عبارت دیگر داشتن تعداد مطلوبی بوته با رشد کافی جهت استفاده مناسب از منابع باشد (Njoka et al., 2005.). میزان کاهش عملکرد در نتیجه کاهش نور و دیگر منابع محیطی قابل دسترس برای هر بوته در تراکم‌های بالا رخ می­دهد. افزایش تعداد بوته در هکتار تا حد معینی سبب افزایش عملکرد و فراتر از آن باعث کاهش عملکرد می­شود. هدف از تعیین تراکم بوته در هر منطقه­ای یافتن تعداد مطلوبی از بوته­های استقرار یافته به منظور دسترسی به حداکثر تولید و بهره‌برداری از منابع موجود می­باشد (Hashemi-Dezfouli et al., 2005). با توجه با اجزای عملکرد دانه در هــر بوته از قبیل تعداد دانه در هــر بوته و وزن دانه، با افزایش تراکم همیشه تعداد دانه در هر بوته کاهش پیدا می­کند. در تراکم‌های پایین، کاهش عملکرد دانه توسط تعداد ناکافی بوته­ها ایجاد می­شود، این درحالی است که در تراکم­های بالاتر، عملکرد دانه اغلب به علت افزایش تعداد دانه­های تکامل نیافته و بلال­های نابارور کاهش می­یابد. عملکرد دانه در واحد سطح حاصل عملکرد دانه در هر بوته و تعداد بوته­ها در واحد سطح می­باشد. زماني كه تراكم بوته افزايش مي­يابد، عملكرد در هر بوته كاهش پيدا مي­نماید. ميزان كاهش عملكرد در نتيجه كاهش نور و ديگر منابع محيطي قابل دسترس براي هر بوته مي­باشد (Hashemi-Dezfouli et al., 2005). در بررسی دیگری که توسط محققان با هدف تاثیر تاریخ، فاصله ردیف و تراکم کاشت بر عملکرد و اجزای عملکرد دانه در منطقه معتدل استان کرمانشاه (شهرستان اسلام­آباد) انجام شد، مقدار صفات اجزای عملکرد در تراکم­های پایین، بيشتر بود و با افزایش تراکم بوته، از مقدار این صفات کاسته شد. اما عملکرد دانه در تراکم کمتر به طرف تراکم بيشتر افزايش و سپس با افزایش تراکم خیلی بیشتر (75000 بوته در هکتار) از میزان عملکرد دانه کاسته شد (Sadeghi and Chokan, 2004). محققان با مطالعه اثر تراکم بوته (7، 10 و 13 بوته در متر مربع) برای گروه زودرس ذرت مشخص نمودند که بیشترین عملکرد دانه، شاخص برداشت و تعداد دانه در بلال ذرت از تراکم 10 بوته در متر مربع بدست آمد و بیشترین عملکرد بیولوژیکی نیز از عملکرد 13 بوته در متر مربع بدست آمد (Shakarami and Rafiee, 2009). محققان گزارش نمودند که تعداد بلال تشکیل شده روی هر بوته ذرت بیشتر متاثر از عامل ژنتیکی است. اما عملکرد دانه متاثر از پارامترهای محیطی زیادی مانند تراکم و تاریخ کشت و مقدار مناسب عناصر غذایی و آب قابل دسترس گیاه است (Bakht et al., 2011). برای رسیدن به بیشترین میزان تولید دانه در هر رقم ذرت، نیاز است که تراکم و تاریخ کاشت مناسب آن هیبرید برای منطقه­ی مورد نظر تعیین گردد (Sarlangue et al., 2007). محققان با  بررسی اثر تاریخ کاشت روی عملکرد دانه ذرت در نوار ذرت خیز آمریکا از سال 1993 تا 2013، گزارش کردند که در کشت­های با تاریخ کاشت مناسب (اوایل اردیبهشت ماه) بیشترین میزان محصول ذرت (متوسط 359/13 تن در هکتار) بدست می­آید و با تاخیر یک دوره­ی 10 روزه در کاشت، متوسط عملکرد به 157/13 تن کاهش می‌یابد و در کشت نیمه دوم اردیبهشت، این کاهش به 3 درصد می­رسد (Anonymous, 2013). در مناطق گرمسیری، کاهش عملکرد به دلایل مختلفی از جمله کوتاه شدن فصل رشد، افزایش خسارت آفات و امراض، تنش گرما و خشکی در طی دوره­ی گرده­­افشانی است (Nafziger, 2011). همچنین در مطالعه­ی دیگری گزارش شد که عوامل زیادی از قبیل تاریخ کاشت و کیفیت بذر ذرت هیبرید مورد استفاده در دستیابی به بیشترین مقدار تولید محصول دانه دخالت دارند. در یک تاریخ کاشت مناسب تعداد دانه در بلال و وزن هزار دانه و پیرو آن عملکرد دانه در واحد سطح افزایش می­یابد (Ahmad et al., 2010). محققان در یک مطالعه اثر تاریخ و تراکم کاشت روی ارقام زوردرس ذرت (KSC 301  و KSC 108) بررسی  و گزارش نمودند که بیشترین عملکرد دانه به تاریخ کاشت اول (31 تیرماه) با 650/7 تن تعلق گرفت. در رقم 301 بیشترین عملکرد به تراکم 75 هزار بوته با 8 تن در هکتار و برای رقم 108 نیز تراکم 85 هزار بوته با 3/7 تن در هکتار بیشترین عملکرد دانه تعلق داشت (Haddadia and Mohseni,2014).

