Historical Semantics of the Quranic Word Rashad; With the Approach of the History of Lexicography and Etymology

Subject Areas : -

parviz Azadi ¹

1 - Assistant Professor, Department of Quranic Sciences and Hadith, Imam Khomeini International University (ra).

Received: 2024-09-03 Accepted : 2024-11-06 Published : 2024-11-11

Keywords: Semantics, Etymology, Rashad, History of Lexicography, Stabilization, Continuous Guidance.,

Abstract :

       The Qur'anic word of growth (rashad) is one of the words that are the source of disagreement among the commentators in the interpretation of the Holy Qur'an. The concept of growth and its derivatives are used in Islamic education as well as in psychology. For this word, commentators have proposed the meanings of guidance, faith, good, right, seeing the good, knowledge, reason, insight and persistence in religion. On the other hand, in the dictionaries, they have stated the opposite meanings of astray and aberration (ghay va ḍalᾱl), the guidance, steadfastness in the right path, and good. Clarifying the exact meaning of this article provides more accurate interpretations of the verses of the Holy Qur’an and leads to a better understanding of some issues raised in Islamic tradition and culture. Rashad is one of the roots that has a history in the ancestral languages of the Arabic language, and the way it is formed goes back to the root of thanᾱῑ in Afro-Asiatic and Semitic languages. In this article, first, the history of lexicography is examined and analyzed, then the interpretive differences are presented in a categorized form. In the following, by looking for dichotomous roots in the two roots rash and shad, three methods of word formation (pre-formation, post-formation and fusion) and its multiple meanings were investigated.

References:

ابن ‌اثير، مبارك بن محمد) 1367ش( النهاية في غريب الحديث و الأثر، قم: موسسه مطبوعاتي اسماعيليان.
2. ابن‌ دريد، محمد بن حسن (1988م( جمهرة اللغة، بیروت: دار العلم للملايين.
3. ابن ‌سيده، على بن اسماعيل (1421ق( المحكم و المحيط الأعظم‏، تحقیق عبدالحميد هنداوى، بیروت: دار‌الكتب العلمية.
4. ابن‏ عربى، محمد بن على‏ (1422ق( تفسير ابن عربى، تحقیق: سمير مصطفى‏ رباب، بیروت: دار‌إحياء التراث العربي‏.
5. ابن‌ فارس، احمد بن فارس (1404ق( معجم مقاييس اللغة، قم: مكتب الاعلام الاسلامي.
6. ابن ‌منظور، محمد بن مكرم (1414ق( لسان العرب، بیروت: دار‌صادر.
7. ابوحيان، محمد بن يوسف (‏1420ق( البحر المحيط فى التفسير، تحقیق صدقى محمد جميل، بيروت‏: دارالفکر.
8. ابوعبيده، معمر بن مثنى (1381ق( مجاز القرآن‏، تحقیق فواد سزگين، قاهره‏: مكتبة الخانجي‏.
9. ابيارى، ابراهيم‏ (1405ق( الموسوعة القرآنية، قاهره: موسسة سجل العرب‏.
10. اخوان طبسی، محمد حسین؛ میرحسینی، یحیی (1395ش) ریشه‌شناسی تاریخی واژگان و اثر آن بر فهم مفردات قرآن کریم؛ مطالعه موردی ریشه قسط، مجله پژوهشنامه تفسیر و زبان قرآن، شماره هشتم، صص 113-132.
11. ازهرى، محمد بن احمد (‌1421ق( تهذيب اللغة، بیروت: دار‌احياء التراث العربي.
12. پاکتچی، احمد (1395ش) معناشناسی قسم در قرآن کریم: رویکردی تاریخی و فرهنگی، مجله مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، شماره 60، سال بیست و دوم، صص 9-33.
13. --------- (1396ش) رویکردی ریشه‌شناختی به ماده قرآنی عزم، دو فصلنامه پژوهش‌های زبان‌شاختی قرآن، سال ششم، شماره دوم، صص1-22.
14. --------- (1399ش) مفهوم قرآنی استیناس: ارزیابی اقوال تفسیری با رویکرد تاریخ واژه‌نگاری و ریشه‌شناسی، مجله علوم قرآن و حدیث، سال پنجاه و دوم، شماره 1، صص73-92.
15. --------- (1400ش) روش‌شناسی پیوند میان دستگاه مفهومی قرآن کریم و علوم مدرن، تهران: دانشگاه امام صادق(ع).
16. ---------؛ شیرزداد، محمد حسن؛ شیرزاد، محمد حسین (1398ش) معناشناسی تاریخی و فرهنگی سبیل در قرآن کریم، مجله مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، شماره 65، سال بیست و پنجم، صص 71-96.
17. ثعلبى، احمد بن محمد (1422ق( الكشف و البيان المعروف تفسير الثعلبي‏، تحقیق نظير ساعدى، بيروت:‏ دار إحياء التراث العربي‏.
18. جوهرى، اسماعيل بن حماد (1376ق( الصحاح: تاج اللغة و صحاح العربية، تحقیق احمد عبد الغفور عطار، بیروت: دار‌العلم للملايين‏.
19. الحسیمی، سلمان بن سالم بن رجاء (1415ق( ابدال الحروف فی اللهجات العربیه، المدینه النبویه: مکتبه الغرباء الاثریه.
20. حسینی همدانی، محمد (1380ق) انوار درخشان در تفسیر قرآن، تحقیق محمد باقر بهبودی، تهران: لطفی.
21. حقى برسوى، اسماعيل بن مصطفى، )بیتا( تفسير روح البيان‏، بیروت: دار‌الفكر.
22. حميرى، نشوان بن سعيد (1420ق( شمس العلوم و دواء كلام العرب من الكلوم، بی‌جا: دار‌الفكر.
23. خليل بن احمد (1409ق( كتاب العين، قم: هجرت.
24. دهخدا، علی اکبر (1377ش) لغت نامه دهخدا، زیر نظر محمد معین و سید جعفر شهیدی، تهران: موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
25. راغب اصفهانى، حسين بن محمد (1412ق( مفردات ألفاظ القرآن، بيروت: دار‌القلم.
26. زمخشرى، محمود بن عمر (1407ق( الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل و عيون الأقاويل فى وجوه التأويل‏، تحقیق مصطفى حسين احمد، بيروت:‏ دار الكتاب العربي‏.
27. ----------------، (1979م( أساس البلاغة، بیروت: دار‌صادر.
28. شبر، عبدالله (1407ق( الجوهر الثمين في تفسير الكتاب المبين‏، کویت: شركة مكتبة الالفين‏.
29. صاحب، اسماعيل بن عباد (1414ق( المحيط فى اللغة، بیروت: عالم الكتب.
30. صديق‏حسن‏خان، محمدصديق )بیتا(‏ فتح البيان فى مقاصد القرآن‏، تحقیق ابراهيم‏ شمس‏الدين، بیروت: دار‌الكتب العلمية، منشورات محمد علي بيضون‏.
31. طباطبايى، محمدحسين (1390ق( الميزان في تفسير القرآن،‏ بيروت‏: مؤسسة الأعلمي للمطبوعات‏.
32. طبرسی، فضل بن حسن (1408ق) مجمع البیان، تصحیح فضل الله یزدی طباطبائی، بیروت: دارالمعرفه.
33. طبری محمد بن جریر (1356ش) ترجمه تفسیر طبری، تهران: توس.
34. -------------- (1412ق( جامع البيان فى تفسير القرآن. بیروت: دارالمعرفه.
35. طريحى، فخر‌الدين بن محمد (1375ش( مجمع البحرين، تهران: مرتضوي.
36. طوسى، محمد بن حسن‏ (1389ش( التبيان في تفسير القرآن‏، تحقیق احمد حبيب‏ عاملى، بيروت:‏ دار‌إحياء التراث العربي.
37. طیب‌حسینی، سید محمود؛ حکیمیان، علی محمد؛ شیرزاد، محمد حسین؛ شیرزاد، محمد حسن (1401ش) معناشناسی تاریخی واژه «مهر»: کاوشی در دلایل حذف مهر از نظام واژگانی قرآن کریم، مجله کتاب قیم، سال 12، شماره 27، صص 7-23.
38. عبدالباقی، محمد فواد (1418ق( المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم، بیروت: دارالفکر.
39. عسكرى، حسن بن عبدالله (1400ق( الفروق فى اللغة، بيروت: دار‌الافاق الجديدة.
40. فخر رازى، محمد بن عمر (1420ق( التفسير الكبير، تحقیق مكتب تحقيق دار احياء التراث العربى‏، بيروت:‏ دار إحياء التراث العربي‏.
41. فراء، يحيى بن زياد (1980م( معانى القرآن، تحقیق احمد يوسف‏ نجاتى، قاهره‏: الهيئة المصرية العامة للكتاب‏.
42. فيروز‌آبادى، محمد بن يعقوب (1415ق( القاموس المحيط، بیروت: دار الكتب العلمية.
43. فيومى، احمد بن محمد (1414ق( المصباح المنير فى غريب الشرح الكبير للرافعى‏، قم: موسسه دار‌الهجرة.
44. كاشانى، فتح‏الله بن شكرالله‏ (1363ش( تفسير خلاصه منهج الصادقين، تحقیق ابوالحسن شعرانى، تهران: ابوالحسن شعرانى.
45. ماتريدى، محمد بن محمد (1426ق( تأويلات أهل السنة، تحقیق مجدى‏ باسلوم، بیروت: دار‌الكتب العلمية، منشورات محمد علي بيضون‏.
46. مدنى، على خان بن احمد (1384ش) الطراز الأول و الكناز لما عليه من لغة العرب المعول، مشهد مقدس: موسسة آل‌البيت عليهم‌السلام لاحياء التراث.
47. مراغى، احمد مصطفى، (بیتا( تفسير المراغى‏، بیروت: دارلفکر.
48. مرتضى زبيدى، محمد بن محمد (1414ق( تاج العروس من جواهر القاموس، بيروت: دار‌الفكر.
49. مشکور، محمدجواد (1346ش( فرهنگ هزوارشهای پهلوی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
50. مصطفوی، حسن (1385ش) التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران: مرکز نشر آثار العلامه المصطفوی.
51. مصلایی‌پور، عباس؛ شیرزاد، محمد حسین؛ شیرزاد، محمد حسن (1396ش) بازخوانی مفهوم قرض در قرآن کریم با تکیه بر انسان‌شناسی اقتصادی، مجله مطالعات اقتصاد اسلامی، سال نهم، شماره 2، صص 7-30.
52. مطرزى، ناصر بن عبدالسيد، )1979م( المغرب فى ترتيب المعرب، حلب: مكتبه اسامه بن زيد.
53. معین، محمد (1386ش) فرهنگ فارسی معین، به اهتمام عزیزاله علی زاده و محمود نامنی، تهران: نامن.
54. مغنيه، محمدجواد )1425ق( التفسير المبين‏، قم: دار الكتاب الإسلامي‏.
55. مقاتل بن سليمان )1423ق(. تفسير مقاتل بن سليمان‏، تحقیق عبدالله محمود شحاته، بيروت‏: دار‌إحياء التراث العربي‏.
56. مكى بن حموش )1429ق( الهداية إلى بلوغ النهاية، اشراف: شاهد بوشيخى، شارجه: جامعة الشارقه، كلية الدراسات العليا و البحث العلمي‏.
57. مهنا، عبد الله على )1413ق( لسان اللسان‌: تهذيب لسان العرب، بیروت: دار الكتب العلمية.
58. میبدی، احمد بن محمد (1388ش) قرآن کریم (ترجمه میبدی)، تصحیح مهدی ملک ثابت، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
59. نيشابورى، محمود بن ابوالحسن (1415ق( إيجاز البيان عن معاني القرآن‏، بيروت:‏ دار‌الغرب الإسلامي‏.

