Fabianity of modernization;Comparison of the reform measures of Atatürk and Reza Shah (1921-1941)

Subject Areas :

Shahla Najafi ¹ , Majid Bozorgmehri ²

1 - Department of political science, Faculty of social science, Imam Khomeini International University. Qazvin, Iran
2 - دانشیار دانشگاه بین‌المللی امام خمینی(ره)، ایران

Received: 2023-11-27 Accepted : 2024-03-18 Published : 2024-04-11

Keywords: Modernization, Fabian strategy, Reza Shah, Atat&uuml, rk, Iran, Turkey,

Abstract :

Atatürk and Reza Shah started the modernization program in Turkey and Iran almost simultaneously. Despite the historical similarities in the field of corrective measures of both personalities, the aforementioned process brought different results in the two countries; Compared to Reza Shah, Mustafa Kamal faced more success and the mobilization of the opposition was less widespread. The present study seeks to answer the question that compared to the simultaneous modernization project of Reza Shah and Atatürk, why Mustafa Kamal was more successful in institutionalizing reforms. Based on the findings of the research, Atatürk was able to implement his plans by adopting the Fabian approach (branch by branch and gradual, and striking method within the Fabian strategy) in the context and historical background of Turkish society. On the other hand, Reza Shah Pahlavi, without taking into account the historical and social situation of Iran's society at the time, could not provide infrastructure power in the society to support his policies with the simultaneous and radical plans. In this article, we will answer the research question in a brief manner by addressing the historical background of the reforms in the two countries, and then by using a qualitative and comparative analytical-historical-comparative method.

References:

-آبراهامیان، یرواند (1401)، ایران بین دو انقلاب. ترجمه احمد گل‌محمدی و محمدابراهیم فتاحی. نشر: نی
- آتام، تورگوت و مهدوی، محمدحسن(1393)، تحول دینی- اجتماعی در ترکیه عصر مصطفی کمال آتاترک. مطالعات تاریخی جهان اسلام، سال،2، شماره،4
-آزاد ارمکی، تقی و دلگشایی، بهروز (1390)، مسئله مدرنیزاسیون در ایران: مقایسه تطبیقی-تاریخی ایران و ترکیه در دوران حکومت رضا شاه و آتاتورک (1941- 1921م). مجله بررسی مسائل اجتماعی ایران، سال: 2، شماره، 56
-اوغلو، شکروهانی (1395)، سقوط امپراتوری و تولد جمهوری: نگاهی به نقش آتاتورک در پیدایش ترکیه. ترجمه رضا جوادی. نشر، لوح فکر
-بیدگلی، سید محمود (1398)، تبعید ایلات و عشایر در دوره رضا شاه. فصلنامه پژوهش¬های تاریخی، سال،11، شماره، 3
-پورمحمدي املشی، نصراله و محمدي، رضا و محمدي، عسگر (1394)، تغییرات فرهنگی در دورة آتاتورك و رضا شاه. فصلنامه تاریخ روابط خارجی، سال16، شماره،64
-حسن پور، آرش و حسن پور، وحید و کافی، مجید (1398)، تحلیل تطبیقی – تاریخی تجربه شکست پروژه نوسازی در ایران دوره پهلوی (مقایسه با ترکیه در دوره آتاتورک با کاربست فن جبر بولی). جامعه شناسي كاربردي، سال: 30، شماره، 57
-جعفری، مجتبی و نائبیان، جلیل (1398)، مقایسه فرآیند مدرنیزاسیون در دوران رضا شاه پهلوی و مصطفی کمال آتاتورک. فصلنامه علمی پژوهشی تاریخ، سال، 14، شماره،53
-رستم¬نژاد نشلی، علی و منتظرالقائم، اصغر و فیاض انوش، ابوالحسن (1395)، بررسی سیاست¬ها و چالش¬های اقتصادی ایران در بحران اقتصادی 1929؛ مطالعه اسنادی. فصلنامه گنجینه اسناد، سال 26، دفتر3
-قدیمی قیداری، عباس و جنگجو قولنجی، شهناز (1392)، مصطفی کمال آتاتورک و انحلال خلافت. مجله پژوهش-های تاریخی ایران و اسلام، شماره 13
-علم، محمدرضا و دشتی، فرزانه و میرزایی، بیژن (1393)، برنامه تجدد و نوسازی ایران در عصر رضا شاه پهلوی. تحقیقات تاریخ اجتماعی، سال 4، شماره 1
-علی¬زاده، محمد علی و طرفداری، علی محمد (1389)، تاثیر گفتمان ملی‌گرایی بر تحولات اجتماعی و فرهنگی دوره پهلوی اول. پژوهشنامه تاریخ، دوره 5، شماره،19
-گلدستون، جک (1399)، مطالعاتی نظری، تطبیقی و تاریخی در باب انقلاب‌ها. ترجمه محمدتقی دلفروز. نشر کویر
-ماجدی، حميد و سهيلى جمال الدين (1389)، بروز مدرنيسم در معمارى تركيه و تقابل با جنبشهاى ملى معمارى. هویت شهر، شماره، 9، سال 5
-میلانی، محسن (1388)، شکل‌گیری انقلاب اسلامی از سلطنت پهلوی تا جمهوری اسلامی. ترجمه مجتبی عطار زاده. نشر گام نو
-نساج، حمید (1392)، مقایسه¬ نوسازي ایران و ترکیه در دوران رضا شاه و آتاتورك. فصلنامه پژوهش¬هاي راهبردي سیاست، سال 2، شماره 5
-نیک نفس، حجت (1397) تخته قاپو کردن ایلات عشایر ارسباران (قره داغ)، ضرورت تاریخی یا پروژه سیاسی. فصلنامه تاریخ اسلام و ایران، دانشگاه الزهراء، سال: 28، شماره: 38
-هانتینگتون، ساموئل (1382)، سامان سیاسی در جوامع دستخوش دگرگونی. ترجمه محسن ثلاثی. تهران: نشر علم
-وینسنت، اندرو (1371)، نظریه‌های دولت. ترجمه حسین بشیریه. نشر نی
- محمدصادق، هدایت زاده و سهیلا، پیروزفر و غلامرضا، رئیسیان (1399)، نگرش فمینیستی عزیزه الحبری به آیات قرآن با تاکید بر مساله ضرب زنان. دوفصنامه کتاب قیم، دوره: 2، شماره: 22
-واعظ، نفیسه (1388)، سیاست عشایری دولت پهلوی اول. نشر تاریخ ایران

Abrahamian, E. (1982). Iran Between Two Revolutions. Princeton, New Jersey: Princeton University Press.
Atabaki, T., & Zürcher, J. E. (2017). Men of Order: Authoritarian Modernization under Atatürk and Reza Shah. New York: I.B. Tauris
Akgül Selçuk, A. (2019). Atatürk Reforms in the Early Turkish Republic,1923-1946: An Educational Perspective. A Thesis in the Field of International Relations for the Degree of Master of Liberal Arts in Extension Studies. Harvard University
Ali, F. (2019). The End of the Caliphate and the Contest to Lead the Muslim World. At https://faisalahali.medium.com. Nov 8, 2019
Altug, Y. (1986). Ataturk and the building of a modern nation state. At https://atamdergi.gov.tr/ozet/526/eng
Bakhash, Sh. (2021). Reza Shah: Development without democracy. Available At https://www.atlanticcouncil.org/blogs/iransource/reza-shah-development-without-democracy.
Dunn, N. W. (2017). Public Policy Analysis: An Integrated Approach. Routledge
Ebru, C. (2002). The modernization Policies of Ataturk and Reza shah: A Comparative content Analysis. A Thesis submitted to the graduate school of social sciences of middle east technical university
Evans, E. (2016). Political Modernization in Atatürk’s Turkey and The Shah’s Iran and the Struggle for Meaning. Senior Projects Submitted to The Division of Social Studies of Bard College
Lindblom, E. Ch. (1959), The Science of "Muddling Through". Public Administration Review, Vol. 19, No. 2.
Nassaj, H., & Bahrani, M. (2015). Modernization and religion: case study of Ataturk and Reza shah. Proceedings of Twelfth The IIER International Conference, Istanbul, Turkey, 19th.
Nuri, N. M. (2021). Atatürk is the pioneer of Turkish Secularism: A study on the secularization of education in the atatürk era. Conference: 9. Uluslararası Atatürk Kongresi
Takim, A., & Yilmaz, E. (2010). Economic policy during Ataturk’s era in Turkey (1923 - 1938). African Journal of Business Management, Vol. 4(4)
Tabatabai, M. A. (2020). Reza Shah, the Modernizing Strongman, Book chapter published 15 Oc to ber 2020 in No Conquest, No Defeat, Oxford University Press
Writer Tools (2003). “Fathers of Two Nations: A Comparative Analysis of Ataturk and Reza Shah. Available At https://writer.tools/subjects/p/political-science/fathers-of-iran-turkey-ataturk-shah
Zirinsky, P. M. )1992). Imperial Power and Dictatorship: Britain and the Rise of Reza Shah, 1921–1926. International Journal of Middle East Studies, vol 24
Zhuorui, F. (2019). “The Divergent Fates of Heros and Villains – Why Reza Shah of Iran and Kemal Ataturk of Turkey End Up Where They Are” Jul 1, 2019 https://zhuoruifu.com/2019/07/01/the-divergent-fates-of-heros-and-villains-why-reza-shah-of-iran-and-kemal-ataturk-of-turkey-end-up-where-they-are/