        هدف از اجرای این پروژه در منطقه گرمسیری و ذرت­خیز شهرستان سرپل­ذهاب تعيين و توصيه­ی مناسب تاریخ کاشت و تراکم بوته برای رقم تجاری KSC704 بود. از اهداف دیگر این بررسی، کاهش خسارت بیشیه گرمایی بر رشد و نمو ذرت و بویژه جلوگیری از تنش گرمایی روی گرده­افشانی، تلقیح بلال­ها و فرار از آفات پروانه­ای ذرت به­ویژه سزامیا (Sesamia cretica) بود و از طرفی دیگر رسیدن مزرعه ذرت قبل از شروع فصل بارندگی و سرمای منطقه بود که هر ساله بر اثر این عوامل خسارت زیادی در مزارع ذرت رخ می­دهد.

 

مواد و روش­ها

        این بررسی در سال 1391 به منظور تعیین تاثیر تاریخ­کاشت و تراکم مطلوب بوته در هکتار در اراضی حاصلخیز و پرآب منطقه گرمسیری استان کرمانشاه، شهرستان سرپل­ذهاب با موقعیت جغرافیایی 34 درجه، 14 دقیقه 34درجه و 51 دقیقه عرض شمالی و 45 درجه و 39 دقیقه تا 46 درجه و 9 دقیقه طول شرقی و ارتفاع از سطح دریا 540 متر و در شرایط کشت دوم (یک ماه بعداز برداشت گندم) اجرا شد. مقدار بارش سالیانه در این منطقه 450میلی­متر و دامنه­ی درجه حرارت آن بین 2 درجه زیر صفر تا مثبت 46 درجه در نوسان است. تیمارها شامل چهار تاریخ­کاشت (دوم، 12، 22 تیرماه و اول مرداد ماه) و سه تراکم بوته (67، 77 و 87 هزار بوته در هکتار) روی رقم تجاری KSC 704 بود، در مجموع 12 تيمار، آزمایش به روش کرت­های خرد­شده در قالب طرح بلوك­هاي كامل تصادفي در چهار تكرار و هر تيمار در چهار رديف كاشت به طول 10 متر انجام شد.

          پس از برداشت گندم، کاه و کلش سطح  مزرعه تا حدود 70 درصد جمع­آوری و سپس مزرعه آبیاری شد. توصیه کودهای شیمیایی بر اساس نتایج تجزیه خاک (جدول 1) انجام شد. مقدار مصرف کود فسفات (P2O5)  از منبع فسفات آمونيوم و پتاسيم (K2O) و نیتروژن (N) از منبع اوره به ترتیب برابر 200، صفر و 400 کیلوگرم در هکتار بود. کود اوره به­صورت تقسیط در سه مرحله­ رشد و نمو مزرعه (آبیاری اول، مرحله 7 تا 8 برگی و یک هفته قبل از مرحله­ی ظهور گل­تاجی) استفاده شد. با انجام شخم سطحی نسبت به حذف علف­های هرز اقدام و توسط دیسک نسبت به مخلوط نمودن کودهای شیمیایی و تسطیح بستر کاشت اقدام شد. به منظور مهار علف­هاي هرز باريك­برگ و پهن­برگ، 14 روز قبل از كاشت علف كش اراديكان (EPTC) به مقدار 5/6 ليتر در هكتار با خاك به­وسيله ديسك سبك مخلوط شد. عمليات آبياري به­صورت جوي پشته­اي (نشتی) که بلافاصله پس از هر تاریخ­ کاشت صورت گرفت. تعداد بوته در واحد سطح بر اساس فواصل بوته در هر تيمار محاسبه و در زمان استقرار بوته­ها تراكم هاي توصيه شده رعايت شد. به منظور مبارزه با آفات مكنده و پروانه­اي در مرحله 8-6 برگي از سم متاسيستوكس 25 درصد (اوکسی دی متون متیل) و زلون (فوزالون) به میزان 5/1 لیتر در هکتار و همچنيـن به منظور كنترل علف­هاي هرز پهن برگ از علف­كش توفوردي (U-46) به مقدار 5/1 ليتر در هكتار در مرحله چهار برگی مزرعه استفاده شد.