1. Al-Jallad, Ahmad. (2018). THE EARLIEST STAGES OF ARABIC AND ITS LINGUISTIC CLASSIFICATION, https://www.academia.edu/18470301/Al_Jallad_2018_The_earliest_stages_of_Arabic_and_its_linguistic_classification.
2. Beeston, A. F. L. et al. (1982), Sabaic Dictionary, Beyrouth: Librairie du Liban.
3. Bennett, Patrick R. (1998), Comperative Semitic Linguistics: A Manual, Winona Lake: Eisenbrauns.
4. Biella, J. Copeland (1982), Dictionary of Old South Arabic، Sabaean Dialect, Cambridge, Scholars Press.
5. Black, J. et al. (2000), A Concise Dictionary of Akkadian, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
6. Brun. J. (1895). Dictionarium syriacolatinum. Beirut: Typographia PP. Soc. Jesu.
7. Bussmann, Hadumod (2006), Routledge Dictionary of Language and Linguistics, London & New York: Routledge.
8. Campbell, Lyle & Mixco, Mauricio (2007), A Glossary of Historical Linguistics, Edinburgh: Edinburgh University Press.
9. Costaz, Louis (2002), Syriac-English Dictionary, Beirut، Dar El-Machreq.
10. Dalman, Gustaf (1901), Aramäisch-Neuhebräisches Wörterbuch zu Targum, Talmud und Midrasch, Frankfurt, Kauffmann.
11. Del Olmo Lete. Gregorio & Joaquín Sanmartín (2003). A Dictionary of the Ugaritic Language in the Alphabetic Tradition. Leiden/ Boston: Brill.
12. Dolgopolsky, Aharon (2008), Nostratic Dictionary, Cambridge: McDonald Institute for Archaeological Research.
13. Ehret, Christopher (1995), Reconstructing Proto-Afroasiatic: Vowels, Tone, Consonants and Vocabulary, Berkeley et al.: University of California Press.
14. Gelb, Ignace, et al. (1998), The Assyrian Dictionary, Chicago: Oriental Institute of Chicago University.
15. Gesenius, William (1939), A Hebrew and English Lexicon of the Old Testament, ed. F. Brown, Oxford، Oxford University Press.
16. Hoftijzer. J. & K. Jongelling (1995). Dictionary of the North-West Semitic Inscriptions. Leiden et al.: Brill.
17. Huehnergard, J., (2017). Arabic in its Semitic context. In: A. Al-Jallad, ed. Arabic in context, celebrating 400 years of Arabic at Leiden. Leiden: Brill, 3–34.
18. Jastrow, Marcus (1903), A Dictionary of the Targumim, London/New York، G. P. Putnam's Sons.
19. Klein, E. (1987), A Comprehensive Etymological Dictionary of the Hebrew Language, Jerusalem, The University of Haifa.
20. Leslau, Wolf (1991), Comparative Dictionary of Ge'ez, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
21. Moscati, Sabatino (1980), An Introduction to the Comparative Grammar of the Semitic Languages: Phonology and Morphology, Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
22. Muss-Arnolt, W. (1905), A Concise Dictionary of the Assyrian Language, Berlin: Reuther & Reichard.
23. OCIANA. http://krc.orient.ox.ac.uk/ociana/corpus/pages/OCIANA_ 0037724.html
24. Oleary, De. Lacy (1923), Comparative Grammar of the Semitic Languages, London: Kegan Paul.
25. Orel, Vladimir & Stolbova, Olga (1995), Hamito-Semitic Etymological Dictionary, Leiden, Brill.
26. Payne Smith, Robert (1903), A Compendious Syriac Dictionary, Oxford, Clarendon Press.
27. Rubin, Aaron D. (2010), A Brief Introduction to the Semitic Languages, Piscataway: Gorgias Press.
28. Zammit, Martin (2002), A Comparative Lexical Study of Qur'anic Arabic, Leiden, Brill.

Full-Text:



<1>  مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، شمارۀ 79، سال سی­ام، تابستان 1403 ش

Historical Approaches to Quran and Hadith Studies, vol. 79, year 30, summer 2024

 

 

معناشناسی تاریخی ماده قرآنی رَشَد؛ با رویکرد تاریخ واژه‌نگاری و ریشه‌شناسی

 

پرویز آزادی¹

 

تاریخ دریافت: 13/06/1403 تاریخ پذیرش: 20/08/1403، صفحۀ 57 تا 83 (مقالۀ پژوهشی)

 

چکیده

ماده قرآنی رشد از جمله واژگانی است که در تفسیر قرآن کریم محل اختلاف نظرات مفسران است. مفهوم رشد و مشتقات آن در تعلیم و تربیت اسلامی و همچنین در موضوعات روانشناسی کاربرد دارد. مفسران برای این واژه معانی هدایت، ایمان، خیر، حق، صلاح دیدن، علم، عقل، دلایل و بینات و پایداری دردین را مطرح کرده‌اند. از سوی دیگر در معاجم لغوی معانی مقابل غی و ضلال، هدایت، ارشاد، راهنمایی، پایداری در راه حق، و صلاح را بیان کرده‌اند. روشن شدن معنای دقیق این ماده هم تفاسیر دقیق‌تری از آیات قرآن کریم ارائه می‌کند و هم موجب فهم بهتر برخی موضوعات مطرح شده در سنت و فرهنگ اسلامی می‌شود. رشد از جمله ریشه‌هایی است که در زبان‌های نیای زبان عربی سابقه دارد و نحوه شکل‌گیری آن به ریشه ثنایی در زبان‌های آفروآسیایی و سامی بازمی‌گردد. در این نوشتار ابتدا تاریخ واژه‌نگاری بررسی و تحلیل می‌شود سپس اختلافات تفسیری به صورت دسته‌بندی شده ارائه می‌شود. در ادامه با پیجویی ریشه‌های ثنایی در دو ریشه رَش و شَد سه روش ساخت واژه (پیش‌سازی، پس‌سازی و تلفیقی) معانی متعدد آن بررسی شد. در انتها مسیر ساخت واژه از دو طریق بیان شد که در نتیجه دو دسته معنای هدایت مستمر و تثبیت شدن به دست آمد.

کلیدواژه­ها: معنا‌شناسی تاریخی، ریشه‌شناسی، رَشَد، تاریخ واژه‌نگاری، تثبیت شدن، هدایت مستمر.

 

 

 

 

 

 

 

درآمد

معناشناسی تاریخی و به طور مشخص ریشه‌شناسی تاریخی تمایز میان ساخت صرفی و ساخت دیرین واژگان را مورد مطالعه قرار می‌دهد. مقصود از ساخت دیرین مواردی از ساخت است که از قواعد متعارف صرفی در دوره مورد مطالعه از تاریخ هر زبان پیروی نمی‌کند و با استفاده از علم صرف متعارف برای آن دوره از تاریخ زبان، امکان توضیح آن ساخت‌ها وجود ندارد؛ واژه مورد نظر در در دوره تاریخی خود معمولا با یک الگوی صرفی تولیده شده ولی آن قواعد صرفی به تاریخ سپرده شده است و در صرف متعارف برای دوره مورد بحث غیر قابل توضیح و گاه حتی غیر قابل درک است که در صرف متعارف به این موارد جامد در برابر مشتق گفته می‌شود. (پاکتچی، 1400ش. 105-110) بر اساس اصول زبان‌شناسی تاریخی، اگر بتوان دلالت یک واژه عربی بر یک معنا را در دیگر زبان‌های خویشاوند نیز بازیابی کرد، نتیجه این می‌شود که با معناسازی کهنی مواجهیم که ساخت آن به سال‌ها پیش از انشعاب زبان عربی از دیگر زبان‌های سامی بازمی‌گردد؛ ولی اگر دلالت یک واژه بر یک معنا تنها در زبان عربی باشد و در سایر زبان‌های سامی نباشد، می‌توان گفت که در اینجا معناسازی جدیدی روی داده است که خاص زبان عربی است و چندان قدمتی ندارد. (طیب‌حسینی و دیگران، 1401ش. 8-9)

معناشناسی تاریخی، تک واژها را مورد مطالعه قرار می‌دهد؛ یعنی معناشناسان بر روابط معنایی میان واژگان و ساختار معنایی آنها تمرکز می‌کنند. (بوسمان²، 2006م. 1048) مطالعه منشا، معنای اصلی و تحول تک واژگان و همچنین مطالعه ارتباط آنها با کلمات مختلف در زبان‌های متفاوت ولی از یک ریشه را ریشه‌شناسی می‌گویند. (همان، 385) به عبارت دیگر ریشه‌شناسی تاریخی، مطالعه منشا یا تاریخچه معنای واقعی یا اصلی کلمات است؛ یعنی منشا و تاریخ یک واژه خاص را بررسی می‌کند. (کَمپبل و مِکسیکو³، 2007م. 56-57) بدین نحو زبان‌شناسی تاریخی زمینه‌ای است که در آن تلاش می‌شود اطلاعات به صورت نظام‌مندی بر اساس اسناد مکتوب بازیابی شود. (همان، 152)

زبان باستانی آفروآسیایی، مادر خانواده زبانی بسیار وسیعی است که با کشف ارتباط میان زبان‌های سامی با زبان آفروآسیایی، ریشه‌یابی واژگان عربی را وارد مرحله جدیدی ساخته است. تا قبل از چند دهه گذشته سامی‌شناسان تصور می‌کردند که همه ریشه‌های زبان سامی از همان ابتدا همواره ثلاثی بوده است، درصورتی که مشخص شده است که اسم‌ها و فعل‌های فراوانی ریشه ثنایی داشته‌اند. (اُلییِری⁴، 1923م. 175-177) وجود اسامی‌ای همانند یَد، یَم، دَم، افعال ناقصه، ریشه‌های رباعی تکراری از قبیل کَبکَب، یا افعال امری همانند قُم و نِم این گمانه را تقویت کرده است که چه بسا در آغازین مراحل پیدایش زبان سامی، ریشه‌های اسامی یا افعال دو حرفی بوده‌اند. مقایسه زبان سامی با سایر زبان‌های آفروآسیایی این گمانه را بیشتر تقویت می‌کند. (مُسکاتی⁵، 1980م. 70-73؛ بنت⁶، 1998م. 61-63)

طرح مسأله

این نوشتار تلاش دارد ماده قرآنی رشد را با روش ریشه‌شناسی تاریخی مورد مطالعه قرار دهد تا نحوه شکل‌گیری آن در زبان‌های نیای زبان عربی تا رسیدن به خود زبان عربی مشخص شود و در عین حال تطورات معنایی آن نیز تبیین شود. در کتب لغت و تفسیر پراکندگی فراوانی در نظریات مبین ماده رشد وجود دارد که تا حد زیادی ناشی از دور شدن از زبان عصر نزول و همچنین مرتبط با تعدد ریشه‌ها در سابقه تاریخی زبان‌های نیای آن است. روش به کار رفته در این پژوهش ریشه‌شناسی به سبک معمول در زبان‌شناسی تاریخی است و داده‌های کتب لغت و تفسیر نیز در این مسیر به کار رفته است.

در این نوشتار ابتدا تاریخ واژه‌نگاری ماده رشد در میان لغویون در گذر زمان بررسی می‌شود. در مرحله دوم تیرگی معنایی موجود در ماده رشد که موجب اختلافات تفسیری عمده‌ای در طول تاریخ شده است بررسی می‌شود. در مرحله سوم ریشه‌شناسی این ماده در میان زبان‌های نیای زبان عربی و نحوه شکل‌گیری و تداوم آن در زبان عربی بحث و معانی پیشنهادی ارائه می‌شود و در نهایت تاثیر نتیجه‌ها بر فهم آیات قرآن کریم بررسی می‌شود. 

ماده «رشد» از منظر تاریخ واژه‌نگاری

در قدیمی‌ترین منبع منتسب به خلیل بن احمد (د. 175ق) رَشَد در برابر غی و ضلال و به معنی دست یافتن به کار یا راه درست و ارشاد به معنی راهنمایی و هدایت کردن آمده است. (خلیل، 1409ق. 242/6) تا انتهای قرن چهارم معنایی جدیدی ارائه نشده و همین سخنان تکرار شده است تا اینکه ابن فارس در قرن چهارم (د. 395ق) بر این نظر است که رشد ریشه‌ای است که دلالت بر پایداری در راه دارد. (ابن فارس، 1404، 398/2) این جدید‌ترین نظری است که تا این تاریخ ارائه شده و جالب هم این است که به این قول کم‌توجهی شده و کمتر تکرار و تبیین شده است. در قرن هفتم ابن‌اثیر (د. 606ق) اَرشَدَ را به معنای هدایت و راهنمایی گرفته است (ابن اثیر، 1367ش. 225/2) که تکرار قول خلیل و دیگران است. در قرن هشتم فیومی (د. 770ق) رشد را به معنای صلاح که همان مخالف غی و ضلال است گرفته است و آن را دست یافتن به درستی و راستی معنی کرده است. (فیومی، 1414ق. 688/2).