Full-Text:



 

 

 

 

Fabianity of Modernization; Comparison of the Reform Measures of Atatürk and Reza Shah (1921-1941)   Shahla Najafi 1, Majid Bozorgmehri2*

 

Received:2023/11/27 Accepted:2024/03/18

Research Article

 

Abstract Mustafa Kemal Atatürk (1923-1938) and Reza Shah (1921-1941) started the modernization program in Turkey and Iran almost simultaneously. Despite the historical similarities in the field of corrective measures of both personalities, the process above brought different results in the two countries. Compared to Reza Shah, Mustafa Kamal faced more success, and the mobilization of the opposition was less widespread. The present study seeks to answer the question of compared to the simultaneous modernization project of Reza Shah and Atatürk, why Mustafa Kamal was more successful in institutionalizing reforms? It seems that the difference in the Approach of Reza Shah and Atatürk has been influential in the success/failure of modernization results. Based on the research findings, Atatürk was able to implement his plans by adopting the Fabian approach (branch by branch and gradual and striking method within the Fabian strategy) in the context and historical background of Turkish society. On the other hand, without considering the historical and social situation of Iran's society at the time, Reza Shah Pahlavi could not provide the infrastructure and power to support his policies with simultaneous and radical plans. In this article, we will briefly answer the research question by addressing the historical background of the reforms in the two countries and using a qualitative and comparative analytical-historical-comparative method.   Keywords: Atatürk; Fabian strategy; Iran; Modernization; Reza Shah; Turkey

 

 

Najafi, Sh., & Bozorgmehri, M. (2024). Fabianity of Modernization; Comparison of the Reform Measures of Atatürk and Reza Shah (1921-1941). Journal of Political and International Research, 15(57), pp.1-14.

 

 

 

 

 

 

---

[1]  Ph.D. Candidate in Iran's affairs, at Imam Khomeini International University. [e-mail]

[2]  Associate Professor in department of political science, Imam Khomeini International University. (Corresponding Author) [e-mail]

 

فابیانی بودن مدرنیزاسیون مقایسه­ اقدامات اصلاحی آتاتورک و رضا شاه (1941-1921 م)   شهلا نجفی 1،  مجید بزرگمهری *2

 

---

[1] دانشجوی دکترای علوم سیاسی ، دانشگاه بین المللی امام خمینی (ره) قزوین دانشگاه بین المللی امام خمینی (ره)، دانشکده علوم اجتماعی. [e-mail]

[2] دانشیار دانشگاه بین المللی امام خمینی(ره)، تهران.(نویسنده مسئول) [e-mail]

 

مقاله پژوهشی

تاریخ دریافت: 06/09/1402 تاریخ پذیرش: 28/12/1402

 

چکیده مصطفی کمال آتاتورک (1938-1923 م) و رضا شاه (1941-1921 م) تقریبا همزمان برنامه مدرنیزاسیون را در ترکیه و ایران آغاز کردند. با وجود شباهت­های تاریخی در زمینه اقدامات اصلاحی هر دو شخصیت، فرایند مذکور، نتایج متفاوتی را در دو کشور به همراه داشت؛ مصطفی کمال به نسبت رضا شاه با توفیق بیشتر و بسیجِ مخالفانِ فراگیر کمتری مواجه شد. پژوهش حاضر به دنبال پاسخ­گویی به این پرسش است که در مقایسه با پروژه همزمان مدرنیزاسیون رضا شاه و آتاتورک، چرا مصطفی کمال به توفیق بیشتری در نهادینه کردن اصلاحات نائل شد؟ به نظر می­رسد تفاوت در رویکردهای رضا شاه و آتاتورک در موفقیت/ عدم موفقیت نتایج مدرنیزاسیون تاثیر گذار بوده است. بر اساس یافته­های پژوهش، آتاتورک با اتخاذ رویکرد فابیانی (شاخه به شاخه و تدریجی، و روش ضربتی در درون استراتژی فابیانی) در بافتار و پیش­زمینه تاریخی جامعه ترکیه توانست به اجرایی کردن برنامه­های خویش بپردازد. در مقابل، رضا پهلوی بدون در نظر گرفتن وضعیت تاریخی و اجتماعی جامعه وقت ایران، با طرح همزمان و رادیکال برنامه­ها، نتوانست قدرتی زیرساختی در جامعه برای پشتیبانی از سیاست‌های خویش فراهم کند. هدف از پژوهش کمک به مطالعات تاریخی توسعه سیاسی در حوزه کشورهای اسلامی است. با استفاده از روش کیفی و ترکیبی تحلیلی – تاریخی- تطبیقی به پرسش پژوهش پاسخ داده شده است.   واژگان کلیدی: مدرنیزاسیون، استراتژی فابیانی، رضا شاه، آتاتورک، ایران، ترکیه

 

نجفی؛ شهلا، بزرگمهری؛ مجید (1402).  فابیانی بودن مدرنیزاسیون مقایسه­ اقدامات اصلاحی آتاتورک و رضا شاه (1941-1921 م) . فصلنامه تحقیقات سیاسی و بین‌المللی، شماره 57، صفحات 14-1.

 

 

 

 

 

1- مقدمه

1-1- بیان مسئله

دو کشور ایران و ترکیه به ترتیب با شروع انقلاب مشروطه (1906) و انقلاب ترکان جوان (1908) با مدرنیت مواجه شدند و با چنددستگی بین نخبگان مشروطه­خواه، پروژه مدرنیزاسیون دچار وقفه شد. اما با روی کار آمدن رضا شاه پهلوی و مصطفی کمال به عنوان رهبران اصلاح­ طلب، این‌دو درصدد تحقق ابعاد مدرنیزاسیون در کشورهای خود برآمدند. در طول جنگ جهانی اول دولت عثمانی تنها کشوری از منطقه بود که مستقیما درگیر جنگ جهانی شده بود. در پایان جنگ، عثمانی امپراتوری خود و چندین سرزمین را در آسیا و بالکان از دست داد. در حالی که  در ایران  نظام سلطنتی باقی ماند، اگر چه از استقلال کافی برخوردار نبود. در این دوره، نارضایتی عمومی در ترکیه عثمانی در مقایسه با ایران بیشتر و محسوس‌تر بود. لذا آتاتورک از شرایط جنگ به عنوان  ابزار و اهرمی جهت تبدیل دولت خلافت عثمانی به یک جمهوری استفاده کرد.

نحوه به قدرت رسیدن آتاتورک و رضا خان که هر دو  در ارتش  کشور خود خدمت می­کردند، متفاوت بوده است. در سال 1921 در ایران، رضاخان میر پنج که رئیس تیپ قزاق ایرانی بود، آخرین شاه قاجار را سرنگون کرد و شاه جدید شد. مصطفی کمال نه از طریق کودتا، بلکه از راه­های مسالمت­آمیز به قدرت رسید؛ پس از امضای معاهده سور¹ در 1920 بین امپراتوری عثمانی و متفقین بخش­هایی از آناتولی تقسیم و مجزا گردید، آخرین سلطان امپراتوری عثمانی، محمد ششم، تبعید شد و رهبر جنبش ملی ترکیه، مردی که بعدها به نام آتاتورک شناخته شد، تشکیل جمهوری ترکیه را اعلام کرد. رضا شاه از طریق کودتا صرفا حکومت یک سلسله پادشاهی را با حکومت خود عوض کرد، و در واقع، نظام سلطنتی را حفظ کرد. مصطفی کمال تصمیم گرفت از ابزارهای قانونی­ (معاهده سور) برای لغو رسمی سمت سلطان و شروع تبدیل بخش­های باقی مانده امپراتوری به یک جمهوری استفاده کند که به معنای مدرن کردن آن بود. مصطفی کمال در انجام اصلاحات با محدودیت کمتری مواجه شد، چرا که او به هنجارها و مقرراتی که در مورد سلطنت سلطان اعمال می­شود مقید نبود، در حالی که رضا شاه باید ساختارهای عینی و ذهنی نهاد سلطنت را محترم می­شمرد. اصلاحات همزمان این دو رهبر به پیامدهای متفاوتی ختم شد. رضا شاه دولت نو پاتریمونیال را بنیان گذاشت و تداوم یافت. آتاتورک دولت مطلقه (به معنای وبری) را تاسیس کرد. انتخابات آزاد و رقابت حزبی در ترکیه پا گرفت و جز چند مورد دخالت ارتش، این مسیر با فراز و فرود ادامه یافت. اما در ایران، رضا شاه خود را مرکز همه تحولات قرار داد. در ترکیه، نیروهای مخالف نوسازی در جریان رقابت‌های حزبی مستحیل شدند، اما در ایران، نه کنترل بلکه آن را انکار و سرکوب کردند.