در اين طرح صفات اجزاي عملكرد از قبيل تعداد دانه در رديف بلال، تعداد رديف دانه در بلال، وزن هزار دانه، عمق دانه، درصد چوب بلال، درصد رطوبت دانه بر اساس انتخاب تصادفی پنج بلال از هرکرت اندازه­گیری شد. عملکرد بیوماس و عملکرد دانه بر اساس عملکرد دو خط وسط هر کرت آزمایش با حذف اثر حاشیه­ای انجام شد. در پايان عملیات تجزيه واريانس و مقايسه ميانگين­ها به روش دانكن با نرم افزار 1.2  MSTATC انجام شد (Anonymous, 1989).

 

 

جدول 1- خصوصیات شیمیایی و فیزیکی خاک محل آزمایش

پتاسیم قابل جذب (K.Av)   (p.p.m)	فسفر قابل جذب (P.Av) (%)	ازت کل (N) (%)	کربن آلی (O.C.) (%)	واکنش کل (اسیدیته) کل اشباع (pH)		هدایت الکتریکی (EC× 103) (mmhos/cm)	عمق خاک    (cm)
700	2.24	0.15	1.54		7.34	1.41	0-30

 

 

 

 

 

   نتایج و بحث

    تجزيه واريانس صفات اجزای عملکرد و عملكرد دانه نشان داد که اثر عامل تاریخ کاشت برای کلیه صفات اندازه­گیری شده به­غیر از تعداد ردیف دانه در سطح احتمال 5 درصد معنی­دار بود.

اثر تراکم بوته برای بیشتر صفات اندازه­گیری شده به جز عمق دانه و تعداد ردیف دانه در بلال در سطح احتمال 5 درصد معني­دار بود (جدول 2). صفت تعداد ردیف دانه در بلال تحت تاثیر عوامل ژنتیکی می­باشد و کمتر تحت تاثیر اثرات محیطی قرار می­گیرد و به همین دلیل عوامل تاریخ و تراکم کاشت تاثیر زیادی روی این صفت نشان ندادند. اثر 

متقابل عامل­های تاریخ × تراکم کاشت برای صفات تعداد ردیف دانه در بلال و وزن هزار دانه در سطح 

احتمال 5 درصد معني­دار و برای سایر صفات عملکرد واجزای عملکرد غیرمعنی­دار بود (جدول2). 

        نتایج حاصل از داده­های اثر عامل تاریخ کاشت بر صفات اندازه­گیری شده نشان داد که تاریخ کاشت دوم (دوازدهم تیرماه) صفات عمق دانه، تعداد دانه در ردیف بلال، وزن هزار دانه، عملکرد بیولوژیک و دانه به ترتیب با 55/11 میلی­

متر، 7/38 دانه، 3/348 گرم، 26980 و 6968 کیلو گرم در هکتار دارای بیشترین مقدار بود. در این تاریخ کاشت فرصت کافی برای تهیه یک بستر خوب و مناسب ذرت در شرایط کشت دوم منطقه وجود دارد و مزرعه ذرت قبل از شروع فصل سرما و بارندگی­های موسمی منطقه می­رسد. از طرفی رطوبت دانه در مزرعه نیز به کمتر از 20 درصد کاهش ­یافت.­ شرایط رشد و نمو در شرایط کشت اول (دوم تیرماه ) نیز از دو تاریخ کاشت دیگر (بیست ودوم تیر و دوم مرداد ماه) برای بیشتر صفات از جمله عملکرد دانه برتری معنی­داری نشان داد. لذا کشت تاخیری ذرت در منطقه با توجه به کوتاه شدن فصل زراعی و شروع فصل سرما و بارش­های منطقه­ای توصیه نمی­شود (جدول 3).