در قرن نهم فیروزآبادی (د. 817ق) رَشَدَ را به پایداری در راه حق با تعصب شدید دانسته است و رشید را به معنای هادی که از صفات خداوند است می‌داند. (فیروآبادی، 1415ق. 407/1) این افزوده فیروزآبادی به قول ابن فارس، در ادامه همین مقاله بیشتر توضیح داده خواهد شد که با ریشه‌شناسی تاریخی نیز تایید می‌شود. در قرن یازدهم، طریحی (د. 1085ق) به عنوان یک قول غیر معروف رشد را به معنی دست یافتن به حق و هدایت شدن به آن می‌داند. وی رشد را به معنی صلاح، و ارشاد را به معنای راهنمایی می‌داند. (طریحی، 1375ش. 50/3) در قرن دوازدهم یک مفهوم جدیدی به رشد اضافه شده است؛ زبیدی (د. 1205ق) نقل کرده که رشد در هر امر دنیوی پسندیده به کار می‌رود همان طورکه غی در امور مذموم به کار می‌رود ولی برای آن شاهد یا استدلالی نمی‌آورد. از نظر او رشید به معنای کسی است که تقدیرش خوب پیش می‌رود و به هدف دست می‌یابد بدون این که کسی او را راهنمایی کند یا از او پشتیبانی کند. ارشد را به راه میانه‌رو معنی کرده است. (زبیدی، 1414ق. 453-455/4) این افزوده‌ها توسط زبیدی از ابتکارات خاص اوست که با ریشه‌شناسی تاریخی تایید نمی‌شود و بیشتر تعبیر ذوقی است. از نظر مصطفوی نیز اصل واحد در این ماده هدایت به خیر و صلاح است. (مصطفوی، 1385ش. 148/4)

درباره مشتقات رشد برخی گفته‌اند چه بسا رَشَد لهجه خاصی از رُشد باشد که در میان لجهات عرب بوده و در قرآن کریم استفاده شده است. برخی نیز میان رَشد و رُشد این‌گونه تمایز قائل شده‌اند که رَشَدَ نقيض غي و رَشِدَ نقيض ضلال است. (خلیل، 1409ق. 6/242) برخی به لهجه بودن رُشد و رَشَد اشاره کرده‌اند. (عسکری، 1400ق. 206؛ طریحی، 1375ش. 3/51) و برخی نیز هر دو را به یک معنا و بدون تفاوت معنی کرده‌اند. (ابن‌فارس، 1404ق. 398) و سه حالت رُشْداً، رَشَداً و رِشْدة را یکی دانسته‌اند (راغب، 1412ق، 354). واژه رِشْدَةٍ در قرآن نیامده است و به معنی فرزندی است که از ازدواج شرعی به دنیا امده است در مقابل زِنیه. (ابن‌اثیر، 1367ش. 2/225؛ طریحی، 1375ش. 3/51) برخی اینکه رُشد برای امور دنیوی و اخروی است ولی رَشد فقط برای امور اخروی است را قبول نکرده و معتقدند این با سماع سازگار نیست و در آیات نیز بر اساس قرائات در هر دو دسته به کار رفته است. (زبیدی، 1414ق. 4/453) نظر مصطفوی این است که رُشد و رَشد و رشاد مصدر هستند ولی دلالت بر رویداد دارند. رَشَد بر عارض شدن رویداد و رشاد دلالت بر استمرار رَشد با وجود الف دارد که مبالغه آن بیشتر از رَشد است. رشید دلالت بر ثبوت و اتصاف دارد. در این صورت اولئک هم الراشدون یعنی کسانی که رشد با آنها به پا خواسته می‌شود. (مصطفوی، 1385ش. 149-150/4)

در اینجا ذکراین نکته قابل توجه است که در زبان فارسی برای رشد معانی به راه شدن، هدایت شدن، استقامت در راه حق با استواری در آن، راست ایستادن در راه حق با ثبات و قرار، رستگاری بیان شده است، ولی در تداول فارسی‌زبانان به معنای رشد کردن و نمو کردن و بالا کردن و نشو و نما شده است. مثل رشد اجتماعی، رشد سیاسی، رشد یافته به معنای تکامل یافته، (دهخدا، 1377ش. 12084/12) به همین جهت در زبان فارسی معمولا معنای نمو و تکامل برداشت می‌شود و همین امر موجب دور شدن از معنای اصلی واژه در سابقه تاریخی آن و همچنین در بافت قرآن کریم شده است. جالب این است که معنایی که با بررسی تاریخی حاصل خواهد شد، بسیار نزدیک به معنایی است که در زبان فارسی وجود دارد.

برداشت‌های تفسیری از ماده «رشد» 

ماده رشد در قرآن کریم 19 بار در 9 سوره (بقره، اعراف، جن، نساء، کهف، انبیاء، غافر، حجرات و هود) به کار رفته است(عبدالباقی، 1418ق. 407) رشد یکی از مفاهیم تعیین‌کننده در فرهنگ اسلامی به خصوص در حوزه تعلیم و تربیت است. برای واژه رشد در میان مفسران معانی متعددی ذکر شده است:

رشد: اولین و پرکاربردترین روش مفسران، پرهیز از ترجمه و به کار بردن خود واژه رشد است که به علت کثرت موارد به آنها اشاره نمی‌شود. جالب این است این‌گونه تفسیر واژه رشد، چندان بستگی به مشتقات مختلف آن ندارد؛ یعنی تکرار رشد در تمامی مشتقات اعم از رشید، راشد، مرشد، رشاد، رَشَد، رُشد، دیده می‌شود.

هدایت: این معنا پرکاربردترین معنای ماده رشد بعد از تکرار خود واژه رشد است. رشد به معنای هدایت (مقاتل،1423ق. 1/164 و 2/236 و 1/214 و 3/83؛ زمخشری،1407ق. 1/473؛ ثعلبی، 1422ق. 4/484؛ فراء، 1980م. 2/206و 3/193) اعم از هدایت و بالاتر از هدایت (طباطبائی، 1390ق. 2/342؛ طوسی، 1389ش. 10/150) هدایت شدن به مصالح دین و دنیا (فخررازی، 1420ق. 5/266) هدایت به راه حق و دوری از بدی‌ها (زمخشری،1407ق. 2/414) هدایت به خیر (ابوحیان، 1420. 6/205) هدایت به آن چه مایه نجات است (مکی، 1429ق. 6/4330) هادی در مُرشد (کاشانی، 1363ش. 3/144؛ حقى، بی‌تا. 5/225) هدایت یافتن به راه‌های نیکی (زمخشری،1407ق. 3/121) هدایت به صحیفه یا حکمت یا توفیق خیر. (ابوحیان، 1420. 7/441)

ایمان: ایمان (زمخشری، 1407ق. 1/303؛ ثعلبی، 1422ق. 2/236) ایمان به خدا و وحدانیت او و اخلاص عبادت برای خداوند (طوسی،1389ش. 9/79) مومن در راشد(طباطبائی، 1390ق. 18/314) مومن در رشید (ابوحیان، 1420. 6/188-189) ایمان در رشاد (ابوحیان، 1420. 9/259).

خیر: دست یافتن به خیر (طوسی، 1389ش. 2/131) خير یا منفعت در رَشَدا (مغنیه، 1425ق. 1/384) خیر رساندن در رَشَدا (طوسی، 1389ش. 10/157).

حق: حق (ثعلبی، 1422ق. 2/236؛ طوسی،1389ش. 10/147؛ ابوحیان، 1420. 6/188-189) حقی که نفعی می‌رساند (طوسی،1389ش. 7/255/256) به حق دست یافتن (صدیق، بی تا، 6/376) پایداری در راه حق در راشد. (ابیاری، 1405ق. 11/215).

صلاح دیدن: رشد یابند یعنی صلاح دین خود را بدانند و اموال خود را حفظ کنند‏ (مقاتل،1423ق. 1/358؛ زمخشری، 1407ق. 4/164؛ ثعلبی، 1422ق. 6/183) عقل و صلاح و حفظ مال و علم به آنچه به صلاحش است (ثعلبی، 1422ق. 3/254) صلاح دین و نظر (ابوحیان، 1420. 5/174).

معانی دیگر: علاوه بر موارد فوق معانی پراکنده دیگری نیز برای رشد صورت گرفته است از قبیل علم: (مقاتل،1423ق. 2/594)، عقل (طوسی، 1389ش. 6/40)، دلائل و بینات (ابوحیان، 1420. 2/616)، پایداری در دین (طوسی، 1389ش. 4/540)، درستکاری در عمل به آنچه خداوند دوست دارد (طبری، 1412ق. 15/132)، تيسير (مقاتل،1423ق. 2/576؛ ماتریدی، 1426ق. 7/141)، استقامت (ابن عربی، 1422ق. /396)، و آشکار در رَشَدا ‏ (شبر، 1407ق. 4/70؛ مراغی، بی‌تا. 15/137).

همانطور که ملاحظه شد در تفسیر ماده رشد اتفاق نظری میان مفسران وجود ندارد و در زمان‌های مختلف معانی متعددی از رشد صورت گرفته است که البته مبنایی برای این انتخاب معنا نیز بیان نشده است.

ریشه‌شناسی تاریخی ماده «رشد»

گام نخست برای شناخت جامع از مسیر شکل‌گیری رشد در زبان عربی آن است که در زبان‌های نیای زبان عربی، پیشینه این ماده ثلاثی در ریشه‌های ثنایی بازجسته شود. از منظر روشی در جست‌و‌جو از ریشه ثنایی این ماده در زبان آفرواسیایی⁷ - نیای زبان‌های سامی‌- احتمال‌های ذیل قابل تصور است:

الف. ساخت پس‌سازی: rš+d

ب. ساخت پیش‌سازی r+šd

ج. ساخت تلفیقی دو ریشه ثنایی rš+šd و سپس حذف هجای مکرر.

قابل ذکر است مشابه این‌گونه بررسی را می‌توان در مقالات ذیل نیز یافت:

مقاله «معناشناسی قسم در قرآن کریم؛ رویکردی تاریخی و فرهنگی» که برای ریشه‌شناسی قسم در زبان‌های سامی سه احتمال ساخت پسوندی ĶS+M، ساخت پیشوندی Ķ+SM و ساخت دو بنی ĶS+SM و سپس حذف هجای مکرر مطرح شده است. (ر.ک. پاکتچی، 1395ش. 15-18)

مقاله «رویکردی ریشه‌شناختی به ماده قرآنی عزم» با طرح نظریه شکل‌گیری این واژه به دو صورت پس‌سازی (عز+م) و پیش‌سازی (ع+زم) این واژه مورد بررسی ریشه‌شناختی قرار گرفته است. (ر.ک. پاکتچی، 1396ش. 3-8)

 مقاله «معناشناسی تاریخی و فرهنگی سبیل در قرآن کریم» که در بخش بررسی معناشناسی تاریخی، نظریه ساخت واژه به صورت پس‌سازی (سب+ل) و پیش‌سازی (س+بل) بررسی شده است. (ر.ک. پاکتچی و دیگران، 1398ش. 78-81) 

مقاله «معناشناسی تاریخی واژه مَهر: کاوشی در دلایل حذف مهر از نظام واژگانی قرآن کریم» که در بخش بررسی ریشه‌شناسی تاریخی واژه مهر، چهار فرضیه طرح و بررسی شده است: ساخت پیش‌سازی m+hr، ساخت میان‌سازی قرار گرفتن واج /h/ در میانه بن ثنایی mr، ساخت پس‌سازی  mh+r و ساخت بر اساس ترکیب دو بن mh+hr و سپس حذف هجای مکرر. (ر.ک. طیب‌حسینی و دیگران، 1401ش. 11-12).

با این حال تاکنون مقاله‌ای در موضوع ریشه‌شناسی تاریخی ماده رشد تالیف نشده است.

قبل از ورود به بحث ریشه‌های ثنایی، بیان این نکته ضروری است که در زبان سامی متقدم میان سه همخوان ادغام صورت گرفته است؛ یعنی *s1 با s3  ادغام شده‌اند. شبیه این ادغام در نوشتار سبائی متاخر نیز روی داده است. (هینه‌گارد⁸، 2017م. 19) شرح این مطلب به این صورت که در زبان پیشاسامی سه همخوان وجود دارد:

الف. *s1 : همخوان لثوی صفیری [s]، که به صورت س در عربی کلاسیک باقی مانده است.

ب. *s2: همخوان سایشی کناری [ɬ]، (در IPA chart تقریبا به صورت آثلا تلفظ می‌شود⁹)، که در عربی کلاسیک به صورت شین باقی مانده است.

ج. s3: همخوان لثوی سایشی [ts]، (این همخوان در سامی متقدم به صورت تس، تقریبا همانند z آلمانی، تلفظ می‌شده است) و در زبان عربی به س تبدیل می‌شود و با *s1 ادغام و یکی می‌شود. (الجلاد¹⁰، 2018م. 317) یعنی دو نوع s در زبان عربی به سین تبدیل و موجب پدید آمدن مشترک لفظی‌های فراوانی می‌شود.  

جدول ذیل این تغییرات را در زبان عربی و برخی زبان‌های سامی (سبائی، عبری و سریانی) به خوبی نشان می‌دهد که هر زبانی تعامل متفاوتی با s1 و s2 و s3 سامی متقدم داشته است.

 

بنابراین در ریشه‌های متعددی که گاهی به صورت سین یا شین و حتی ص (که از حروف ابتکاری خاص زبان عربی است) بایستی به دنبال معانی مشترک گشت.