در پژوهش حاضر به دنبال پاسخ­ به این پرسش هستیم که در مقایسه با پروژه همزمان مدرنیزاسیون رضا شاه و آتاتورک، چرا مصطفی کمال به توفیق بیشتری در نهادینه کردن اصلاحات نائل شد؟ فرضیه ما بر این استوار است که متغیرهای متعدد سیاسی و اجتماعی از جمله تفاوت در رویکردهای رضا شاه و آتاتورک در موفقیت/ عدم موفقیت نتایج مدرنیزاسیون تاثیر گذار بوده است.

 

1-2- پیشینه تحقیق

آثار مرتبط با بحث را می­توان به دو دسته کلی تقسیم کرد. نخست منابعی که هر یک جداگانه به اصلاحات دو رهبر پرداخته­اند.آثار محمدرضا علم و دیگران (1393)، ییلماز آلتوغ² (1986)، شکروهانی اوغلو (1395)، حمید ماجدی و جمال­الدین سهیلی (1389)، تورگوت آتام و محمد حسن مهدوی (1393)، محمد علی علیزاده و علی محمد طرفداری (1389) در این دسته قرار می‌گیرند.

 علم و همکارش (1393) در مقاله خود به شیوه‌ای توصیفی اقدامات رضا شاه در مسیر مدرنیزاسیون را ارزیابی کرده است. مقاله به صورت موجز در چکیده به تجربه نوسازی اروپا اشاره می­کند که به کمک بورژوازی و دولت مطلقه ملی مدرن منجر به ظهور جوامع مدرن شد. اما فرایند نوسازی در عصر پهلوی به دلیل تسلط دولت بر منابع قدرت، ناتوانی و پراکندگی جامعه مدنی، با توجه به ساخت دولت مطلق و انطباق نسبی با آن توسعه یافت (علم و دیگران، 1393).

آلتوغ (1986) انقلاب ترکیه را با اقدامات آتاتورک به رسمیت می­شناسد. به باور او آتاتورک توانست «مرد بیمار اروپا» را از بستر خواب و غفلت نجات دهد. آتاتورک هر چند امپراتوری را تسلیم ساخت اما دولت- ملتی مدرن و نظام جمهوری را در قلمروی کوچک­تر از عصر عثمانی بر پا ساخت (Altug, 1986).

از نظر اوغلو (1395) مصطفی کمال یک متفکر مانند آگوست کنت یا لنین نبود که نظریه‌ای نظام­مند را به وجود آورد. او رهبری عملگرا بود که کوشید تا رویکردی که وابسته به هیچ ایدئولوژی نبود را عینیت بخشد. وی محصول واقعیت­های زمانه خود بود. محیط او را وادار کرد تا برای نگاه خود از ایده­های مشخصی استفاده کند. سالونیکایی³ بودن وی، تحصیل در مدرسه غیر مذهبی نظامی، حضور در ارتش، شرکت در جنبش ترکان جوان و عضویت در حزب کمیته پیشرفت و اتحاد نقش کلیدی در شکل­گیری ایده­های کمال داشت (اوغلو، 1395).

مقاله آتام و مهدوی (1393) با نگاهی انتقادی به اصلاحات کمال در تغییرات دینی و اجتماعی، به توصیف و تحلیل این اقدامات پرداخته است. این اثر، اقدامات مصطفی کمال را اصلاح و تهذیب امور مذهبی نمی­داند؛ چرا که اقدامات رادیکال وی موجب تضعیف مذهب شد. کمال نتوانست اصل اساسی باورهای مذهبی جامعه ترکیه را تغییر دهد اما فاصله برگشت­ناپذیری با گذشته ایجاد کرد (آتام و مهدوی، 1393).

دسته دوم آثاری است که به مطالعه تطبیقی اصلاحات رضا شاه و آتاتورک پرداخته­اند که عبارتند از: آثار حمید نساج و مرتضی بحرانی (2015)، مجتبی جعفری و جلیل نائبیان (1398)، تقی آزاد ارمکی و همکار (1390)، حمید نساج (1392)، نصراله پورمحمدی املشی و دیگران (1394)، آرش حسن­پور و دیگران (1398)، ابرو کاکماک⁴ (2002)، تورج اتابکی و اریک زورچر⁵ (2017)، ایتان ایوانز⁶ (2016).

مقاله­ تقی آزاد ارمکی و همکار (1390) با استفاده از روش تطبیقی – تاریخی به دنبال چرایی تفاوت سرنوشت مدرنیزاسیون در دوره مذکور است و با رد رویکرد نظام جهانی و تحلیل­های طبقاتی، جغرافیایی و فرهنگی بر تمایزات ساختاری- نهادی متمرکز شده است. در همین ارتباط علت این تفاوت را در چهار دسته متمایز مشخص کرده است که عبارتند از: پیشینه شکل­گیری نهادهای مدرن در زمان آغاز مدرنیزاسیون، تکثر قومی، نهاد دین و رابطه آن با حکومت و در نهایت درآمدهای نفتی (آزاد ارمکی و دلگشایی، 1390).

نساج (1392) با بهره­گیری از چارچوب نظری نوسازی برینگتون مور با توصیف اقدامات اصلاحی دو رهبر، به تفاوت و تشابه اصلاحات پرداخته و شورش­ها و اعتراضات صورت گرفته را شرح داده است. نساج نهایتا سراغ تحلیل علل تفاوت دستاوردها می‌رود. مولف، «مذهب و سازمان روحانیت» و تفاوت مذهب در دو کشور را عامل کلیدی این تفاوت پیامد می­داند (نساج، 1392). مقاله مجتبی جعفری و جلیل نائبیان (1398) نیز در شباهت با کار حمید نساج با مقایسه بین شباهت و تفاوت­های اصلاحات آتاتورک و رضا خان، علت اصلی مقاومت در برابر اقدامات رضا شاه را تفاوت کارکرد «نهاد دین» در ایران می­داند (جعفری و نائبیان، 1398).

همچنین مقاله حسن پور و دیگران (1398) در صدد بررسی عوامل شکست مدرنیزاسیون در ایران دوره پهلوی است. مقاله با استفاده از فن جبر بولی و رویکرد تحلیل تطبیقی-تاریخی به این نتیجه رسیده است که واگرایی مدرنیزاسیون ایران با نوسازی در ترکیه علت شکست نوسازی در ایران است. در ترکیه می­توان به فراهم بودن زمینه برای نوسازی، توسعه درون­زا و از پایین اشاره کرد اما در ایران، مغایرت این پروژه با بافتار ایران و درون­زا نبودن، علت شکست نوسازی است (حسن­پور و دیگران، 1398).

رساله کاکماک (2002) به بررسی تفاوت­ها و شباهت­های ایران و ترکیه از دوره­های قبل از آتاتورک و رضا شاه پرداخته است. ترکیه و ایران به دلیل شرایط منطقه­ای خاورمیانه نسبت به استعمار بدبین بودند و در نگاه نخست نسبت به مدرنیزاسیون موضع دفاعی داشتند اما با گسترش و سرایت فرایند آن به همه حوزه­های اجتماعی، سیاسی و اقتصادی، سیاست مدرنیزاسیون به عنوان رویکرد عقلانی تلقی شد (Cakmak, 2002).