         تراکم کشت 77 هزار بوته در هکتار برای بیشتر صفات از جمله عمق دانه، تعداد دانه در ردیف بلال، وزن هزار دانه، عملکرد بیولوژیک و دانه به ترتیب با 9/10 میلی­متر، 6/35 دانه، 9/329 گرم، 4/25870 و 6952 کیلوگرم در هکتار که نسبت به سایر تراکم­ها برتری نشان داد. در شرایط تراکم کاشت کمتر (67 هزاربوته در هکتار) مقدار صفات عمق دانه، تعداد دانه در ردیف بلال، وزن هزار دانه بیشتر از دو تراکم دیگر بود. اما با توجه به تعداد بوته­های بارده در شرایط تراکم 77 هزار بوته در هکتار عملکرد دانه و بیولوژیک بیشتر بود. لذا با افزایش تراکم بوته از 67 هزار بوته در هکتار به تراکم 77 هزار بوته بیشتر صفات عملکرد و اجزای عملکرد افزایش و در تراکم­های بالاتر از آن کاهش یافت. برای مثال صفت عملکرد دانه به ترتیب برای سه تراکم ذکر شده از 6557 کیلوگرم درهکتار به 6952 و6073 کیلوگرم درهکتار تغییر یافت. یعنی ابتدا افزایش و سپس کاهش در تولید محصول دانه ذرت دیده شد. چون در تراکم 67 هزار بوته در هکتار فضای خالی بین بوته بیشتر بود و مزرعه استفاده مطلوب از نور خورشید، آب و عناصر غذایی ندارد. در تراکم 77 هزار بوته فضاهای خالی بین بوته­ها خیلی کمتر شد و عملکرد مزرعه با استفاده­ی مطلوب از تابش آفتاب، عناصر غذایی و آب قابل دسترس افزایش یافت. هنگامی تراکم 87 هزار بوته افزایش یافت. در این تراکم بوته­ها تحت تنش و برای جذب عناصر غذایی و آب با هم رقابت داشتند و تعدادی از بوته بدون بلال بودند. بالطبع عملکرد بوته و سرانجام محصول تولیدی مزرعه کاهش یافت. (جدول 3). اين نتيجه با نتايج ساير محققين از جمله  گزارش  (Sadeghi and Chokan, 2004; Hashemi-Dezfouli, et al., 2005; Sarlangue et al., 2007) مطابقت دارد. آنها بیان نمودند که واكنش بوته ذرت به تراكم زياد منجر به كاهش محصول هر بوته و افزايش عملكرد در واحد سـطح مي­گردد. در تراكم بيشتر مجموع نفوذ انرژی و نور آفتاب بوسيله كانوپي افزايش يافته و در نهايت باعث افزايش عملكرد مي­شود (Hashemi-Dezfouli and Herbert, 1992b). برخی از محققان گزارش نمودند زماني كه تراكم بوته افزايش مي‌يابد، عملكرد در هر بوته كاهش پيدا مي­نماید. ميزان كاهش عملكرد در نتيجه كاهش نور و ديگر منابع محيطي قابل دسترس براي هر بوته مي­باشد. همچنین تراكم كاشت علاوه بر عملكرد روي كيفيت و ارزش غذايي دانه نیز تاثير دارد. با كاهش ميزان نور مقدار مواد قابل اندازه­گيري از قبيل دانه، پروتئين، روغن و غيره در ذرت به مقدار زیادی کاهش مي­یابد (Hashemi-Dezfouli, et al., 2005). 

مقایسه میانگین اثرات متقابل تاریخ­کاشت × تراکم بوته نشان داد که تیمار تاریخ کاشت دوازدهم تیرماه در تراکم 77 هزار بوته در هکتار دارای بیشترین مقدار برای صفات عمق دانه، تعداد دانه در ردیف، وزن هزار دانه، عملکرد بیولوژیک و دانه به ترتیب با 7/11 میلی­متر، 9/41 دانه، 350 گرم، 30690 و 6986 کیلوگرم در هکتار بود. بدین معنی در شرایط این تیمار همراه با افزایش تعداد بوته در هکتار تعداد دانه در ردیف، تعداد ردیف دانه در بلال و وزن هزار دانه نیز از وضعیت مناسبی برخوردار بود و با افزايش تراكم بوته از مقدار صفت وزن بلال در هر بوته و متوسط تولید محصول دانه ذرت در سطح مزرعه كاسته شد. چون در تراکم بالا بوته­ها ضعیف و توان فتوستز مناسب را ندارند. لذا هم تعداد دانه در بلال و هم وزن هزاردانه کاهش یافت (جدول 4 و شکل 1). این نتايج با نتایج حاصل از بررسي­هاي برخی محققان دیگر  (Ulger et al., 1997; Kim and Chung, 1998; Tokatlidis et al., 2011; Tsimba et al., 2013 ) همخوانی دارد. محققان دیگری گزارش نمودند در تراکم­های پایین، کاهش عملکرد دانه توسط تعداد ناکافی بوته­ها ایجاد می‌شود، این درحالی است که در تراکم­های بالاتر، عملکرد دانه اغلب به علت افزایش تعداد دانه­های تکامل نیافته و بلال­های نابارور کاهش می­یابد. (Hashemi-Dezfouli, et al., 2005; Moriri et al., 2010).