با بیان این مقدمه فرضیات مختلف مورد بررسی قرار می‌گیرد:

الف. ساخت پس‌سازی: rš+d

برای ریشه ثنایی rš چند ریشه متفاوت در زبان‌های نیای زبان عربی قابل پی‌جویی است:

الف-1. ریشهRaç  یا *ruḉs: در زبان نوستراتیک به معنای دویدن است. (دالگوپولسکی¹¹، 2008م. 1965) در زبان‌های آفروآسیایی Raç به معنی رفتن و دویدن. در سامی *rVwVṣ معنی دویدن. (اکدی râṣu. عبری rwṣ. آرامی rhṣ. گعزی rwṣ). در چادی غربی *raç- به معنی رفتن. و در چادی شرقی *ᵓa-ras با قدم‌های بزرگ راه رفتن است. (اُورل و اِستولبووا¹²، 1995م. 2081). تبلور این ریشه در زبان عربی به سه صورت مشاهده می‌شود؛

 الف-1-1: صورت اول رَهَس/رَهَص. رهس به معنای کوبیدن شدید است (حمیری، 1420ق. 2658/4؛ ابن سیده، 1421ق. 217/4) یا رَهَصَ که بر فشار و کوبیدن (ابن فارس، 1404ق. 449/2) و همچنین بر شدت فشار هم دلالت دارد (طریحی، 1375ش، 172/4) که توسعه معنایی دویدن است. الرَّهْصَة زخمی است که از برخورد محکم سنگ بر سُم حیوان و ایجاد زخم در آن روی می‌دهد. (ابن درید، 1988ق. 745/2).  آثار آن را در زبان ترگوم در قالب سبب و مسبب به صورت  רֵיסָא /risāh/  به معنای صحنه، میدان و میدان مسابقه (جسترو¹³، 1903م. 1475) רִישּׁוּס /rišus/ و رد و اثر می‌توان یافت. (همان، 1478) و به صورت ršwt  در زبان عبری به معنای منطقه و زمین است. (هوفتایزر و یونگلینگ¹⁴، 1995م. 1085) 

الف-1-2: صورت دوم رَهَشَ است که دلالت بر اضطراب و تحرک دارد. (ابن فارس، 1404ق. 448/2) و الرّهش نیز در حیوان است که پاهای آن به هم می‌خورد و زخمی می‌شود. (ازهری، 1421ق. 52/6) ارْتَهَشتْ‏ رِجْلَا الدَّابَّةِ یعنی پاهای حیوان به هم ساییده شد و برخی، برخی دیگر را زد. (زبیدی، 1414ق. 313/8).

الف-1-3: طبق قاعده تبدیل هاء به همزه در زبان عربی این ریشه از rhṣ به صورت rˁs  در می‌آید که نمونه‌های فراونی از این تبدیل را می‌توان در زبان عربی (الحسیمی، 1415ق. 115-137) و یا در سایر زبان‌های پیشاسامی غربی مشاهده کرد (روبین¹⁵، 2010م. 28) گشتارمندی میان همزه و هاء در ساخت‌های دیرین عربی به این صورت بوده است که استفاده از پیش سازه h- به جای ʼ- (ه به جای أ) در باب افعال رواج نسبی داشته و از رسوبات این ساخت در عربی کلاسیک فعل هَراقَ به عنوان گشتارمند أراقَ در کتب دستور کلاسک به عنوان موردی نادر یاد شده است. (پاکتچی، 1400ش. 107) این تغییر در زبان اکدی نیز به صورت  rāšuیا rēšu وجود دارد که به دو دسته معنایی فراوان، بسیار و سر، بالا، آغاز است. (موس‌آرنولت¹⁶، 1995م. 988) רַישׁ /rīš/  در زبان ترگوم نیز به معنای سر و رئیس است. (جسترو، 1477) واژه Rēšu یا rāšu از همین ریشه در زبان آشوری به معنای فراوان بودن، سر، بالا، آغاز (موس‌آرنولت، 1905م. 983) و در زبان عربی نیز رأس‏ دلالت بر جمع شدن و بلندی دارد. (ابن فارس، 1404ق. 471/2) و به بالای هر چیزی راس گفته می‌شود. (صاحب، 1414ق. 373/8)

الف-2. ریشه raĉaḥ: در زبان آفروآسیایی *raĉaḥ به معنای ریختن (مایعات) و خیس کردن است. در سامی *rVŝaḥ به معنای نشت است. در چادی غربی *rVĉ به معنی تر شدن. چادی شرقی *raĉ به معنی مرطوب و خیس خوردگی است و صورت عربی آن ršḥ است. (اُورل و اِستولبووا، 1995م. 2082) که در زبان عربی به رطوبتی که از چیزی خارج می‌شود می‌گویند. (ابن فارس، 1404ق. 397/2) در ادامه همین معنا ریشه *riĉ- یا *räŜs در زبان آفروآسیایی به معنی پاشیدن (مایعات) است که در زبان سامی به صورت *rVŝ به معنی پاشیدن است (دالگوپولسکی، 2008م. 1999؛ اُورل و اِستولبووا، 1995م. 2111)  این ریشه بعدها معنای شبنم و رطوبت یافت. در سامی غربی ریشه šrš و در سریانی ریشه rss به معنای پاشیدن و در زبان ترگوم ریشه rss پاشیدن و نم‌نم باران معنی می‌دهد. (دالگوپولسکی، 2008م. 1999) واژه רִיס /rīš/ و רַישׁ /rǝš/ در زبان ترگوم به معنای قطره و زهر (سم) است. (جسترو، 1903م. 1475 و 1478) در عبری کتاب مقدس به معنی پاشیدن و در زبان عربی به صورت šrš است (دالگوپولسکی، 2008م. 1999) که تداوم این معنا را می‌توان در ریشه رشَّ در زبان عربی دید که به معنای مرطوب شدن یا ریختن آب و خون و اشک دید. (ابن سیده، 1421، 615/7؛ زبیدی، 1414ق. 120/9) و در شاخه جنوبی حاشیه‌ای زبان سامی، در زبان گعزی ረስሐ /rasḥa/ به معنای مرطوب شدن است. (لسلاو¹⁷، 1991م. 474) 

الف-3. ریشه ‌*rasVw: در زبان آفرواسیایی *rasVw به معنی مرگ و خواب است. در زبان مصری به صورت rswt به معنی خواب و مرگ و در زبان چادی غربی *ras- به معنی مرگ است (اُورل و اِستولبووا، 1995م. 2100). در تغییرات صوتی عربی آغازین با تبدیل سین به هاء آثار این ریشه را می‌توان یافت. اولین اثر آن را در رَهْواً است که به هر چیزی که ساکن است و حرکتی ندارد گفته می‌شود. (مهنا، 1413ق. 521/1) این معنا توسعه معنایی حالت مرگ یا خواب است که هیچ حرکتی در آن نیست و آثار آن در آیه «وَ اتْرُكِ الْبَحْرَ رَهْواً» (دخان/24) دید که دلالت بر سکون و آرامش دارد. (زبیدی، 1414ق. 485/19) همچنین الرَّهو به جای گود از زمین گفته می‌شود که اطراف آن بلندتر است. و یا گودالی که در آن آب جمع می‌شود. (ازهری، 1421ق. 213-215/6) در زبان فارسی هم مرداب یعنی آبگیر عمیق و پرعرض و طول (معین، 1384ش. 2731/3) این ویژگی معناسازی را دارد که از نظر معنایی بسیار به هم نزدیک هستند.

الف-4: ریشه rşş‌: در زبان آفروآسیایی مرصوص از ریشه rşş به چیزی که محکم و کامل جفت شده باشد گفته می‌شود. (زامیت¹⁸، 2002م. 194) از این ریشه معنای قدرت و ثبات نیز اتخاذ می‌شود. در سامی شمالی مرکزی در زبان ترگوم רׇשׁוּת /rāšut/ به معنای قدرت، توان، و کنترل است. (جسترو، 1903م. 1499) در آرامی یهودی ršh به معنای قدرت است. ršwt  در زبان عبری به معنای قدرت. (هوفتایزر و یونگلینگ، 1995م. 1085) רשי /ršī/، רׇשׇׁה /rāšāh/، در زبان ترگوم به معنای قدرت داشتن است. (جسترو، 1903م. 1500) بعد از تثبیت معنای فوق از زمانی به بعد به معنای مصادیق و جلوه‌های قدرت داشتن توسعه معنایی یافته است، همانند רְשׁוּתׇא /rǝšŭtā/ در زبان ترگوم به معنای اجازه، مجوز، רֽשֵׁי /rǝšī/، רְשׇׁא /ršāh/، به معنای اجازه داشتن، شجاعت. و با حرف ב /b/ در ابتدا به معنای ادعای قدرت بر چیزی داشتن، ادعای دِینی را داشتن، قرض دادن (جسترو، 1903م. 1499-1500). در زبان عبریršwt   به معنای دارایی شخصی (هوفتایزر و یونگلینگ، 1085) רשׁח /ršh/ اجازه دادن، در آرامی یهودی قدرت داشتن، در آرامی قدیم علت، موجب، در زبان نبطی اجازه داده شده، در سریانی متهم کردن، آشوری rašŭ به معنی دارا بودن. (گزنیوس¹⁹،1939م.  957) rīšu در زبان آشوری به معنای فریاد زدن و شادی کردن، برده، اموال. (موس‌آرنولت، 1905. 985) که همگی از مصادیق یا مظاهر قدرت است.

این معنا در شاخه جنوبی مرکزی râšŭ در عربی به معنی محکم شدن. (گزنیوس،1939م.  957) رصَّ به معنی کسی است که کار خود را به استواری انجام دهد یا بنا را استوار سازد. (ابن‌درید، 1988م. 121/1) مَرْصُوصٌ یعنی محکم شد و به هم پیوست (ابن‌سیده، 1421ق. 266/8) رص الشیء یعنی قسمتی از یک چیز را به قسمت دیگر آن پیوند داد به صورتی که میان آنها خللی نباشد. (مطرزی، 1979م. 331/1) رَسى‏ و أرسَى به معنای ثبات یافتن همانند جبل‏ راسٍ (ابن درید، 1988م. 1257/3)‏ رَسَوْتُ‏ بين الناس‏ رَسْواً یعنی میان مردم آشتی (حمیری، 1420ق. 2501/4)، و پیوندی استوار برقرار کردم. و الجبالُ‏ الرَّواسِي‏ و الرّاسيات یعنی کوه‌های ثابت و استوار. (ازهری، 1421ق. 40/13) که به زمین چسبیده است. همانند آیه «رَواسِيَ‏ شامِخاتٍ»‏ (المرسلات/27)، یعنی کوه‌های ثابت و استوار، «وَ الْجِبالَ‏ أَرْساها» (نازعات/32) یعنی کوه‌های ثبات یافته و استوار شده. از سوی دیگر معنای ثبات و قرار هم از این معناست همانند «يَسْئَلُونَكَ عَنِ السَّاعَةِ أَيَّانَ‏ مُرْساها» (الأعراف/187)، یعنی زمان ثبوت آن. (راغب، 1412ق. 353-354) و رَسا عنه حدِيثاً: یعنی از او نقل کرد که به نحوی اشاره به تایید و تثبیت قول از کسی است. (زبیدی، 1414ق. 4459/19) râšŭ در عربی رسا(و) به معنی محکم شدن.

در شاخه سامی جنوبی حاشیه‌ای در زبان حبشی ረስየ /rasy/ گذاشتن (موجبات.. را فراهم کردن)، قرار دادن، آماده کردن. در زبان سبائی רשו به معنی بنده خدا. (گزنیوس،1939م.  957) rs1y  سنگینی کردن، rs2w بخشیدن چیزی، Rs2y پیشنهاد دادن، و سرانجامrs3ˁ  بنا کردن و ساختن است. (بیستن²⁰، 1982م. 118)

ب. ساخت پیش‌سازی r+šd

برای ریشه ثنایی šd در زبان‌های نوستراتیک حالت‌های مختلفی می‌توان یافت:

ب-1: ریشه *ć˹ü˺d  در زبان نوستراتیک به معنی دستِ دراز شده و در زبان‌های جانشین زبان نوستراتیک به معنای امتداد است. (دالگوپولسکی، 2008م. ش287)  در راستای همین معنا در زبان آفروآسیایی *sad به معنی ریسمان. در سامی *ma-šad با افزودن پیش‌ساز *ma  به معنی طنابی از پوسته درخت است. (اُورل و اِستولبووا، 1995م. 2160) که معنای کشیده شدن و امتداد را در خود دارد؛ چرا که خود *-šad در زبان‌های سامی به معنای گسترش دادن در طول است (اهرت²¹، 1995م. ش508).   