کتاب اتابکی و زورچر (2017) در مقدمه به تحلیل شباهت­های این دو دوره در چارچوب نظریه مدرنیزاسیون پرداخته است. به گفته نویسندگان، مدرنیزاسیون اروپایی به عنوان یک الگو در هر دو کشور در نظر گرفته شده است. رضا شاه و مصطفی کمال جوامع روستایی، سنتی و کشاورزی خود را به جامعه شهری، سکولار و صنعتی متحول کردند؛ در این فرایند، تفاوت­های شخصی و نهادی، پیامدهای متفاوت مدرنیزاسیون را به همراه داشت. مصطفی کمال به عنوان وارث میراثی سازمان­یافته­تر که از امپراتوری عثمانی به ارث برده بود در اصلاحات موفق­تر شد. رضا شاه فاقد این میراث بود و لذا، فقط از آتاتورک پیروی کرد (Atabaki & Zurcher, 2017).

ایوانز (2016) در پروژه خود با اهمیت دادن به معنا و شناخت تیموس⁷ به بحث در خصوص مدرنیزاسیون در دو کشور پرداخته است. تفاوت روشی که گروه‌های اجتماعی مختلف در زندگی اجتماعی در دو سرزمین ترکیه و ایران اختیار کردند، باعث موفقیت استراتژی مدرن‌سازی آتاتورک در مقایسه با استراتژی رضا شاه بود. درک تیموس کلی یک گروه اجتماعی می‌تواند به حاکمان بینشی در مورد چگونگی انجام اصلاحات در جامعه بدهد. انتخاب عقلانی نه تنها بر اساس نیاز، بلکه بر اساس معنا انجام می­شود. پیش‌بینی اعمال یک گروه اجتماعی دشوار است، مگر اینکه ارزش‌های آنها درک شود؛ چه زمانی گرسنگی را به غذا، مرگ را به زندگی ترجیح می‌دهند (Evans, 2016).

تفاوت اثر حاضر در این است که با تکیه بر نظرات فابیانی و با در نظر گرفتن پیاده سازی اصلاحات توسط رهبران و از بالا، سراغ روش­ها و تاکتیک­های دو رهبر در فرایند اصلاحات می‌رود تا روشن شود که برخلاف آثاری که بر مشابهت رویکرد رضا شاه و آتاتورک تاکید داشته­اند، تفاوت در روش­ها و تاکتیک­های رضا شاه و آتاتورک روشن گردد. چنین مطالعه‌ای گام موثری در شناخت عوامل تحقق مدرنیزاسیون در کشورهای با سابقه اجتماعی مذهبی محسوب می‌شود.

 

1-3-بحث نظری: «استراتژی فابیانی»

فابیانیسم⁸ اصطلاحی است که از علوم نظامی وارد علوم اجتماعی و به خصوص علوم سیاسی شده است. انجمن فابیان که در سال 1884 در لندن تاسیس شد، نام خود را از فابیوس کونکتاتور⁹، ژنرال رومی که تاکتیک‌های آماده‌سازی، فرسایش و زمان‌بندی صبورانه حمله را برای شکست دادن هانیبال، سردار کارتاژ به کار برد، گرفته است. در علوم سیاسی، فابیان­های اولیه بر تحقیق در مورد مسائل اجتماعی متمرکز شدند که نتایج آن در استدلال­هایی برای اصلاحات به روشنفکران و رهبران حزب کارگر مستقل و حزب لیبرال ارسال می­شد. انجمن فابیان یک سازمان سوسیالیستی بریتانیایی به شمار می­رود که هدف آن پیشبرد اصول سوسیال دموکراسی و سوسیالیسم دموکراتیک از طریق تلاش­های تدریجی و اصلاح طلبانه در دموکراسی­ها و نه از طریق سرنگونی انقلابی است.

در رابطه با مدرنیزاسیون می­توان گفت توسعه جریان چندبعدی است که نتیجه رشد و تکامل نوسازی به شمار می­آید. کلیدی­ترین مسیر نوسازی را اصلاح در ساخت اجتماعی، اقتصادی، نهادی و ارزش­های نمادین می­توان در نظر گرفت. برای اصلاحات نیز به طور کلی دو رویکرد عمده مطرح می­شود؛ در رویکرد نخست، اصلاح­گر پیش از آغاز، برنامه­ها را اعلام می­کند و در راه رسیدن به اهداف به صورت «ضربتی و فراگیر» عمل می­کند. رویکرد دوم، اعلام نکردن همه برنامه­ها و جداکردن آنها از یکدیگر و پیگیری یک اصلاح در یک زمان معین و سپس اصلاح دیگر است که از آن با تاکتیک «فابیانی / شاخه به شاخه» یاد می­شود که اصلاحات به صورت تدریجی و در یک فرایند مرحله­ای انجام می­­گیرند. بدین ترتیب، رویکرد فابیانی به کنش سیاسی از طریق تأمل روشنفکرانه آرام و برنامه­ریزی منطقی اشاره دارد (هانتیگتون، 1382: 500 )، ( Cindblom, 1959: 84). کشورهایی که دچار چالش­های ناشی از مدرنیت هستند اغلب مناسب­ترین رویکرد، ترکیب روش فابیانی با ضربتی است. اصلاح­گر برای رسیدن به اهدافش باید برنامه­ها و مسائل را از یکدیگر تفکیک کند و به صورت جداگانه و تک تک به آنها بپردازد اما برای انجام این کار باید با مدیریت زمان به سرعت یک مسئله را پس از رسیدگی، از دستور کار خارج و سپس به پردازش مساله دیگر اقدام ورزد.

استراتژی فابیانی یعنی جداگانه طرح کردن برنامه­ها، موضوع مخالفت­های احتمالی را به حداقل می­رساند. با این حال در حل هر مساله یا یک سری برنامه­های مرتبط، اصلاح­گر ممکن است از روش­های ضربتی نیز استفاده کند. هنگامی که مساله، تصویب یک سیاست است، سرعت عمل و غافل­گیری که دو عنصر کهن نیز محسوب می­شوند، ضرورت تاکتیکی می­یابند. معمولا قدرت در دست رهبر نظام سیاسی اصلاح­گر، متمرکز است، او در این وضعیت باید تعداد افراد سهیم در قدرت و حجم قدرت را افزایش داده و اطمینان داشته باشد که حامیانش از مخالفانش نیرومندترند، و سپس اصلاحات را به سرعت پیاده کند (هانتیگتون، 1382: 508).

رویکرد فابیانی و شاخه به شاخه امکان انتخاب گزینه کم هزینه­تر را از میان سایر گزینه­ها فراهم می­کند و پیامدهای نامطلوب اندکی به بار می­آورد. در این رویکرد، اصلاح­گر به صورت پیوسته گزینه­ها را تحلیل می­کند و انتخابی که مربوط به مسئله زمان است را ارزیابی می­کند؛ در واقع به جای آنکه در یک زمان به حل همه مسائل و باز کردن چندین پرونده بپردازد، به صورت تدریجی و گام به گام به اتخاذ سیاست­ها اقدام می­کند (Dunn, 2017: 48). هر چند اصلاح گام به گام و تدریجی ممکن است طولانی شود اما نسبت به تغییرات رادیکالِ اجباری پایدارتر است. تغییرات ناگهانی و همزمان با چند تغییر، منعکس کننده رویکرد پدرسالارانه در استفاده از قدرت و زور بوده و تا هنگامی پایدار است که منبع این اجبار تداوم داشته باشد. از سوی دیگر، تغییرات شاخه به شاخه و تدریجی امکان همراهی مردم را افزایش و تعداد مخالفان ا کاهش می­دهد (هدایت زاده و همکاران، 1399: 101).

مساله رهبر اصلاح­گر از سر راه برداشتن مخالف به واسطه ارائه انبوهی از قضایا و درخواست­ها نیست، بلکه می­بایست مخالفت را با رشته­ مسائل و قضایای محدود و جز به جز به حداقل رساند. اگر اصلاح­گر تلاش کند همه امور را یکباره به سرانجام برساند، در فرجام، کمترین کار را صورت خواهد داد. ژوزف دوم¹⁰، امپراتوری مقدس روم و گوآنگ هیگون¹¹، پادشاه سلسله چوسان، از جمله رهبران اصلاح­گر بلندپرواز هستند. هر دو می­خواستند اصلاحات پردامنه در انواع موضوعات به صورت همزمان انجام دهند تا سامان سنتی موجود را از بیخ و بن تغییر دهند. آنها در راه برنامه­ها شکست خوردند چرا که مخالفان بسیاری را بر علیه خود برانگیختند. همه نیروهای سیاسی و اجتماعی که منافعی در نظم موجود داشتند، احساس خطر کردند از این جهت، دو رهبر اصلاح­گر با روش ضربتی تنها توانستند مخالفان بالقوه را فعال کنند. بدین ترتیب، اصلاحات همه جانبه و به نوعی انقلاب از بالای سریع و پر سرو صدا، به کامیابی منتج نمی­شود و گروه‌های نامتناسب را در مسائلی که مرتبط به آنها نیست، وارد عرصه سیاست می­کند (هانتیگتون، 1382: 502).