        تعداد رديف دانه در بلال در كليه تيمارها تقريبا ثابت و يكنواخت بود و بیشتر تحت تاثیر اثرات ژنی بود. به­نظر مي­رسد كه روند تغييرات دانه در بلال بيشتر تحت تأثير تغييرات تعداد دانه در رديف باشد. امام (2001) گزارش نمودند كه صفت تعداد رديف دانه در بلال ذرت كمترين حساسيت را نسبت به تراكم­هاي كاشت بالا از خود نشان مي‌دهد. صفت تعداد دانه در هر بلال تحت تأثير تراكم بوته بود و با افزايش تراكم بوته تعداد دانه در بلال كاهش يافت. سایر محققان گزارش  نمودند كه با افزايش تراكم گياهي، تعداد دانه در بلال كاهش مي­يابد (Govil and Pandey, 1998; Tokatlidis et al., 2011; Abuzar et al., 2011).

         وزن هزار دانه در تاریخ کاشت دوم برتر از تاریخ کاشت سوم بود، یعنی در شرایط آب و هوایی منطقه، گیاه ذرت در این تاریخ کاشت استفاده بهتری از آب، عناصر غذایی و انرژی تابشی خورشیدی می­نماید. از طرفی فرصت کافی و نبود تنش دمایی در مرحله بحرانی رشد گیاه ذرت و انتقال بهتر مواد حاصل از عمل فتوستز باعث افزایش وزن هزار دانه شده است. همچنین صفت وزن هزار دانه در تراکم کاشت 67 هزار بوته نیز نسبت به دو تراکم دیگر برتری معنی­داری نشان داد، ولی در مجموع با توجه به تعداد بیشتر بوته‌های بارده در تراکم 77 هزار بوته از نظر تولید دانه نسبت به دو تاریخ دیگر برتری داشت. این نتایج در راستای مطالعات (Paszkiewicz and Butzen, 2001; Abuzar et al., 2011; Sadeghi, 2013) بود. عملكرد هر بوته تحت تأثير شرايط زراعي حاكم بر گياه از جمله افزايش تراكم  بوته قرار گرفته و با افزايش بیش از حد تراكم بوته عملکرد دانه كاهش می­یابد. در تراكم كاشت 77 هزار بوته در هكتار احتمالا به دليل كاهش رقابت بين بوته­ها و استفاده مفيد و بهينه گياه از عوامل رشد مثل نور، رطوبت خاك و سایر نهاده­ها، عملكرد دانه افزايش يافت. با افزایش تعداد بوته بیشتر از 77 هزار بوته در هکتار، هر بوته با كمبود مواد غذایی و سایر عوامل رشدی مواجه شده، لذا رقابت براي بدست آوردن منابع غذايي و ساير عوامل رشدی افزایش یافته، در نتیجه بعضی بوته­ها توان و شرایط رقابت را نداشته و دارای یک عملکرد دانه مطلوب نبودند. همچنين امكان دارد كاهش عملكرد به­دليل كاهش تعداد دانه و يا نبود رشد حجمی دانه باشد كه دليل اين امر محدوديت مواد فتوسنتزي و انتقال آن به دانه است. نتایج بسیاری ازگزارش­هاي تحقیقاتی نشان داد که كاهش عملكرد محصول در تراكم­هاي بسيار زياد با وجود افزايش تعداد بوته در واحد سطح، به علت افزایش تعداد بوته­های بدون بلال و کاهش وزن هزار دانه بود (Hashemi-Dezfouli and Herbert, 1992b; Abuzar et al., 2011).

 

 نتیجه­گیری  

       در این بررسی مشخص شد که در مناطق گرمسیری استان، تاریخ کشت زودهنگام (دوم تیر ماه) گیاه ذرت با تنش گرمایی به­ویژه در زمان گرده­افشانی و تلقیح مواجه می­شود. در تاریخ کشت دوم (12 تیرماه)، گیاه ذرت شرایط بهتری در مواجه با تابش نور آفتاب، گرما و سایر عوامل محیطی دارد و اثر نامطلوب تنش گرمایی برگرده‌افشانی و تولید دانه ذرت کاهش می­یابد. کاشت­های 22 تیرماه و بعداز آن، طول دوره رویش گیاه ذرت کاهش یافته و گیاه ذرت با تنش­های سرمایی آخر فصل و بارش­های موسمی منطقه مواجه و دچار ورس و کاهش محصول می­گردد. در منطقه گرمسیری استان و در شرایط کشت دوم با توجه به نتايج بدست آمده بهترین تاریخ و تراکم کاشت ذرت برای رقم تجاری KSC 704، تیمار  تاریخ کاشت دوازدهم  تیرماه × تراکم 77 هزار بوته در هکتار بود. همچنین شرایط جوانه­زنی بذر، استقرار گیاهچه­ها، عملیات گرده­افشانی، تلقیح و استفاده بهینه از زمین، آبدر تاریخ ، نهاده­های کشاورزی و تابش خورشید نسبت به سایر تیمارها مناسب­تر بود.