در شاخه شمالی حاشیه‌ای زبان سامی این ریشه در زبان اکدی به صورت Šadādu به معنای کشیدن (عامل کِشَنده) یا امتداد دادن، خط کشیدن، پایین کشیدن به سمتی (بالا یا پایین)، کنار کشیدن، طول کشیدن است. (بلک²² و دیگران، 2003م. 344)

در شاخه شمالی مرکزی زبان سامی در زیرشاخه آرامی، در زبان آرامی ترگوم ܣܕܐ /seda/  به معنای طول یک شیار است. (جسترو، 1903م. 361) که کنایه از امتداد و کشیده شدن یک شیار است. از همین جا در زبان عبری שַׂﬢ /sad/ به شیار (در زمین کشاورزی) گفته شده است. دره سیدیم هم از این جهت به این نام، نامیده شد است که از شیارهایی تشکیل شده بود یا اینکه مانند مادری بود که فرزندان خود را همانند پستان‌هایی غذا می‌داد. چه بسا معنای سینه زن درکلمه שַׁﬢ/Šad/  از همین جا ایجاد شده است. و از همین معنا به שׇׂﬢֶה/sādeh/  به قطعه‌ای از زمین یا مزرعه گفته شده است و یا معنای یکسان در کلمه שְׂﬢַﬢ/sdad/   از این باشد که به یکسان بودن دو طرف شیار اشاره داشته باشد. (جسترو، 1903م. 1523-1524) و یا שׇׂﬢה/sādeh/  به زمین زراعی یا بیابان یا لقبی برای گیاهان وحشی شده است و معنای شخم زدن در واژه שׂﬢﬢ/sadada/ تداوم یافته است. (دالمان، 1901م. 410). در زیر شاخه اوگاریتی نیز Šd به زمینِ باز، و زمین وسیع زیر کشت گفته می‌شد؛ همچنین زمین زراعی، زمین، تکه زمین، ملک، مزرعه، کوه، استپ نیز از معانی این واژه است. (دل‌اُلمو‌لِت و سَنمارتین²³، 2003م. 807-809).

در پیگیری سخن در شاخه جنوبی مرکزی در زبان عربی masad- با پیشوند *ma-  در عربی معنای بافتن را به آن اضافه کرده است. و در چادی شرقی *sad- به معنی طناب است. (اُورل و اِستولبووا، 1995م. 2160) المَسَد به معنای لیف است (جوهری، 2/538) و به معنای بافتن شدید (ابن‌درید، 1988، 2/648) یا خیلی خوب بافتن است. (صاحب، 1414ق. 8/293) که اشاره به کشیده شدن یا امتداد یافتن است. در زبان عربی السَّدْوُ به معنای دراز کردن دست به سمت چیزی است. (خلیل، 1409ق. 280/7) سَدا يديه‏ سَدْواً یعنی دستانش را دراز کرد و السَّدْوُ دراز کردن دست به سمت چیزی است. (ابن منظور، 1414ق. 377/14) معنای کشیده شدن را در شَدَّ النهار یعنی روز بلند شد، می‌توان دید. (جوهری، 1376ق. 493/2) یا الشَّدُّ فی النهار به معنی ارتفاع گرفتن روز است. (فیروزآبادی، 1415ق. 422/1) شدا يشدو شَدْواً، وقتی صدایش را کشید به آواز خواندن یا چیز دیگری. (ابن درید، 1988م. 1058/2) و شادی به کسی گفته می‌شود که این کار را می‌کند (جوهری، 1376ق. 2390/6) شدا من العلم شيئاً و هو شادٍ، یعنی کسی که به نهایت و بالاترین درجه علم رسیده است. (زمخشری، 1979م. 324) شَدَا الإِبِلَ راه بردن شتر است که کنایه از امتداد دادن و تداوم در سیر است و الشَّدَا یعنی نهایت یک چیز. (فیروزآبادی، 1415ق. 386/4) تمامی این موارد حاصل از توسعه معنایی امتداد است.

در شاخه جنوبی حاشیه‌ای نیز در زبان سبائی S2dw زمین زیر کشت و کوه معنا می‌دهد (بیستن و دیگران، 1982م. 131) که نمونه‌هایی از آن در شاخه شمالی مرکزی بیان شد.

ب-2: ریشه S│Šæd در زبان نوستراتیک به معنای قسمت پایین است. در زبان‌های آفروآسیاتیک در زبان اوگاریتی iŠdʔ به معنای اساس و پایه است. (دالگوپولسکی، 2008م. ش2018) 

ب-3: ریشهid Š یا Šűd در زبان نوستراتیک به معنای پاشیدن و ریختن است (دالگوپولسکی، 2008م. ش2019) این ریشه در زبان‌های سامی در شاخه شمالی مرکزی در زیر شاخه اوگاریتی Šdy به معنی ریختن و ریخته شدن است. (دِل‌اولمو و سنمارتین، ص811) و در زیر شاخه کنعانی در زبان عبری שּׁדד Šadada//  به معنی فرستادن و پخش کردن است. (کلاین، ص642) در زیرشاخه آرامی شاخه شمالی مرکزی این ریشه در زبان سریانی توسعه معنایی یافته و ریشه ܫܕܐ /Šәdā/  به معنای پرت کردن، پرتاب کردن، دور کردن، پایین انداختن، سرازیر کردن، طرد کردن (کاستاز، 2002م. ص360)، تیر انداختن، سنگ انداختن، بیرون انداختن، دور انداختن، در معرض دید قرار دادن، سوار را بر زمین زدن اسب، شاخ زدن گاو، خود را خالی کردن، انداختن میوه نارس، کنار زدن، اخراج کردن، عزل کردن، (پاین‌اسمیت، 1903م. ص560) شلیک کردن، عجله کردن، تبعید، به دریا انداختن، و فرافکنی است (برون²⁴، 1895م. ص665، دالمان، 1901م. ص415). همین ریشه به صورت Šdd در آرامی شاهنشاهی به معنی پایین انداختن (هوفتیزر و یونگلینگ، 1995م. 1111) و در زیرشاخه سریانی edāŠ به معنای به زمین افتادن اشک یا برگ است. (بیلا²⁵، 1982م. ص327)

در شاخه شمالی مرکزی در زیرشاخه کنعانی در زبان عبریשּׁדד Šadada//  به معنی فرستادن و پخش کردن است. در عبری آرامی به معنی به کار گرفتن. در زبان عربی صدر به معنی اینکه اجازه داد موهایش آویزان شود. שׇּׁדַד Šādad//  کلمه‌ای دخیل از زبان آرامی به عبری است. (کلاین، 1987م. 642)

در پیگیری سخن از این ریشه در شاخه سامی جنوبی مرکزی اثر این ریشه در زبان عربی واژه سدی به معنای در اثر شبنم شدید مرطوب شدن است. (دالگوپولسکی، 2008م. ش2019) و بعدها به معنای خود شبنم. (بیلا، 1982م. ص237)  و همچنین ریشه ثلاثی سدی با افزودن یک حرف عله به انتهای ریشه ثنایی خود را در آیه «أَيَحسَبُ ٱلإِنسَانُ أَن يُترَكَ سُدًى» (قیامت/36) نشان می‌دهد که به معنای رها شده است (جوهری، 1376ق. 2374/6) و یا أَسْدَيْتُهُ‏ یعنی او را ترک کردم، در ادامه معناهای مذکور است. (فیومی، 1414ق. 272/1) معنای ریختن را می‌توان در واژه صدید عربی مشاهده کرد در آیه «وَ يُسْقى‏ مِنْ ماءٍ صَدِيدٍ يَتَجَرَّعُهُ» (ابراهیم/16-17)‏ که به آنچه از اهل آتش از خون و چرک می‌ریزد گفته می‌شود. (ازهری، 1421ق. 74/12)

در شاخه جنوبی حاشیه‌ای در زبان گِعِزی sadada به معنای تبعید، بیرون راندن، تعقیب، آزار دادن معنی شده است. (لِسلاو، 1991م. ص485) در زبان حبشی تیگریانا säddädä بدرقه کردن و فرستادن. حبشی تیگره sädda به معنای فرستادن؛ در زبان امهری به sädäda به معنای بدرقه کردن، اجازه رفتن دادن و فرستادن معنا می‌دهد. (لِسلاو، 1991م. ص486) و در زبان سبائی Sdy  به معنای ریختن (خون)، و افتادن (برگ) است. (بیلا، 1982م. ص327)

ب-4: ریشه UdŠ* در زبان نوستراتیک به سه معنای اساسی محکم بستن، جلوی چیزی را گرفتن (خفه کردن)، و خشونت ورزیدن است. این ریشه در زبان‌های آفروآسیایی به صورت‌ ddŠ  به سه معنای محکم بستن، به کاربرد خشونت علیه، و خراب کردن است. (دالگوپولسکی، 2008م. ش2146) 

حال باید به پیگیری این سه معنا در زیرشاخه های‌زبان سامی پرداخت:

ب-4-1: محکم بستن

ریشه Šdd در زبان افرواسیایی به صورت Šadda به معنای تثبیت کردن، محکم بستن و محکم کردن است (زامیت، 2002م. 236؛ مشکور، 1357ش. 435) آثار این ریشه در زبان شمالی حاشیه‌ای در زبان اکدی به صورت ddŜ آمده است که به همان معنای سخت بستن است. (مشکور، 1357ش. 435)

در زبان‌های شمالی مرکزی زبان سامی، در زیر شاخه کنعانی در زبان عبری Šādad به معنای جفت کردن و مرتب کردن و جهت دادن است. (زامیت، 2002م. 236) در زیر شاخه آرامی در در زبان مندایی به صورت SDD و ŜDA  (مشکور، 1357ش. 435) و در زبان ترگوم به صورت ddŜ (مشکور، 1357ش. 435) و در آرامی ترگوم به صورت שׇׂﬢַﬢ/sādad/  به معنای متصل کردن، مرتب کردن و هدایت کردن است. (جسترو، 1903م. 1524) 

در شاخه جنوبی مرکزی در زبان عربی شَدَدْتُ‏ شَدّاً به معنای محکم بستن است؛ همانند فَشُدُّوا الْوَثاقَ (محمد، 4) (ازهری، 1421ق. 183/11) شَدَّ اللَّه مُلْكَهُ و شَدَّدَهُ‏، یعنی قوی یا محکم ساخت. (جوهری، 1376ق. 493/2) در روایت لَا تَبِيعُوا الْحَبَّ حَتَّى‏ يَشْتَدَّ، شَدَّ به معنای تا محکم و قوی شود است و همچنین در روایت لَا تُشَدُّ الرِّحَالُ إِلَّا إِلَى ثَلَاثَةِ (طریحی، 1375ش. 76-77/3) یعنی محکم بستن بار سفر.

ب-4-2: جلوی چیزی را گرفتن (خفه کردن)

آثار معنای جلویِ چیزی را گرفتن را هم می‌توان در زبان آفروآسیایی دید که SDD در زبان آفرواسیایی به معنای کوه، مانع و سد است (زامیت، 2002م. 218) و هم ریشه Șdd در زبان آفروآسیایی به صورت *Șadda به معنای روی بگرداندن، عقب، منحرف کردن (اعراض و عدول). (زامیت، 2002م. 251) که معنایی متخذ از جلوی چیزی را گرفتن و آن را به عقب برگرداندن است. علاوه بر این می‌توان در شاخه‌های مختلف زبان‌های سامی این معنا را پیگیری کرد:

در شاخه شمالی حاشیه‌ای در زبان اکدی در یک تغییر با تکرار حرف آخر بن ثنایی، «س د» به «س د د» تبدیل شده است که این موجب تغییر معنا در آن شده است. Šadādu به معنای استخراج کردن و برطرف کردن یا برداشتن است و همین واژه قابل مقایسه است با واژه sadda در زبان عربی به معنای ایجاد مانع کردن و یا قرار دادن در شرایط سخت. (لسلاو، 1991م. 485) 

در شاخه شمالی مرکزی در زیر شاخه آرامی در زبان سریانی saddā به معنای بند و نگه دارنده است. (زامیت، 2002م. 218) در زیر شاخه کنعانی در زبان فنیقی Șd به معنای کنار است. (همان، 251) و در زبان دیگر این زیرشاخه در زبان عبری sad به معنای بند(ی برای بستن پای مجرمان) است. (همان، 218) در زبان آرامی کتاب مقدس Șad به معنی طرف؛ Șaddēd به معنی دویدن به پهلو، کنار رفتن. (همان، 251) שּׁדד Šadada//  در عبری آرامی به معنی به کار گرفتن. (کلاین²⁶، 1987م. 642) گزنیوس سَدَّ عربی را معادل שׇּׁﬢַﬢ Šādad// عبری دانسته است. (گزنیوس، 1939م. 994) צדד /sadada/ در زبان عبری (معادل عربی صد) به معنای مانع چیزی شدن، رد کردن، اجتناب کردن، و بیزاری کردن است (همان، 841) که در همگی دارای معنای مانع شدن و جلوی چیزی را گرفتن هستند.