به صورت خلاصه، استراتژی فابیانی با روش «گام به گام و جداگانه» موجب محدود شدن مخالفت گسترده می­شود؛ چرا که این اطمینان در بستر جامعه به وجود می­آید که اصلاح­گر به دنبال حل یک مساله، و نه کندن بیخ و بن­ها است. در این روش، قضایا ابتدا از درخواست­هایی که دارای بیشترین طرفدار است آغاز، و در نهایت به برنامه­هایی که بیشترین مخالفان را دارد، می­رسد؛ به نوعی که ترتیب و توالی مسائل باید رعایت شود، یعنی ابتدا موضوعی که اکثریت بر آن اتفاق نظر دارند مطرح شود، سپس نهادسازی و بسترسازی برای مسائلی که ممکن است مخالفت صورت گیرد، انجام شود؛ چرا که در این صورت مخافان خود را شریک در تصمیم­گیری­ها خواهند دانست. در مقابل، با انکار و سرکوب دفعی، و نه کنترل و مدیریت آنها، فرصت برای بالفعل شدن مخالفت­های بالقوه فراهم خواهد شد.

 

2- ارائه و تحلیل داده­ها

2-1- روش­ آتاتورک و رضا شاه برای مدرنیزاسیون

رهبری اصلاح (و انقلاب) به دلیل راه­های ناهموار به مهارت سیاسی پیچیده نیاز دارد؛ چرا که استعداد سیاسی برای کامیابی در آن، با توجه به فاکتورهای زمان، تاریخ و جامعه کمتر محقق می­شود. اقدام به اصلاح نه یک تغییر بنیادین همچون انقلاب بلکه دگرگونی تدریجی را مورد هدف قرار می­دهد. بر همین اساس رهبر اصلاح­گر باید گزینشی­تر و سنجیده­تر اقدام کند و با روش­های اصلاح، متناسب با وضعیت­ها آشنا باشد. در همین راستا در ادامه ابتدا به صورت مختصر به پیشینه شخصیت این دو رهبر خواهیم پرداخت و سپس با بررسی تطبیقی شگردهای مصطفی کمال و رضا شاه در عمل به اصلاحات، میزان محقق شدن برنامه­های این دو رهبر اصلاح­گر روشن خواهد شد.

 

2-2-1- شگرد مصطفی کمال آتاتورک در مدرنیزاسیون

آتاتورک با همه موضوعات مدرنیزاسیون مواجه شده بود: تعریف اجتماع ملی، ایجاد سازمان اجتماعی جدید، اصلاحات اجتماعی- فرهنگی و رشد اقتصادی. کمال به جای حل همزمان همه این مسائل، به دقت آنها را جدا کرد و رضایت و حتی حمایت نیروهایی که امکان داشت با اقدامات او مخالفت کنند را به دست آورد. او ابتدا از اصلاحاتی شروع کرد که بیشترین حامی و پشتیبان را داشت و به تدریج طی فرایند به اصلاحاتی دست زد که با بیشترین نیروهای مخالف مواجه بود. وی در گام اول، اجتماع ملی را تعریف کرد و به مرزبندی­های قومی و کشوری دولت پرداخت. همین که یک اجتماع تقریبا همگون تشکیل شد، در گام دوم، نهادهای سیاسی جدید و کارآمد برای اعمال اقتدار به وجود آورد. سپس اجرایی کردن اصلاحات اجتماعی- فرهنگی و آموزشی به واسطه همین نهادها ممکن شد. از این طریق، راه برای صنعتی شدن و پیشرفت اقتصادی هموار گشت. ترتیب­های زمانی نوسازی در برخی کشورها ناشی از تصادف و تاریخ است اما در ترکیه، آتاتورک آگاهانه دست به برنامه­ریزی این دگرگونی­ها زد. الگوی وحدت-اقتدار-برابری ترکیه رشته توالی پدیده­ها در فرایند مدرنیزاسیون بوده است (هانتیگتون، 1382: 503-502)، ( Akgul, 2019: 14-16).

به نتیجه رسیدن اصلاحات آتاتورک، به توانمندی وی در پیاده کردن جداگانه و تک به تک این اقدامات بستگی داشت. کمال این اطمینان فکری را در مردم ایجاد کرده بود که هنگام انجام یک برنامه اصلاحی، قصد شروع برنامه دیگر را ندارد. کمال برنامه­های بزرگ را اعلام و آشکار نمی­کرد. نخستین اصلاح ضروری، تشکیل «دولت ملی» روی ویرانه­های امپراتوری عثمانی بود. آتاتورک موضوع ایجاد دولت ملی را از اقتدار سیاسی که لازم بود در این دولت برقرار شود، جدا کرد. در حالی­که سلطان عثمانی، محمد ششم هنوز در استانبول بود در 1919 نهضت ملی ترکیه به رهبری آتاتورک در مسیر افزایش قدرت قرار داشت. آتاتورک با جنگ علیه فرانسوی­ها، یونانی­ها و ارمنی­ها مورد احترام سربازان و توده‌های ترکیه بود. با این­حال سلطان هنوز از احترام مردمی برخوردار بود. در این شرایط، آتاتورک برنامه مبارزه برای ایجاد دولت ملی یکپارچه را از مخالفت با سلطنت جدا کرد. کمال به جای مبارزه با سلطان، اعلام کرد یکی از اهداف نهضت ملی، نجات سلطان‌نشین از اشغال نیروهای متفقین از جمله فرانسه و بریتانیا بود که بخش­هایی از بورسا، ازمیر و استانبول را تصرف کرده بودند. آتاتورک وزیران را به دلیل همکاری با متفقین مورد نقد قرار می­داد اما خود سلطان را جدا می­کرد. او با این روش توانست محافظه­کارانی از جمله نمایندگان کنگره که هنوز به اقتدار سنتی سلطان وفادار بودند را همراه نهضت ملی کند (U.S. library of congress, 1995: 1-4).

به محض اینکه نهضت ملی پیروز شد، آتاتورک به برنامه­ریزی برای سازمان و نهاد سیاسی دولت جدید پرداخت. ملی‌گراها تا قبل از این وفاداری به سلطان را اعلام کرده بودند اما در هنگام تشکیل دولت ملی، حاکمیت مردم را نیز به رسمیت شناختند. آتاتورک که پیش از این، موضوع ملی‌گرایی ترکی را از موضوع مذهبی جدا ساخته بود، در این مرحله، موضوع سیاسی را از موضوع مذهبی جدا کرد. حکام عثمانی با تصرف مصر در سال 1517 و انقراض خلافت عباسی، عنوان خلیفه را داشتند یعنی سمت سیاسی را با سمت مذهبی ترکیب کرده بودند. آتاتورک به خوبی در جریان بود که مخالفت با مقام خلافت چه نتایج وخامت­باری خواهد داشت و منجر به خودکشی سیاسی خواهد شد؛ چرا که خلیفه ادعا می­کرد حافظ اسلام و مسلمین است و این موقعیت ناشی از اراده خداوند است. بر همین اساس، مصطفی کمال در وهله اول، به حذف مولفه سیاسی از اقتدار سلطان اکتفا کرد. کمال که دنبال فرصت بود، دعوت متفقین از دولت استانبول به کنفرانس لوزان را غنیمت شمرد و سلطان را خائن به ترکیه اعلام کرد. در نوامبر 1922 مجمع بزرگ ملی، سلطنت را ملغی کرد اما اجازه داد خلافت در یکی از اعضای خاندان سلطنتی عثمانی که برگزیده مجلس مذکور باشد، ادامه یابد. با این­حال، لغو سلطنت مقدمه انحلال خلافت بود. سال بعد، حزب جمهوری مردم تشکیل شد. در اکتبر 1923 پایتخت از استانبول که به دولت عثمانی وابسته بود به آنکارا منتقل شد. در همین ماه، مجمع ملی با اعلام جمهوری ترکیه و زمینه­سازی برای انتخاب رئیس جمهور، امر نوسازی کشور را کامل کرد (قدیمی قیداری و جنگجو قولنجی، 1392: 82-81 )، ( Ali, 2019: 3-5).