 

 

 

جدول 2-تجزيه واريانس اثر تاريخ كاشت و آرايش كاشت بر عملكرد ذرت (KSC704) در منطقه گرمسیری، استان كرمانشاه

Table 2. Analysis of variance to the effect of sowing date and planting density on yield of corn (KSC704) in the tropical region, Kermanshah

عملكرد Yield	عملکرد بیولوزیک Biological yield	رطوبت دانه Grain moisture	چوب بلال Cob	وزن هزار دانه 1000 grain weight	تعداد رديف در بلال Row/cob	تعداد دانه در رديف Kernel/row	عمق دانه Seed depth	ارتفاع بوته Plant hight	درجه آزادی df	منابع تغییراتANOVA
460505.6*	22859.5 ns	2.96 ns	12.5 ns	396.5 ns	0.76 ns	32.32 ns	0.43ns	383.3 ns	3	تکرارRep .
43527.8*	211641.5*	585.8**	43.11*	1868.7*	0.62 ns	52.03 *	1.93*	1369.7*	3	تاریخ کاشت(a) Plant Date
14502.5	47755.7	30.4	11.59	406.1	0.58	13.02	0.26	541.1	9	خطای Error
46097.1*	98845.4*	60.85**	3.05 ns	1160.3*	0.25 ns	65.65*	0.26 ns	244.6 ns	2	تراکم کاشت(b) Plant density
2665.8 ns	12451.9 ns	22.7 ns	5.97 ns	1250.0*	0.46 ns	77.6*	1.35 ns	77.1 ns	6	اثرمتقابل تاریخ در تراکم a×b
12197.3	29514.3	14.3	3.3	340.6	0.24	19.2	1.25	300.7	24	خطای Error
21.56	25.08	16.76	19.96	14.67	4.47	14.23	10.52	10.24	-	ضریب پراکنشC.V.

ns ، * و ** به ترتیب غیر معنی­دار و معنی­دار در سطح احتمال 5 و 1 درصد.                

       : Non-significant and significant at the 5% and 1% probability levels, respectively. ns, * and **        

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

جدول 3- مقایسه میانگین اثر تاريخ كاشت و آرايش كاشت بر عملكرد ذرت (KSC704) در منطقه گرمسیری، استان كرمانشاه

Table 3. Comparison the effect of sowing date and planting pattern on yield of corn (KSC704) in the tropical region, Kermanshah 

عملكرد Yield	عملکرد بیولوزیک Biological yield	رطوبت دانه Grain moisture	چوب بلال Cob	وزن هزار دانه 1000 grain weight		تعداد رديف در بلال Row.cob	تعداد دانه در رديف Kernel.row	عمق دانه Seed depth	ارتفاع بوته Plant hight		صفات Charac.
(kg/ha)	(kg/ha)	(%)	(%)	(gr)				(mm)	(cm)		تیمار
											تاریخ کاشت plant date
6592 ab	27760.1 a	16.3 c	18.01 ab		335.8 ab	13.9 a	34.3ab	10.61ab	163a		4/2 (23 June)
6968 a	26980.2 ab	19.3 c	16.4 b		348.3 a	14.1 a	38.7 a	11.55 a	180a		4/12 (3 July)
5790 b	22070.5 b	25.4 b	17.8 ab		340.8 ab	14.3 a	31.9 b	10.98 ab	159 a		4/22 (13 July)
6046 b	21190.4 b	31.1 a	22.1 a		331.2 b	13.8 a	33.2 b	10.10 b	178 a		5/2 (23 July)
										تراکم  بوته plant density
6557 ab	22790.5 ab	21.4 b	16.5 b		345.2 a	14.0 a	39.3 a	11.42 a	174 a		67000/ha
6952 a	25870.4 a	23.5 ab	18.6 ab		329.9 ab	14.1 a	35.6 ab	10.87 ab	170 a		77000/ha
6073 b	21580.3 b	26.8 a	20.4 a		317.5 b	13.9 a	33.8 b	10.25  b	169 a		87000/ha

میانگین­های هر ستون که دارای حداقل یک حرف مشترک هستند، در سطح احتمال 5 درصد تفاوت معنی داری ندارند.

    Means, in each column, followed by at least one letter in common are not significantly different at the 5% probability level.           