در شاخه جنوبی مرکزی در زبان عربی صدد به معنای مقابل، در عبارت يقال هذه الدار على‏ صَدَدِ هذه دیده می‌شود. (ازهری، 1421ق. 53/5) یا در عبارت تصدّيت‏ له که به معنای در مقابل او قرار گرفتم است و صد فلانا هم یعنی مانع او شد و جلوی او را گرفت. که در آیه «وَ صَدَّها ما كانَتْ تَعْبُدُ مِنْ دُونِ اللَّهِ» (نمل، 43) مشاهده می‌شود. (زبیدی، 1414ق. 51-52/5) در آیه «أَمَّا مَنِ اسْتَغْنى‏ فَأَنْتَ لَهُ‏ تَصَدَّى»‏ (عبس، 5-6) صد به معنای رو به سوی کسی کردن یا مایل شدن به اوست که به معنای جلوی چیزی را گرفتن و مواجه شدن است. (ازهری، 1421ق. 74/12) اشْدُدْ هم به معنی جلوی چیزی را گرفتن در آیه «اشْدُدْ عَلى‏ قُلُوبِهِمْ» که به معنای خدایا مانع بشو از اینکه بفهمند. (طریحی، 1375ش. 75/3)

و در نهایت در شاخه جنوبی حاشیه‌ای در عربی جنوبی کتیبه‌ای Šdd به معنای سد و مانع است. (زامیت، 2002م. 218)

ب-4-3: خشونت ورزیدن 

این ریشه علاوه بر معنای خشونت ورزیدن، معنای دیگری دارد که خیلی شبیه به آن است. ریشه ȘDD در زبان آفروآسیایی Șadīd به معنای جوشاندن (آب) است. (زامیت، 2002م. 251) نشانگر سختی و شدت است. علاوه بر این، این ریشه را می‌توان در شاخه‌های مختلف زبان سامی پیگیری کرد؛ در شاخه شمالی مرکزی در زیر شاخه کنعانی ریشه שׇּׁﬢַﬢ Šādad// در زبان عبری به معنی رفتار خشونت‌آمیز، غارت کردن، ویران کردن و به معنای اسمی ویرانی است. שֹׁﬢ od/Š/ و שׁוֹﬢ  ud/Š/ نیز به معنی خشونت، ویرانی، تخریب و خرابی است. (گزنیوس، 1939م. 994). שׇׂﬢַﬢ /sādad/ همچنین در عبری این ریشه به معنی کلوخ‌کوب و چنگ است. (گزنیوس، 1939م. 961) که نشانگر شدت و خشونت است. واژه צׇדׇח /sādāh/ در زبان عبری معنای در کمین نشستن و ویران کردن را می‌دهد (گزنیوس، 1939م. 841) که حاکی از خشونت است.

در زیر شاخه آرامی ریشه שׇׁﬢַﬢ /Šādad/ در زبان آرامی ترگوم به معنی غلبه کردن و شکست دادن و همچنین שׇׂﬢַﬢ/sādad/  به معنی کلوخ کوب کشیدن و صاف کردن زمین (جسترو، 1903م. 1524) که از همان معنای خشونت ورزیدن گرفته شده است. همچنین שׁﬢﬢ/Šadada/  و שדד /Šadada/ در آرامی ترگوم به معنای مورد تجاوز قرار گرفتن نیز هست. (دالمان²⁷، 1901م. 415 و 426) در همین شاخه در زبان سریانی  ܫܕܐ /Šәdā/ به معنای طرح، رمی، طرد، اسقط، افاض و نفی است. (کاستاز²⁸، 2002م. 360) در همین زبان ریشه ܫܕܐ /Šәdā/  به معنای ویرانی است (پاین‌اسمیت²⁹، 1903م. 560) که باز معناهایی متخذ از خشونت ورزیدن است.

با توجه به اینکه این ریشه دلالت بر قدرت و خشونت دارد در زبان‌های شاخه شمالی مرکزی از این ریشه اسم‌هایی برای دلالت بر موجوداتی که قدرت فراوان یا ماورائی دارند ساخته شده است همانند שֵׁﬢ  /Šed/  و שֵׁיﬢ /Šid/  در زبان آرامی ترگوم به معنای جن  (جسترو، 1903م. 1523)، واژه שֵׁﬢ /Šed/ در همین زبان به معنای دیو و واژه שַׁﬢַי/ Šaday/  برای دلالت بر نام خداوند (دالمان، 1901م. 415). در زبان اوگاریتی در همین شاخه Šd اسم خاص یا عام خداوند یا دیو است. (دل‌اُلمو‌لِت و سَنمارتین، 2003م، 810)

در پیگیری سخن از این ریشه در شاخه جنوبی مرکزی در زبان صفائی، در سنگ نوشته‌هایی که در شبه جزیره عربستان و اطراف آن یافت می‌شود همواره در شروع سنگ نوشته سلسله نسب نویسنده بیان می‌شود. واژه dŠ در برخی از سنگ نوشته‌ها به عنوان اسم خاص آمده است (OCIANA_0037724) ولی در یک سنگ نوشته‌ای که در شمال مدینه یافت شده و متعلق به زبان دَدانی³⁰ مربوط به زمان حدود نیمه دوم هزاره اول قبل از میلاد است (حدود هزار سال قبل از ظهور اسلام) dŠ یافته شده است که برخی این واژه را به معنای کشته شدن، شکست دادن یا زدن معنی کرده‌اند.³¹(OCIANA_0034012) که باز متخذ از معنای اصلی خشونت ورزیدن است.

در همین شاخه سامی شمالی مرکزی در زیر شاخه زبان عربی شین و دال ریشه‌ای است که دلالت بر قدرت در چیزی دارد. (ابن فارس، 1404ق. 179/3) الشَّدُّ معنای حمله کردن که از خشونت ورزیدن گرفته شده است، اشْتَدَّ به معنای صلابت، شدائد یعنی سختی‌ها و رجل شدید یعنی مرد شجاع آمده است. (خلیل، 1409ق. 213/6). الشِّدَّة به قدرت جسمانی، و سختی زمان گفته می‌شود. (ابن درید، 1988م. 111/1). برخی برای الأشُدُّ، شَدٌّ را واحد آن دانسته‌اند و برخی نیز شِدَّة را که مفرد آن به معنای قدرت است. (ازهری، 1421ق. 182/11). شَدَّ مَشَدَّةً یعنی غلبه کردن. (صاحب، 1414ق. 252/7). الشَّدُّ به معنی دشمن اشْتَدَّ یعنی دشمنی کرد. (فیروزآبادی، 1415ق. 422/1)

در شاخه جنوبی حاشیه‌ا  زبان سامی در زبان گعزی ሰዳይ /sadāy/ به معنای قادر مطلق، یعنی کسی که توانمند و غیر محدود است. این واژه معادل Šadday در زبان عبری است که به معنی خداست. (لسلاو، 1991م. 526) همین واژه در زبان عربی به معنای محکم و قوی است. (مدنی، 1384ش. 8/6). همچنین در زبان گعزی sadada به معنای آزار دادن است. (لسلاو، 486) که از عوارض خشونت ورزیدن و توسعه معنایی آن است.

بررسی مسیر ساخت

الف. ساخت پس‌سازی: rš+d: 

در بررسی پسوند d که به  rš افزوده می‌شود بر اساس نظر اهرت *-d- (*ada ?) در زبان آفرواسیایی به معنای «اینجا و اینها»ست و به صورت da در زبان سامی به معنای «این» است. (اهرت، 1995م. ص125). ولی از نظر اورل و استولبوا یکی از معانی *daˀ در زبان آفروآسیایی حرکت است. این معنا در زبان بربری رفتن و پیاده‌روی، در زبان مصری فرار کردن، در زبان چادی غربی به معنی رفتن، آمدن، دنباله‌روی کردن، در زبان چادی مرکزی به معنای دویدن، راه بردن، مهاجرت کردن، در زبان کوشی شرقی علیا به معنای آمدن، در زبان داهالو، عجله ترک کردن است. (اورل و استولبوا، 1995م. ش593) قدر مشترک تمامی این معانی همان حرکت است که اورل اشاره کرده است. بر اساس این فرضیه معنایی قابل تصور نیست.

ب. ساخت پیش‌سازی r+šd:

برای احتمال دوم یعنی ساخت پیش‌سازی r+šd نیز بر اساس نظر اهرت معنای آوند «ر» در زبان سامی به معنای ادامه دادن و مداومت داشتن است. (اهرت، ش926) و همچنین به معنای به سویِ و  نزدیکِ است. (اهرت، ش924) از سوی دیگر آوند «ر» معنای بودن، شدن و ساختن می‌دهد و در مجموع معنای صیرورت (از حالی به حال دیگر در آمدن) و به صورت ویژه «صیرورت از حالت عام به حالت خاص (تخصیص معنایی)» است. (اورل، 1994م. ش2077؛ مصلایی‌پور و دیگران، 1396ش. 16)

در جنوبی مرکزی ršd در زبان عربی به معنای خوب راهنمایی کردن و متوجه کردن و در معنای اسمی به معنای راهنمایی درست، هدایت و انضباط و کلمه  rušd به معنای راهنمایی درست. (بیلا، 1982م. 496)برای این معنا این فرضیه را می‌توان مطرح کرد که رَ + شَد: مداومت + هدایت کردن: هدایت مستمر. که به مرور ویژگی استمرار از آن حذف شده و به صرفا معنای راهنمایی باقی مانده است همانند عربی جنوبی حاشیه‌ای که ršd به معنی راهنمایی است. (زامیت، 2002م. 194)

 در شاخه جنوبی حاشیه‌ای نیز rs2d در زبان سبائی در معنای فعلی به معنای به سرانجام رساندن، منعقد کردن (یک توافق). (بیلا، 1982م. 496) در زبان عربی جنوبی شاخه سبائی rs2d به معنای استوار ساختن است. (بیستن، 1982م. 118) که برای این معنا نیز این فرضیه را می توان مطرح کرد که رَ + شَد: صیروت + تثبت کردن: تثبیت کردن یا استوار ساختن.

ج. ساخت تلفیقی دو ریشه ثنایی rš+šd و سپس حذف هجای مکرر:

در زبان آفرواسیایی rašada به معنی رفتن در راه درست. (زامیت، 2002م. 194) می توان گفت این معنا به این نحو ساخته شده است: رَش + شَد : رفتن + امتداد و پیوستگی. راهی برای پیمودن درست است که بتوان به صورت پیوسته در آن راه را طی کرد و به مسیر رسید.

در شاخه سامی حاشیه‌ای شمالی در زبان اکدی Rašādu به معنای بنیان چیزی را نهادن (بلک، 2000م. 299)، و Rašādu در زبان آشوری به معنای محکم بودن، محکم بنا نهادن، محکم بستن (گِلب³²، 1998م. 188/14؛ موس آرنولت، 987/2)  برای این معنا نیز می توان این مسیر ساخت را پیشنهاد کرد: رش + شد: اساس + محکم کردن: بنیان چیزی را محکم کردن.

معانی‌ای که حاصل می‌شود: در دو گروه اصلی قرار می‌گیرد:

1.       هدایت مستمر (رفتن در راه درست)

2.       تثبیت شدن (محکم بنا نهادن)

نتیجه در کاربردهای قرآنی

کاربردهای معانی دسته اول:

گاهی رشد و مشتقات آن در قرآن کریم به عنوان ویژگی شخصیتی انسان بیان می‌شود: «وَلَقَد آتَينا إِبراهيمَ رُشدَهُ مِن قَبلُ وَكُنّا بِهِ عالِمينَ» (انبیاء/51) و بدرستى كه بداديم ابراهيم [را] راست آهنگى از پيش، و بوديم ما بدان دانا‌[يا]‌ن (طبری، 1356) که در اینجا راست آهنگی همان هدایت مستمر است؛ یعنی ابراهیم را از قبل به صورت مستمر هدایت می‌کردیم.

«... مَن يَهدِ اللَّهُ فَهُوَ المُهتَدِ وَ مَن يُضلِل فَلَن تَجِدَ لَهُ وَلِيًّا مُرشِدًا» (کهف/17) در تمامی ترجمه‌ها و تفاسیر مرشد به راهنما ترجمه شده است. با توجه به اینکه مرشد نعت ولی است و اسم فاعل نیز هست یعنی کسی که رشد را ایجاد می‌کند؛ یعنی برای انسان را به صورت مستمر هدایت می‌کند.

«قالَ لَهُ موسى هَل أَتَّبِعُكَ عَلى أَن تُعَلِّمَنِ مِمّا عُلِّمتَ رُشدًا» (کهف/66) این آیه از نظر محتوای مرتبط با رشد، به آیه 17 سوره کهف (ولی مرشد) بسیار نزدیک است. در این آیه رشد مفعول‌ به تُعَلِّمَنِ است؛ یعنی مرا به صورت مستمر هدایت کنی.