آتاتورک بعد از ایجاد بنیان سیاسی جامعه مدرن، به اصلاحات مذهبی و اجتماعی- فرهنگی روی آورد. حمایت از این اصلاحات نیاز به روشنفکران و نخبگان تحصیل­کرده داشت. مخالفین نیز نیروهای مذهبی و روستاییان را شامل می­شد. برای اجرایی کردن برنامه­های اجتماعی، موضع بی­تفاوتی و انفعالی گروه اخیر لازم بود. کمال در این زمان برای اجرایی کردن اصلاحات فرهنگی مورد نظرش، از هرگونه اصلاحی که منجر به رشد اقتصادی و در نتیجه آگاهی و فعال شدن سیاسی دهقانان می­شد، جلوگیری کرد. آتاتورک در 1924 شروع به انحلال اقتدار مذهبی کرد و در نهایت به واداشتن مجمع ملی برای لغو خلافت، تبعید اعضای سلطنتی، تعطیلی مدارس مذهبی و ایجاد نظام آموزشی همگانی یکپارچه پرداخت. اوایل 1926 مجمع ملی، قانون اساسی برگرفته از سوئیس را تایید کرد. قوانین جدید بازرگانی و جزایی جدید و نظام قضایی نوین تاسیس شد. تقویم قدیمی لغو و تقویم گریگوری رسمی شد. خط لاتین جایگزین خط عربی گردید؛ با این اقدام دسترسی نسل جدید به ادبیات نسل قدیمی از بین رفت و بیشتر بر مساله آموزش و سوادآموزی تاکید شد (Nuri, 2021: 1572-1588). در همین بحبوحه، جمعیت ترکیه حتی در بخش­های روستانشین به آرامی با لباس‌های اروپایی آشنا شدند و تشویق (نه مجبور) به تغییر لباس شدند. فینه ترکی توسط سلطان محمود دوم به عنوان نمادی برای هر مردی که در امپراتوری عثمانی زندگی می‌کرد در نظر گرفته شده بود. برای حذف مرز فرهنگی بین مردم با ریشه­های مختلف که در امپراتوری زندگی می­کردند، آتاتورک آن را نمادی از گذشته می‌دید که متعلق به دوران امپراتوری است و بنابراین قانونی را پیشنهاد کرد که فینه را لغو کرد. مردم ترکیه به تدریج از این پوشش دلسرد شدند.

بعد از اصلاحات اجتماعی- فرهنگی اواخر دهه 1920، پیاده کردن برنامه­های پیشرفت اقتصادی دهه 1930 مطرح شد. سیاست دخالت دولت بر اقتصاد مورد تاکید قرار گرفت. سیاست اقتصادی آتاتورک را می­توان به دو دوره تقسیم­بندی کرد: دوره اول از 1923 تا 1929 که عصر لیبرال نام دارد و دوره دوم از 1929 تا 1938 که دوره اتاتیسم است. اگر چه برخی اقتصاددانان دوره 1929-1923 را عصر لیبرال نامیده­اند، سیاست اقتصادی به سمت ایجاد اقتصاد ملی در مفهوم دولت- ملت جهت­گیری می­شد. در این دوره، سیاست دولت حمایت از شرکت­های خصوصی بود ولی در برخی موارد، خودش به عنوان بازیگر در بازار فعالیت داشت. افزایش حضور و نفوذ سرمایه خارجی در اواخر دوره عثمانی باعث شد که امپراتوری عثمانی به کشوری واردکننده مواد اولیه و صنعتی تبدیل شود. در دوره 1938-1929 نیز در حالی­که جهان درگیر بحران بزرگ بود، ترکیه سیاست اقتصاد خود محور یا خود محصور را انتخاب کرد و تا حدوی از بحران بین­المللی به دور ماند و در زمینه صنعت گا­م­های اساسی برداشت (Takim and Yilmaz, 2010: 549-553).

آتاتورک علاوه بر روش فابیانی، از استراتژی ضربتی در اجرایی کردن اصلاحات جداگانه استفاده می­کرد. وی در مرحله اول، بحث­های عمومی درباره مضوع مورد اصلاح را را به میان می­کشید، با این روش، رویکرد و واکنش گروه­های گوناگون درباره آن موضوع را محک می­زد. سپس افرادش را وادار می­کرد به صورت پنهانی طرحی را برای پیاده کردن اصلاح مورد نظر آماده کنند. در گام بعدی، طرح به اطلاع رهبران بلند پایه و جامعه رسانده و حمایت آنها جلب می­شد. در یک زمان مناسب، مصطفی به یکباره نیاز به آن اصلاح را در حزب و مجمع ملی مطرح و از طرحش برای آن اصلاح پرده بر می­داشت و درخواست تصویب فوری آن را مطرح می­کرد. برای مثال طرح اعلام جمهوری ترکیه را کمال و دستیاران نزدیکش در تابستان 1923 آماده کرده بودند. وی این را می­دانست که اعلام این فکر انقلابی در دولت سنتی عواقب وخیمی خواهد داشت. در این زمان، گروه­های مختلف، ایده­هایی چون ادامه حکومت سنتی، سلطنت مشروطه بدون خلافت یا با خلافت و یک دموکراسی پارلمانی چند حزبی را ارائه می­دادند. کمال برای جلوگیری از اتحاد آنها، یک بحران دولتی را ترتیب داد و برای چند روز حکومت در هرج و مرج ظاهری فرو رفت، سپس در این فضای متشنج، پیشنهاد تغییر قانون اساسی را به اجتماع حزب و مجمع ملی ارائه داد (هانتیگتون، 1382: 510- 509).

 

2-2-2- روش رضا شاه در اصلاحات

رضا شاه پهلوی نیز مانند مصطفی کمال، مجموعه گسترده­ای از اصلاحات با مشاوره برخی از نخبگان پیشه رو داشت، اما گام­های مدرنیزاسیون وی نه آگاهانه و نه برنامه­ریزی شده بر اساس شرایط ویژه ایران، بلکه به صورت برنامه­های نامنظم و پرونده­های باز شده ولی حل نشده بود؛ مانند اصلاح ارتش، سیاست تخته قاپو¹²، ایده جمهوری، اصلاحات اداری، آموزشی و قضائی و محدودیت برای روحانیت؛ نادیده گرفتن کلیدی­ترین نیروهای مخالف، اصلاحات فرهنگی در پوشش و مقررات لباس یک شکل، اصلاحات اقتصادی بر پایه مالیات، فقدان نهادهای طرفدار و حذف حزب ایران نو. رضا شاه پهلوی برای اصلاحات خود نه تنها حامی پایدار به وجود نیاورد بلکه نزدیکانی هم که در ابتدا همراه او بودند را نیز حذف کرد و از این جهت جبهه مخالفان را نیرو بخشید (Tabatabai, 2020: 65-69).

رضا خان که حکومت را با کودتا آغاز کرد، با گروه­های قومی مواجه بود که با حکومت مرکزی مخالف بودند. اولین اقدام اصلاحی وی این بود که با کمک ارتش توانست تقریبا، حداقل تا زمانی که بر سر قدرت بود، این گروه­ها را وادار به تمکین کند اما روش­های سرکوبی که اتخاذ شد، از وی حاکمی را ترسیم کرد که منویات خود را در قالب قانون به جامعه تحمیل می‌کرد. در گام بعدی بعد از دیدار با آتاتورک، به طور ناگهانی ایده جمهوری­خواهی را مطرح کرد و در نتیجه علما و حتی برخی افرادی هچون ملک­الشعرای بهار، نماینده کاشمر در مجلس (که علاقمند به حکومت جمهوری بود) آشکارا به مخالفت پرداختند؛ چرا که آن را با سکولاریسم مصطفی کمال یکسان و دسیسه بریتانیا دانستند. ایده­ای که نه تنها از منظر فلسفه سیاسی بلکه در چارچوب فقهی و شرعی قابل دفاع بود.

رضا شاه سپس در راستای نوسازی اداری و دیوان­سالاری، سازوکار گسترده دولتی تشکیل، و صدها مدرسه مدرن تاسیس کرد که بسیاری از آنها برای نخستن بار به آموزش مختلط پرداختند. از سوی دیگر به طرز فاحشی از قدرت علما در سیاست کاست و آنهایی که جرئت چالش با او داشتند را سرکوب کرد. بسیاری از علمای دارای تحصیلات سنتی از مناصب قضایی عزل شدند. دولت شروع به اداره مستقیم برخی مدارس مذهبی کرد و انحصار اداره مدارس علوم دینی توسط علما از بین رفت (میلانی، 1388: 80). در سال 1307 لباس­های محلی سنتی غیر قانونی و افرد ذکور بزرگسال به جز روحانیون رسمی، به پوشیدن لباس­های مدل غربی و کلاه پهلوی موظف شدند. بنا به نوشته برخی از نویسندگان، رضا شاه این کلاه لبه­دار را نه فقط با هدف ریشه­کن کردن هویت­های قومی بلکه برای مقابله با نمازگزاران مسلمان که هنگام نماز باید سجده کنند، انتخاب کرد (آبراهامیان، 1401: 178). سیاست ممنوعیت عزاداری در ماه محرم و پوشش زنان در سال­های بعد نیز از این منظر تحلیل می­شود؛ مردم از شکل پیشین لباس دلسرد نمی­شدند بلکه با ابزار سرکوب به آن تن می‌دادند.