 

 

 

 

 

 

 

 

 

جدول 4-مقایسه میانگین اثر تاريخ كاشت و آرايش كاشت بر عملكرد ذرت ((KSC704 در منطقه گرمسیری، استان كرمانشاه

Table 4. Comparison the effect of sowing date and planting density on yield of corn (KSC704) in the tropical region, Kermanshah 

عملكرد Yield	عملکرد بیولوزیک Biological yield	رطوبت دانه Grain moisture	چوب بلال Cob	وزن هزار دانه 1000 grain weight	تعداد رديف در بلال Row/cob	تعداد دانه در رديف Kernel/row	عمق دانه Seed depth	ارتفاع بوته Plant hight		صفات Charac.
(kg/ha)	(kg/ha)	(%)	(%)	(gr)			(mm)	(cm)	تیمار
5201 b	26400 ab	12.2 f	17.8 ef	329 ab	13.9 ab	29.9 cd	11.05 ab	166abc	a1b1
6466 ab	24300bc	16.6 f	20.35 bc	327 ab	14.5 a	42.4 ab	11.27 ab	164 abc	a1b2
6111 ab	24558 bc	20.2 e	19.8 e	330 ab	13.4 b	36.6 abc	10.95 ab	168 abc	a1b3
6441 ab	29490 ab	17.8 ef	13.2 f	345 a	14.2 ab	36.6 abc	11.75 a	184a	a2b1
6986 a	30690 a	20.4 e	16.6 f	350 a	14.5 a	41.9 a	11.73 a	181ab	a2b2
6676 ab	27450 ab	19.9 e	20.1 e	335 ab	14.0 ab	37.5 ab	11.25 ab	179ab	a2b3
5648 ab	22020 bc	20.3 cd	26.3 a	302 b	14.2 ab	28.2  d	11.30 ab	169abc	a3b1
6333 ab	21500 bc	21.1de	22.2 bc	330 ab	14.3 ab	31.2bcd	10.32 b	156 c	a3b2
5692 ab	20690 bc	27.9 ac	28.8 a	328 ab	14.1 ab	36.4 abc	10.52 b	161 bc	a3b3
6218 ab	18860 c	29.4 abc	21.4 bc	321 b	13.9 ab	34.1 bcd	10.62 b	186 a	a4b1
6074 ab	21400 bc	33.6 a	23.2 ab	316 b	13.5 b	36.1 abc	10.61 b	176 ab	a4b2
5746 ab	20500 bc	32.3 ab	24.1 a	317 b	13.4 b	30.1 cd	10.10 b	179 ab	a4b3

      میانگین­های هر ستون که دارای حداقل یک حرف مشترک هستند، در سطح احتمال 5 درصد تفاوت معنی داری ندارند.

    Means, in each column, followed by at least one letter in common are not significantly different at the 5% probability level.           

a1, a2, a3 و a4 به ترتیب نشان­دهنده چهار تاریخ کاشت (2/4، 12/4، 22/4، 1/5)  و b1, b2 و b3 نیز نشان دهنده سه تراکم بوته (67، 77 و 87 هزار بوته در هکتار)

a1, a2, a3 and a4, respectively, indicating four planting dates (23 June, 3 July, 13 July, 23 July) and b1, b2 and b3 also showed three plant densities (67, 77 and 87 thousand plants per hectare)

 

 

شکل 1- اثر تاریخ و تراکم کاشت بر صفات عملکرد دانه و عملکرد بیولوژیک ذرت

Fig. 1. The effects of plant density and plant date on yield and biological yield of corn  

 

a1, a2, a3 و a4 به ترتیب نشان­دهنده چهار تاریخ کاشت (2/4، 12/4، 22/4، 1/5)  و b1, b2 و b3 نیز نشان دهنده سه تراکم بوته (67، 77 و 87 هزار بوته در هکتار)

a1, a2, a3 and a4, respectively, indicating four planting dates (23 June, 3 July, 13 July, 23 July) and b1, b2 and b3 also showed three plant densities (67, 77 and 87 thousand plants per hectare)

 

 

 

منابع مورد استفاده      

References

ü       Abuzar, M. R., G. U. Sadozai., M. S. Baloch., A. A. Baloch., I. H. Shah., T. Javaid., and N. Hussain. 2011. Effect of plant population densities on yield of maize. J. Ani. Plant Science ., 21(4): 692-695.

ü       Ahmad, M., A. Khaliq., R. Ahmad., and A. M. Ranjha. 2010. Allometery and productivity of autumn planted maize hybrids under narrow row spacing. Int. J. Agric. Biol. 12: 661–667.

ü       Anonymous. 2013. Crop Progress and Condition. USDA, National Agricultural Statistics Service. [On-line]. Available at http://usda. mannlib. cornell. edu/ MannUsda/ view DocumentInfo. do? Document ID=1048. [URL accessed Apr 2013].