«إِذ أَوَى الفِتيَةُ إِلَى الكَهفِ فَقالوا رَبَّنا آتِنا مِن لَدُنكَ رَحمَةً وَ هَيِّئ لَنا مِن أَمرِنا رَشَدًا» (کهف/10) موضوع امری که در اینجا یاران غار مطرح کرده‌اند مهاجرت از کفر و استقامت در یکتاپرستی است (حقی، بی‌تا، 220/5) در اینجا دعای یاران غار این است که خداوند به آنان در امرشان رشد دهد؛ یعنی آنان را به صورت مستمر هدایت کند.

مورد دیگری که در این بافت قابل تبیین است کاربرد فعلی ماده رشد است: «وَإِذا سَأَلَكَ عِبادي عَنّي فَإِنّي قَريبٌ أُجيبُ دَعوَةَ الدّاعِ إِذا دَعانِ فَليَستَجيبوا لي وَليُؤمِنوا بي لَعَلَّهُم يَرشُدونَ» (بقره/186) کسانی که ایمان بیاورند رشد می‌کنند یعنی به صورت مستمر مورد هدایت خداوند قرار می گیرند.

کاربردهای معانی دسته دوم

وَابتَلُوا اليَتامى حَتّى إِذا بَلَغُوا النِّكاحَ فَإِن آنَستُم مِنهُم رُشدًا ... (نساء/6) با توجه به اینکه آنس در این آیه معنای «دیدن و دریافتن» می‌دهد (پاکتچی، 1399ش. 89) در اینجا درک و تثبیت شدن یعنی ثبات شخصیت در یتامی منظور است.

«... قالَ يا قَومِ هؤُلاءِ بَناتي هُنَّ أَطهَرُ لَكُم فَاتَّقُوا اللَّهَ وَلا تُخزونِ في ضَيفي أَلَيسَ مِنكُم رَجُلٌ رَشيدٌ» (هود/78) منظور انسانی است که به رشد دست یافته و به معروف عمل می‌کند و از منکر نهی می‌کند. (طبرسی، 1408ق. 280/5) که در اینجا می‌توان رشدی را که طبرسی معنی نکرده است به معنی تثبیت شدن در عمل به معروف و دوری از منکر دانست.

إِنَّكَ لَأَنتَ الحَليمُ الرَّشيدُ (هود/87) «... تويى، تو آن زيرك راست‌آهنگ» (میبدی، 1388ش) ویژگی راست آهنگی که در این متون آمده مفهومی بسیار نزدیک به ثبات شخصیت دارد. قوم معترض بودند که تو متزلزل شدی و ثبات نیافته‌ای.

«... وَلكِنَّ اللَّهَ حَبَّبَ إِلَيكُمُ الإيمانَ وَزَيَّنَهُ في قُلوبِكُم وَكَرَّهَ إِلَيكُمُ الكُفرَ وَالفُسوقَ وَالعِصيانَ أُولئِكَ هُمُ الرّاشِدونَ» (حجرات/7) کسی که این ویژگی‌ها را دارد راشد است یعنی ثبات یافته است. 

«... وَ قُل عَسى أَن يَهدِيَنِ رَبّي لِأَقرَبَ مِن هذا رَشَدًا» (کهف/24) خداوند به پیامبر اکرم می‌فرماید این‌گونه دعا کن که امید دارم خداوند مرا به آنچه که نزدیک‌تر از این به رشد است هدایت کند؛ یعنی مرا به حالتی پایدارتر و با ثبات‌تر از این هدایت نماید. این آیه در بافت آیاتی است که کشمکش فراوانی درباره تعداد یاران غار وجود دارد و در این فضا بحث و اختلاف زیاد شده است و برای مخاطبان قرآن کریم دانستن تعداد یاران غار بسیار مهم شده است و خداوند نیز عدد دقیق آن را مشخص نمی‌کند. در چنین حالتی، رسول اکرم باید از خداوند بخواهد که او را به وضعیتی با ثبات‌تر و پایدار‌تر هدایت کند تا از این آشفتگی و اضطرابی که این موضوع ایجاد کرده است رهایی یابد.

«إِلى فِرعَونَ وَ مَلَئِهِ فَاتَّبَعوا أَمرَ فِرعَونَ وَ ما أَمرُ فِرعَونَ بِرَشيدٍ» (هود/97) منظور از امر در این آیه، آیین، احکام و دستوراتی بود که فرعون مقرر کرده بود و ساکنان مصر آن را پذیرفته و بر اساس آن زندگی می‌کردند. (حسینی‌همدانی، 1380ق. 488/7) در واقع نظمی بود که فرعون در سرزمین خود ایجاد کرده بود. این آیه بیان می‌دارد که این نظم رشید نبود؛ یعنی پایداری و ثبات ندارد و از بین رفتنی است.

«وَأَنّا لا نَدري أَشَرٌّ أُريدَ بِمَن فِي الأَرضِ أَم أَرادَ بِهِم رَبُّهُم رَشَدًا» (جن/10) شر ریشه‌ای است که بر انتشار و تطایر دلالت دارد (ابن فارس، 1404ق. 180/3) یعنی امری که موجب پراکندگی و آشفتگی می‌شود. در این آیه بیان می‌شود که نمی‌دانیم برای اهل زمین آشفتگی و اضطراب خواسته شده است یا اینکه خداوند برای آنها ثبات داشتن و پایداری در وضعیت زندگی‌شان خواسته است.

«وَأَنّا مِنَّا المُسلِمونَ وَ مِنَّا القاسِطونَ فَمَن أَسلَمَ فَأُولئِكَ تَحَرَّوا رَشَدًا» (جن/14) تحری به معنای طلب و قصد با کوشش فراوان است (طریحی، 1375ش. 98/1) قاسطون هم در این آیه به معنای غارت‌کنندگان و داشتن قساوت است. (اخوان‌طبسی و دیگران، 1395ش. 128) در واقع کسانی که آرامش و نظم جامعه را به هم می‌زنند و در این راه هیچ نظم و عطوفتی را نمی‌پذیرند. در مقابل کسانی هستند که تسلیم امر الهی شوند؛ آنان در واقع جویای رشد هستند؛ یعنی می‌خواهند به ثبات و پایداری در وضعیت زندگی فردی و اجتماعی یا دینداری برسند. «قُل إِنّي لا أَملِكُ لَكُم ضَرًّا وَلا رَشَدًا» (جن/21) دوگان ضر و نفع را داریم چهار بار در قرآن کریم آمده است (مائده/76، یونس/49، طه/89 و فرقان/3) که در قالب ملکیت نفع و ضرر بیان می‌شود؛ ولی در سوره جن دوگان ضر و رشد آمده است. با توجه به اینکه در چهار مورد قبلی ضر در برابر نفع قرار گرفته مشخص می‌شود که ضر امری در مقابل نفع است و آن کاسته شدن و نقصان است (ازهری،1421ق. 314/11). در سوره جن این مفهوم در برابر رشد قرار می‌گیرد که معنای ثابت ماندن و استمرار یافتن وضعیت جاری زندگی است. سبیل در زبان عربی عصر نزول بر نوع خاصی از راه گفته می‌شد که اولا از پیش موجود و واضح نبود و به دلیل فقدان هرگونه تعیّن و تشخص خارجی به چشم نمی‌آمد؛ ثانیا راهی بود که پیمودن آن جز با کمک راه بلدان کارآزموده امکان نداشت. در قرآن کریم هم، سبیل راهی است که بر اثر ابتکار و خلاقیت‌های شخصی راه بلدان وجود خارجی پیدا می‌کرد. سبیل راهی شخصی و نامعروف بود که با اضافه به اشخاص یا گروه‌های خاص از آن یاد می‌شد و بسته به مهارت راهروان در پیمودن آن، از حیث راه یافتگی و گم گشتگی مقول به تشکیک بود و به دلیل شخصی بودن در ذات خود ظرفیت تعدد و تکثر داشت. (پاکتچی، 1398ش. 91) در قرآن کریم آیاتی سبیل را با ویژگی رشد یا رشاد توصیف کرده است. اگر معنای ثبات داشتن را به سبیل اضافه کنیم، راهی می‌شود که پایدار است و آثار آن از بین نمی‌رود و می‌توان حتی بدون داشتن راهمنا نیز آن را طی کرد. در آیه 29 سوره غافر «... قالَ فِرعَونُ ما أُريكُم إِلّا ما أَرى وَ ما أَهديكُم إِلّا سَبيلَ الرَّشادِ» فرعون سبیل خود را به رشاد توصیف می‌کند در صورتی که آیه 38 همین سوره «وَ قالَ الَّذي آمَنَ يا قَومِ اتَّبِعونِ أَهدِكُم سَبيلَ الرَّشادِ» در پاسخ فرعون، کسی که به موسی ایمان آورده بود، سبیل خود را با این ویژگی توصیف می‌کند؛ یعنی فرعون ادعا دارد مسیری که او برای زندگی به دیگران پیشنهاد می کند ثبات دارد و محکم بنا شده است و هر کسی می‌تواند این راه را به خوبی طی کند؛ در صورتی که در واقع خلاف آن بود. در سوره اعراف نیز «... وَإِن يَرَوا كُلَّ آيَةٍ لا يُؤمِنوا بِها وَإِن يَرَوا سَبيلَ الرُّشدِ لا يَتَّخِذوهُ سَبيلًا وَإِن يَرَوا سَبيلَ الغَيِّ يَتَّخِذوهُ سَبيلًا ...» (اعراف/146) سبیل رشد در برابر سبیل غی قرار داده شده است؛ غی راهی است که به گم شدن و سرگردانی منجر می‌شود (ابن‌منظور، 1414ق. 140/15) در صورتی که سبیل رشد راهی است است که به ثبات بیشتری می‌رسد یا به عبارتی به سوی ثبات و استقرار است یعنی هرچه پیش می‌رود راه روشن‌تر و آشکارتر می‌شود. آیه 256 سوره بقره نیز «لا إِكراهَ فِي الدّينِ قَد تَبَيَّنَ الرُّشدُ مِنَ الغَيِّ ...» در همین بافت قابل تبیین است با این تفاوت که واژه سبیل به قرینه حذف شده است.

منابع

1.       ‏ابن ‌اثير، مبارك بن محمد) 1367ش(، النهاية في غريب الحديث و الأثر، قم: موسسه مطبوعاتي اسماعيليان.

2.       ابن‌ دريد، محمد بن حسن (1988م(، جمهرة اللغة، بیروت: دار العلم للملايين.

3.       ابن ‌سيده، على بن اسماعيل (1421ق(،  المحكم و المحيط الأعظم‏، تحقیق عبدالحميد هنداوى، بیروت: دار‌الكتب العلمية.

4.       ابن‏ عربى، محمد بن على‏ (1422ق(، تفسير ابن عربى، تحقیق: سمير مصطفى‏ رباب، بیروت: دار‌إحياء التراث العربي‏.

5.       ابن‌ فارس، احمد بن فارس (1404ق(، معجم مقاييس اللغة، قم: مكتب الاعلام الاسلامي.

6.       ابن ‌منظور، محمد بن مكرم (1414ق(،  لسان العرب، بیروت: دار‌صادر.

7.       ابوحيان، محمد بن يوسف (‏1420ق(، البحر المحيط فى التفسير، تحقیق صدقى محمد جميل، بيروت‏: دارالفکر.

8.       ابوعبيده، معمر بن مثنى (1381ق(، مجاز القرآن‏، تحقیق فواد سزگين، قاهره‏: مكتبة الخانجي‏.

9.       ابيارى، ابراهيم‏ (1405ق(، الموسوعة القرآنية، قاهره: موسسة سجل العرب‏.

10.       اخوان طبسی، محمد حسین؛ میرحسینی، یحیی (1395ش)، «ریشه‌شناسی تاریخی واژگان و اثر آن بر فهم مفردات قرآن کریم؛ مطالعه موردی ریشه قسط»، پژوهشنامه تفسیر و زبان قرآن، شماره هشتم، صص 113-132.

11.       ازهرى، محمد بن احمد (‌1421ق(، تهذيب اللغة، بیروت: دار‌احياء التراث العربي.

12.       پاکتچی، احمد (1395ش)، «معناشناسی قسم در قرآن کریم: رویکردی تاریخی و فرهنگی»، مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، شماره 60، سال بیست و دوم، صص 9-33.

13.       پاکتچی، احمد (1396ش)، «رویکردی ریشه‌شناختی به ماده قرآنی عزم»، دو فصلنامه پژوهش‌های زبان‌شاختی قرآن، سال ششم، شماره دوم، صص1-22.

14.       پاکتچی، احمد (1399ش)، «مفهوم قرآنی استیناس: ارزیابی اقوال تفسیری با رویکرد تاریخ واژه‌نگاری و ریشه‌شناسی»، علوم قرآن و حدیث، سال پنجاه و دوم، شماره 1، صص73-92.