رضا شاه احزاب متعدد را در عرصه سیاسی تحمل نمی­کرد؛ نهادی که به واسطه آن می­توانست بستری برای پشتیبانی از برنامه­ها فراهم کند. حزب ایران ‌نو ( پیش از آن حزب تجدد) در ابتدا حمایت گسترده‌ای برای او به ارمغان آورد، ولی در واقع جنینی بود که تنها سه ماه دوام آورد و حزب بعدی موسوم به ترقی نیز غیر قانونی شد (Bakhash, atlanticcouncil: 2021). رضا شاه برخلاف مصطفی کمال حمایت نهادی یک حزب را نداشت. پس از عزل احمد شاه، بسیاری امید داشتند که رضا شاه در کنار مجلس دست به اصلاحات بزند اما وی سعی کرد قدرت را از تعرض نهادها و افراد دیگر حفظ کند و آن را به‌انحصار پادشاه درآورد. اعدام‌های بدون ‌محاکمه، تصرف زمین‌های کشاورزی در مقیاس وسیع و دستگیری‌های خودسرانه که رضا شاه انجام داد شاهد بی­توجهی او به مناسبات قانون بود.

توسعه اقتصادی بلافاصله پس از 1304 در حوزه ارتباطات و موضوع راه­آهن آغاز شد که برای تامین هزینه­های آن، قانون «انحصار تجارت قند، چای و شکر» در همین سال انحصار آنها را در اختیار دولت قرار داد که منجر به وضع عوارض بالا گشت. مرحله دوم نقش دولت در اقتصاد مربوط به بحران مالی 1929/1308 است که با کاهش ارزش پول ملی، کاهش میزان صادرات، افزایش قیمت کالاهای وارداتی بر اقتصاد ایران اثر گذاشت. دولت با افزایش تعرفه، انحصار حکومتی، حمایت از کارخانه­ها و توسعه صنعتی در بلند مدت را در پیش گرفت. هر چند در نتیجه این سیاست­ها تراز تجاری در 1310 مثبت شد ولی در سال­های بعد ادامه نیافت و میزان واردات بر صادرات افزایش یافت که یکی از دلایل آن نیاز به واردات ماشین­آلات در توسعه راه­آهن بود (رستم نژاد نشلی و دیگران، 1395: 30- 10).

پیامد اصلاحات رضا شاه نه یک دولت قانونی، بلکه به بیان آیزشتاد دولت نئو پاتریمونیال بود که از نظر عینی، نسبتا مدرن ­شده­ است که در شکل و ظاهر، حکومت بروکراتیک مدرن و حزبی به شمار می­رود اما در حقیقت فرد قدرتمندی نه از طریق پیروی از قوانین غیرشخصی، بلکه از طریق یک نظام گسترده شخصی بر جامعه حکومت می­کند. این دولت‌ها ممکن است ظواهر دموکراتیک مانند احزاب، قانون اساسی، پارلمان و انتخابات را دارا باشند اما همه به این موضوع اذعان دارند که تصمیمات ریاست دولت کاملا قطعی است؛ چرا که نظام سیاسی و در صورت لزوم، ابزار زور باعث تضمین سر سپردگی قوه قانون­گذاری و احزاب سیاسی، تفسیر جانبدارانه از قانون و پیروزی­های انتخاباتی می­شود (گلدستون، 1399: 111- 110). رضا شاه که در ابتدای حکومت، به دلیل هرج و مرج­های پیشین، پشتیبانی نیروهای روشنفکری، برخی روحانیون و مردم را به همراه داشت با وجود اصلاحات گسترده در زمینه­هایی مانند ارتباطات، آموزش و مدرسه­سازی، شهرداری و شهرسازی، نه تنها نتوانست به کسب پایگاه اجتماعی یا قدرت زیرساختی¹³ بپردازد و یک نیروی پشتیبان سازمان دهد، بلکه بدون نیروهای طرفدار سازمان­یافته در جامعه ایران در حالت معلق بود.

در یک نگاه کلان، هانطور که یرواند آبراهامیان میگوید: «رضا شاه به دنبال ایرانی بدون نفوذ روحانیت، بدون شورش­های گروه­های قبایلی بومی، بدون اختلافات قومی ولی با نهادهای آموزشی اروپایی، زنان فعال غربی شده خارج از خانه، ساختارهای مدرن اقتصادی با کارخانه­های دولتی، شبکه­های ارتباطی، بانک­های سرمایه­گذاری بود»¹⁴ (Abrahamian, 1982: 122). برنامه رضا شاه برای پروژه مدرنیزاسیون خود مبتنی بر ترکیبی متناقض از «ناسیونالیسم سکولار و غرب زدگی» بود و دستگاه جدید بوروکراتیک دولت را بیشتر وارد زندگی مردم اعم از شهری، قبیله­ای و دهقانی کرد. تلاش‌های بلندپروازانه نوسازی به سرعت اجرا شدند. رضاشاه قصد نداشت کشورش را با ملایمت به سمت مدرنیته هدایت کند، بلکه با تمام قوا آن را به قرن بیستم سوق می­داد (Tabatabai, 2020: 76).

در مقابل، مصطفی کمال در ترکیه دولت مطلقه را بنیان گذاشت. دولت مطلقه را ضرورتا می­بایست با برخی انواع نظام‌های سباسی مانند استبدادی، حکومت شخصی، دیکتاتوری یا دولت توتالیتر متمایز کرد؛ چرا که دولت مطلقه، حکومت بی­قانون و ضرورتا سرکوب­گر و ناقض اصول و حقوقی که مبنای اقتدار آنها به شمار می­رفت، نبوده است. پادشاهان دولت مطلقه خود را حافظ قانون و عدالت می­دانستند و اکثر اتباع آنها نیز چنین نگرشی به پادشاه داشتند (وینست، 1371: 79). در سیر شکل­گیری دولت مدرن در اروپا، دولت مطلقه، دوره گذاری محسوب می­شد که تابعی از تحولات اقتصادی و اجتماعی و مبارزات طبقاتی بود که انجام اصلاحات اقتصادی و بروکراتیک این دولت به دلیل همین ضرورت توجیه می­شود. در جدول زیر به صورت خلاصه به مقایسه رویکرد مصطفی کمال و رضا شاه به اصلاحات پرداخته­ایم.

 

                                        جدول شماره 1: مقایسه رویکرد دو رهبر در فرایند مدرنیزاسیون

روند اصلاحات	مصطفی کمال آتاتورک	رضا شاه پهلوی
	تعریف اجتماع ملی	مبارزه با شورش­های قومی
	نهادسازی	اصلاح ارتش
	اصلاحات اجتماعی- فرهنگی	طرح ایده جمهوری
	برنامه اقتصادی	اصلاحات اداری، آموزشی و قضائی
	-	اصلاحات فرهنگی
	-	حذف حزب ایران نو
	-	اقدامات اقتصادی
نتایج	نظارت و کنترل بر برنامه­ها	باز شدن پرونده­های مختلف در زمینه­های مختلف
	بسیج مخالفان کم قدرت	بسیج مخالفانِ فراگیر/ سرکوب و انکار مخالفان
	رقابت حزبی	وابستگی امور به شخص شاه
	به وجود آمدن «دولت مطلقه مدرن»	ایجاد دولت «نوپاتریمونیال»

                                                                                                                         منبع: مولفان

3-نتیجه

رویکرد فابیانی با نوسازی و حل مسائل به صورت جداگانه و نه همزمان، این باور را در جامعه ایجاد می­کند که رهبر اصلاح­گر بر اساس یک برنامه، قصد حل یک مسئله را دارد. برعکس، با اقدامات نامنظم و باز کردن چندین پرونده اقتصادی، نظامی، فرهنگی و سیاسی به صورت همزمان و با روش رادیکال، تردید و بسیج مخالفانِ فراگیر را به بار می­آورد؛ چرا که به باور نیروهای مخالف، اصلاحات جامع و گسترده­ای که از سوی اصلاح­گر ارائه شده، با هدف از بین بردن همه بنیان­های پیشین تلقی می­شود.