ü       Anonymous. 1989. MSTAT-C, version 1.2, Michigan State University, East Lansing, MI.

ü       Bakht, J., M. Shafi., H. Rehman., R. Din., and S. Anwar. 2011. Effect of planting methods on growth, phenology and yield of maize varieties. Pakistan J. Bot. 43(3): 1629-1633.

ü       Chandiposha, M. and F. Chivende. 2014. Effect of ethephon and planting density on lodged plant percentage and crop yield in maize (Zea mays L.). Afr. J. Plant Sci. 8(2): 113-117

ü       Emam, Y. 2001. Sensitivity of grain yield components plant population density in non-prolific maize(zea mays L.) hybrids, Indian J, Agric Sci., 71: 367-370.

ü       Govil, S. R. and H. N. Pandey. 1998. Growth response of maize to crop density, Indian Journal of Plant Physiology. 3(4): 273-276.

ü       Haddadia, M. H., and M. Mohseni. 2014. Effect of the plant density and sowing date on kernel yield in early maturing maize. International Journal of Plant, Animal and Environmental Sciences. 4: 170-175. Available online at www.ijpaes.com

ü       Hashemi-Dezfouli, A. M. and S. J. Herbert. 1992b. Intensifying plant density response of corn with artificial shade, Agron., J. 84: 547-551.

ü       Hashemi-dezfouli, A. M., S. J. Herbert and D. H. Putnam. 2005. Yield response of corn to crowding stress, Agron. J. 97: 839-846.

ü       Kim, J. G. and E. S. Chung. 1998. Effect of plant density on forage yield and quality of corn. Journal Korean Grass Science, 18(7): 49-54.

ü       Kisic, I., F. Basic, M. Birkas., A. Jurisic., and V. Bicanic. 2010. Crop Yield and Plant Density Tillage systems.Agriculture Conspectus Scientificus, 75(1): 1-7.

ü       Kucharik. C.J. 2008.Contribution of planting date trends to increased maize yield in the central United States. Agronomy Journal.100:328-336.

ü       Moriri, S., L.G. Owoeye., and I. K. Mariga. 2010. Influence of component crop densities and planting patterns on maize production in dry land maize/cowpea intercropping systems. Afr. J. Agri. Res., 5 ., 5 (11): 1200-1207

ü       Nafziger. E. 2011. Corn Planting: Optimism on Hold. The Bulletin (No. 3, Article 9, Apr 22), Univ. of Illinois Extension. [On-line]. Available at http://bulletin. ipm. illinois. edu/article. php?id= 1469 [URL accessed Apr 2013].

ü       Njoka, E. M., M. M. Murayan., and M. Okumu. 2005. Plant density and thinning regime effect on maize (Zea mays L.) grain and fodder yield, Experimental Agriculture., 44(12): 1215-1219.

ü       Paszkiewicz, S., and S. Butzen. 2001. Corn hybrid response to plant population. Crop Management Research and Technology, 11(6). 

ü       Sadeghi, F. and R. Chokan. 2004. Study of the effects of plant date pattern on the yield of commercial maize variety (KSC 700) in Islam a bad moderate region of Kermanshah Province. Seed and Plant Improvement Journal. 2: 221-215.

ü       Sadeghi. M . 2013. The determination of plant density on dry matter accumulation, grain yield and yield components of four maize hybrids. International Journal of Agriculture and Crop Sciences. 5(2): 109-114.

ü       Sarlangue, T., FH. Andrade., PA. Calvino., and LC. Purcell. 2007. Why do maize hybrids respond differently to variation in plant density? Agronomy Journal, 99: 984-991.

ü       Shakarami, G. and M. Rafiee. 2009. Response of Corn (Zea mays L.) to planting pattern and density in iran. American-Eurasian J. Agric. Environ. Sci., 5(1): 69-73.

ü       Tokatlidis, IS. A. Has., V. melidis., I. Has., I. Mylonas., G. Evgenidis., A . Copandean., E. Ninou., and VA. Fasoula. 2011.Maize hybrids less dependent on high plant densities improve resource use efficiency in rained and irrigated conditions. Field crops Research, 120: 345-351.

ü       Tsimba. R., G.O. Edmeades., J.P. Millner., and P.D. Kemp. 2013a. The effect of planting date on maize grain yields and yield components. Field Crops Research. 150: 135-144

ü       Ulger, A. C., H. Ibrikci., B. Cakir., and N. Guzel. 1997. Influence of nitrogen rates and row spacing on corn yield, protein content, and other plant parameters, J, Plant Nut., 20: 1697-1709.