15.       پاکتچی، احمد (1400ش)، روش‌شناسی پیوند میان دستگاه مفهومی قرآن کریم و علوم مدرن، تهران: دانشگاه امام صادق(ع).

16.       پاکتچی، احمد؛ شیرزداد، محمد حسن؛ شیرزاد، محمد حسین (1398ش)، «معناشناسی تاریخی و فرهنگی سبیل در قرآن کریم»، مجله مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، شماره 65، سال بیست و پنجم، صص 71-96.

17.       ثعلبى، احمد بن محمد (1422ق(، الكشف و البيان المعروف تفسير الثعلبي‏، تحقیق نظير ساعدى، بيروت:‏ دار إحياء التراث العربي‏.

18.       جوهرى، اسماعيل بن حماد (1376ق(، الصحاح: تاج اللغة و صحاح العربية، تحقیق احمد عبد الغفور عطار، بیروت: دار‌العلم للملايين‏.

19.       الحسیمی، سلمان بن سالم بن رجاء (1415ق(، ابدال الحروف فی اللهجات العربیه، المدینه النبویه: مکتبه الغرباء الاثریه.

20.       حسینی همدانی، محمد (1380ق)، انوار درخشان در تفسیر قرآن، تحقیق محمد باقر بهبودی، تهران: لطفی.

21.       حقى برسوى، اسماعيل بن مصطفى، )بی‌تا(، تفسير روح البيان‏، بیروت: دار‌الفكر.

22.       حميرى، نشوان بن سعيد (1420ق(، شمس العلوم و دواء كلام العرب من الكلوم، بی‌جا: دار‌الفكر.

23.       خليل بن احمد (1409ق(، كتاب العين، قم: هجرت.

24.       دهخدا، علی اکبر (1377ش)، لغت نامه دهخدا، زیر نظر محمد معین و سید جعفر شهیدی، تهران: موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.

25.       راغب اصفهانى، حسين بن محمد (1412ق(، مفردات ألفاظ القرآن، بيروت: دار‌القلم.

26.       زمخشرى، محمود بن عمر (1407ق(، الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل و عيون الأقاويل فى وجوه التأويل‏، تحقیق مصطفى حسين احمد، بيروت:‏ دار الكتاب العربي‏.

27.       زمخشرى، محمود بن عمر، (1979م(، أساس البلاغة، بیروت: دار‌صادر.

28.       شبر، عبدالله (1407ق(، الجوهر الثمين في تفسير الكتاب المبين‏، کویت: شركة مكتبة الالفين‏.

29.       صاحب، اسماعيل بن عباد (1414ق(، المحيط فى اللغة، بیروت: عالم الكتب.

30.       صديق‏حسن‏خان، محمدصديق )بی‌تا(‏، فتح البيان فى مقاصد القرآن‏، تحقیق ابراهيم‏ شمس‏الدين، بیروت: دار‌الكتب العلمية، منشورات محمد علي بيضون‏.

31.       طباطبايى، محمدحسين (1390ق(، الميزان في تفسير القرآن،‏ بيروت‏: مؤسسة الأعلمي للمطبوعات‏.

32.       طبرسی، فضل بن حسن (1408ق)، مجمع البیان، تصحیح فضل الله یزدی طباطبائی، بیروت: دارالمعرفه.

33.       طبری محمد بن جریر (1356ش)، ترجمه تفسیر طبری، تهران: توس.

34.       طبری محمد بن جریر (1412ق(، جامع البيان فى تفسير القرآن. بیروت: دارالمعرفه.

35.       طريحى، فخر‌الدين بن محمد (1375ش(، مجمع البحرين، تهران: مرتضوي.

36.       طوسى، محمد بن حسن‏ (1389ش(، التبيان في تفسير القرآن‏، تحقیق احمد حبيب‏ عاملى، بيروت:‏ دار‌إحياء التراث العربي.

37.       طیب‌حسینی، سید محمود؛ حکیمیان، علی محمد؛ شیرزاد، محمد حسین؛ شیرزاد، محمد حسن (1401ش)، «معناشناسی تاریخی واژه «مهر»: کاوشی در دلایل حذف مهر از نظام واژگانی قرآن کریم»، کتاب قیم، سال 12، شماره 27، صص 7-23.

38.       عبدالباقی، محمد فواد (1418ق(، المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم، بیروت: دارالفکر.

39.       عسكرى، حسن بن عبدالله (1400ق(، الفروق فى اللغة، بيروت: دار‌الافاق الجديدة.

40.       فخر رازى، محمد بن عمر (1420ق(، التفسير الكبير، تحقیق مكتب تحقيق دار احياء التراث العربى‏، بيروت:‏ دار إحياء التراث العربي‏.

41.       فراء، يحيى بن زياد (1980م(، معانى القرآن، تحقیق احمد يوسف‏ نجاتى، قاهره‏: الهيئة المصرية العامة للكتاب‏.

42.       فيروز‌آبادى، محمد بن يعقوب (1415ق(، القاموس المحيط، بیروت: دار الكتب العلمية.

43.       فيومى، احمد بن محمد (1414ق(، المصباح المنير فى غريب الشرح الكبير للرافعى‏، قم: موسسه دار‌الهجرة.

44.       كاشانى، فتح‏الله بن شكرالله‏ (1363ش(، تفسير خلاصه منهج الصادقين، تحقیق ابوالحسن شعرانى، تهران: ابوالحسن شعرانى.

45.       ماتريدى، محمد بن محمد (1426ق(، تأويلات أهل السنة، تحقیق مجدى‏ باسلوم، بیروت: دار‌الكتب العلمية، منشورات محمد علي بيضون‏.

46.       مدنى، على خان بن احمد (1384ش)، الطراز الأول و الكناز لما عليه من لغة العرب المعول، مشهد مقدس: موسسة آل‌البيت عليهم‌السلام لاحياء التراث.

47.       مراغى، احمد مصطفى، (بی‌تا(، تفسير المراغى‏، بیروت: دارلفکر.

48.       مرتضى زبيدى، محمد بن محمد (1414ق(، تاج العروس من جواهر القاموس، بيروت: دار‌الفكر.

49.       مشکور، محمدجواد (1346ش(، فرهنگ هزوارش‌های پهلوی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

50.       مصطفوی، حسن (1385ش)، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران: مرکز نشر آثار العلامه المصطفوی.

51.       مصلایی‌پور، عباس؛ شیرزاد، محمد حسین؛ شیرزاد، محمد حسن (1396ش)، «بازخوانی مفهوم قرض در قرآن کریم با تکیه بر انسان‌شناسی اقتصادی»، مطالعات اقتصاد اسلامی، سال نهم، شماره 2، صص 7-30.

52.       مطرزى، ناصر بن عبدالسيد، )1979م(، المغرب فى ترتيب المعرب، حلب: مكتبه اسامه بن زيد.

53.       معین، محمد (1386ش)، فرهنگ فارسی معین، به اهتمام عزیزاله علی زاده و محمود نامنی، تهران: نامن.

54.       مغنيه، محمدجواد )1425ق(، التفسير المبين‏، قم: دار الكتاب الإسلامي‏.

55.       مقاتل بن سليمان )1423ق(، تفسير مقاتل بن سليمان‏، تحقیق عبدالله محمود شحاته، بيروت‏: دار‌إحياء التراث العربي‏.

56.       مكى بن حموش )1429ق(، الهداية إلى بلوغ النهاية، اشراف: شاهد بوشيخى، شارجه: جامعة الشارقه، كلية الدراسات العليا و البحث العلمي‏.

57.       مهنا، عبد الله على )1413ق(، لسان اللسان‌: تهذيب لسان العرب، بیروت: دار الكتب العلمية.

58.       میبدی، احمد بن محمد (1388ش)، قرآن کریم (ترجمه میبدی)، تصحیح مهدی ملک ثابت، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.

59.       نيشابورى، محمود بن ابوالحسن (1415ق(، إيجاز البيان عن معاني القرآن‏، بيروت:‏ دار‌الغرب الإسلامي‏.

60.       Al-Jallad, Ahmad. (2018). The Earlest Stages OF Arabic and its Linguistic Clasification,https://www.academia.edu/18470301/Al_Jallad_2018_The_earliest_stages_of_Arabic_and_its_linguistic_classification.

61.       Beeston, A. F. L. et al. (1982), Sabaic Dictionary, Beyrouth: Librairie du Liban.

62.       Bennett, Patrick R. (1998), Comperative Semitic Linguistics: A Manual, Winona Lake: Eisenbrauns.

63.       Biella, J. Copeland (1982), Dictionary of Old South Arabic، Sabaean Dialect, Cambridge, Scholars Press.

64.        Black, J. et al. (2000), A Concise Dictionary of Akkadian, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.

65.       Brun. J. (1895). Dictionarium syriacolatinum. Beirut: Typographia PP. Soc. Jesu.

66.       Bussmann, Hadumod (2006), Routledge Dictionary of Language and Linguistics, London & New York: Routledge.

67.       Campbell, Lyle & Mixco, Mauricio (2007), A Glossary of Historical Linguistics, Edinburgh: Edinburgh University Press.

68.       Costaz, Louis (2002), Syriac-English Dictionary, Beirut، Dar El-Machreq.

69.       Dalman, Gustaf (1901), Aramäisch-Neuhebräisches Wörterbuch zu Targum, Talmud und Midrasch, Frankfurt, Kauffmann.

70.       Del Olmo Lete. Gregorio & Joaquín Sanmartín (2003). A Dictionary of the Ugaritic Language in the Alphabetic Tradition. Leiden/ Boston: Brill.

71.       Dolgopolsky, Aharon (2008), Nostratic Dictionary, Cambridge: McDonald Institute for Archaeological Research.

72.       Ehret, Christopher (1995), Reconstructing Proto-Afroasiatic: Vowels, Tone, Consonants and Vocabulary, Berkeley et al.: University of California Press.

73.       Gelb, Ignace, et al. (1998), The Assyrian Dictionary, Chicago: Oriental Institute of Chicago University.

74.       Gesenius, William (1939), A Hebrew and English Lexicon of the Old Testament, ed. F. Brown, Oxford، Oxford University Press.

75.       Hoftijzer. J. & K. Jongelling (1995). Dictionary of the North-West Semitic Inscriptions, Leiden et al.: Brill.

76.       Huehnergard, J., (2017). Arabic in its Semitic context, In: A. Al-Jallad, ed. Arabic in context, celebrating 400 years of Arabic at Leiden. Leiden: Brill, 3–34.

77.       Jastrow, Marcus (1903), A Dictionary of the Targumim, London/New York، G. P. Putnam's Sons.

78.       Klein, E. (1987), A Comprehensive Etymological Dictionary of the Hebrew Language, Jerusalem, The University of Haifa.

79.       Leslau, Wolf (1991), Comparative Dictionary of Ge'ez, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.

80.       Moscati, Sabatino (1980), An Introduction to the Comparative Grammar of the Semitic Languages, Phonology and Morphology, Wiesbaden: Otto Harrassowitz.

81.       Muss-Arnolt, W. (1905), A Concise Dictionary of the Assyrian Language, Berlin: Reuther & Reichard.

82.       OCIANA. http://krc.orient.ox.ac.uk/ociana/corpus/pages/OCIANA_ 0037724.html

83.       Oleary, De. Lacy (1923), Comparative Grammar of the Semitic Languages, London: Kegan Paul.

84.       Orel, Vladimir & Stolbova, Olga (1995), Hamito-Semitic Etymological Dictionary, Leiden, Brill.

85.       Payne Smith, Robert (1903), A Compendious Syriac Dictionary, Oxford, Clarendon Press.

86.       Rubin, Aaron D. (2010), A Brief Introduction to the Semitic Languages, Piscataway: Gorgias Press.

87.       Zammit, Martin (2002), A Comparative Lexical Study of Qur'anic Arabic, Leiden, Brill.

 

 

---

[1] . استادیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه بین المللی امام خمینی(ره): [e-mail]

[2] . Bussmann

[3] . Campbell & Mixco

[4] . Oleary

[5] . Moscati

[6] . Bennett

[7] . Afro-Asiatic

[8] . Huehnergard

[9]  جهت شنیدن تلفظ صحیح به سایت IPA chart مراجعه شود.

[10] . Al-Jallad

[11] . Dolgopolsky

[12] . Orel & Stolbova

[13] . Jastrow

[14] . Hoftijzer & Jongelling

[15] . Rubin

[16] . Muss-Arnolt

[17] . Leslau

[18] . Zammit

[19] . Gesenius

[20] . Beeston

[21] . Ehret

[22] . Black

[23] . Del Olmo Lete & Sanmartin

[24] . Brun

[25] . Biella

[26] . Klein

[27] . Dalman

[28] . Costaz

[29] . Payne Smith

[30] . Dadanitic

[31] . OCIANA: Online Corpus of the Inscriptions of Ancient North Arabia

[32] . Gelb