به رغم شباهت­های ظاهری اقدامات مصطفی کمال و رضا پهلوی در فرایند نوسازی، نتایج و پیامدهای متفاوتی در ترکیه و ایران حاصل شد. آتاتورک با اتخاذ «استراتژی فابیانی» (و ضربتی به صورت ترکیبی در موقع لازم) قادر به نظارت کنترل بر برنامه­ها شد، و در نتیجه «دولت مطلقه­ مدرن» و نه استبدادی را به وجود آورد که نتیجه آن انتخابات آزاد و رقابت حزبی بود و تا حدودی مخالفان را در رقابت­های حزبی مستحیل کرد. این روند پس از وی نیز با فراز و فرود ادامه یافت و با وجود دخالت­های ارتش در برخی موقعیت­ها، قواعد دموکراتیک و رقابت در قالب حزب به رسمیت شناخته شد. در مقابل، رضا شاه بدون داشتن برنامه منسجم متناسب با وضعیت ایران، «نوپاتریمونیالیسم» را بنیان گذاشت که با وجود ظاهری قواعد دموکراتیکی مثل مجلس و انتخابات، مسائل به صورت شخصی و وابسته به شاه شد تا جایی که رضا شاه به صورت غیرمستقیم با دخالت در انتخابات مجلس – نماد اساسی به جا مانده از انقلاب مشروطه- عملا کارکرد آن را از بین برده بود.

 

منابع

-آبراهامیان، یرواند (1401)، ایران بین دو انقلاب. ترجمه احمد گل‌محمدی و محمدابراهیم فتاحی. نشر: نی

- آتام، تورگوت و مهدوی، محمدحسن(1393)، تحول دینی- اجتماعی در ترکیه عصر مصطفی کمال آتاترک. مطالعات تاریخی جهان اسلام، سال،2، شماره،4 

-آزاد ارمکی، تقی و دلگشایی، بهروز (1390)، مسئله مدرنیزاسیون در ایران: مقایسه تطبیقی-تاریخی ایران و ترکیه در دوران حکومت رضا شاه و آتاتورک (1941- 1921م). مجله بررسی مسائل اجتماعی ایران، سال: 2، شماره، 56

-اوغلو، شکروهانی (1395)، سقوط امپراتوری و تولد جمهوری: نگاهی به نقش آتاتورک در پیدایش ترکیه. ترجمه رضا جوادی. نشر، لوح فکر

-بیدگلی، سید محمود (1398)، تبعید ایلات و عشایر در دوره رضا شاه. فصلنامه پژوهش­های تاریخی، سال،11، شماره، 3

-پورمحمدي املشی، نصراله و محمدي، رضا و محمدي، عسگر (1394)، تغییرات فرهنگی در دورة آتاتورك و رضا شاه. فصلنامه تاریخ روابط خارجی، سال16، شماره،64

-حسن پور، آرش و حسن پور، وحید و کافی، مجید (1398)، تحلیل تطبیقی – تاریخی تجربه شکست پروژه نوسازی در ایران دوره پهلوی (مقایسه با ترکیه در دوره آتاتورک با کاربست فن جبر بولی). جامعه شناسي كاربردي، سال: 30، شماره، 57

-جعفری، مجتبی و نائبیان، جلیل (1398)، مقایسه فرآیند مدرنیزاسیون در دوران رضا شاه پهلوی و مصطفی کمال آتاتورک. فصلنامه علمی پژوهشی تاریخ، سال، 14، شماره،53

-رستم­نژاد نشلی، علی و منتظرالقائم، اصغر و فیاض انوش، ابوالحسن (1395)، بررسی سیاست­ها و چالش­های اقتصادی ایران در بحران اقتصادی 1929؛ مطالعه اسنادی. فصلنامه گنجینه اسناد، سال 26، دفتر3

-قدیمی قیداری، عباس و جنگجو قولنجی، شهناز (1392)، مصطفی کمال آتاتورک و انحلال خلافت. مجله پژوهش­های تاریخی ایران و اسلام، شماره 13

-علم، محمدرضا و دشتی، فرزانه و میرزایی، بیژن (1393)، برنامه تجدد و نوسازی ایران در عصر رضا شاه پهلوی. تحقیقات تاریخ اجتماعی، سال 4، شماره 1

-علی­زاده، محمد علی و طرفداری، علی محمد (1389)، تاثیر گفتمان ملی‌گرایی بر تحولات اجتماعی و فرهنگی دوره پهلوی اول. پژوهشنامه تاریخ، دوره 5، شماره،19

-گلدستون، جک (1399)، مطالعاتی نظری، تطبیقی و تاریخی در باب انقلاب‌ها. ترجمه محمدتقی دلفروز. نشر کویر

-ماجدی، حميد و سهيلى جمال الدين (1389)، بروز مدرنيسم در معمارى تركيه و تقابل با جنبشهاى ملى معمارى. هویت شهر، شماره، 9، سال 5

-میلانی، محسن (1388)، شکل‌گیری انقلاب اسلامی از سلطنت پهلوی تا جمهوری اسلامی. ترجمه مجتبی عطار زاده. نشر گام نو

-نساج، حمید (1392)، مقایسه­ نوسازي ایران و ترکیه در دوران رضا شاه و آتاتورك. فصلنامه پژوهش­هاي راهبردي سیاست، سال 2، شماره 5

-نیک نفس، حجت (1397) تخته قاپو کردن ایلات عشایر ارسباران (قره داغ)، ضرورت تاریخی یا پروژه سیاسی. فصلنامه تاریخ اسلام و ایران، دانشگاه الزهراء، سال: 28، شماره: 38

-هانتینگتون، ساموئل (1382)، سامان سیاسی در جوامع دستخوش دگرگونی. ترجمه محسن ثلاثی. تهران: نشر علم

-وینسنت، اندرو (1371)، نظریه‌های دولت. ترجمه حسین بشیریه. نشر نی        

- محمدصادق، هدایت زاده و سهیلا، پیروزفر و غلامرضا، رئیسیان (1399)، نگرش فمینیستی عزیزه الحبری به آیات قرآن با تاکید بر مساله ضرب زنان. دوفصنامه کتاب قیم، دوره: 2، شماره: 22

-واعظ، نفیسه (1388)، سیاست عشایری دولت پهلوی اول. نشر تاریخ ایران

 

Abrahamian, E. (1982). Iran Between Two Revolutions. Princeton, New Jersey: Princeton University Press.

Atabaki, T., & Zürcher, J. E. (2017). Men of Order: Authoritarian Modernization under Atatürk and Reza Shah. New York: I.B. Tauris

Akgül Selçuk, A. (2019). Atatürk Reforms in the Early Turkish Republic,1923-1946: An Educational Perspective. A Thesis in the Field of International Relations for the Degree of Master of Liberal Arts in Extension Studies. Harvard University

Ali, F. (2019). The End of the Caliphate and the Contest to Lead the Muslim World. At https://faisalahali.medium.com. Nov 8, 2019

Altug, Y. (1986). Ataturk and the building of a modern nation state. At https://atamdergi.gov.tr/ozet/526/eng 

Bakhash, Sh. (2021). Reza Shah: Development without democracy. Available At https://www.atlanticcouncil.org/blogs/iransource/reza-shah-development-without-democracy.

Dunn, N. W. (2017). Public Policy Analysis: An Integrated Approach. Routledge

Ebru, C. (2002). The modernization Policies of Ataturk and Reza shah: A Comparative content Analysis. A Thesis submitted to the graduate school of social sciences of middle east technical university

Evans, E. (2016). Political Modernization in Atatürk’s Turkey and The Shah’s Iran and the Struggle for Meaning. Senior Projects Submitted to The Division of Social Studies of Bard College

Lindblom, E. Ch. (1959), The Science of "Muddling Through". Public Administration Review, Vol. 19, No. 2. 

Nassaj, H., & Bahrani, M. (2015). Modernization and religion: case study of Ataturk and Reza shah. Proceedings of Twelfth The IIER International Conference, Istanbul, Turkey, 19th.

Nuri, N. M. (2021). Atatürk is the pioneer of Turkish Secularism: A study on the secularization of education in the atatürk era. Conference: 9. Uluslararası Atatürk Kongresi 

Takim, A., & Yilmaz, E. (2010). Economic policy during Ataturk’s era in Turkey (1923 - 1938). African Journal of Business Management, Vol. 4(4)

Tabatabai, M. A. (2020). Reza Shah, the Modernizing Strongman, Book chapter published 15 Oc to ber 2020 in No Conquest, No Defeat, Oxford University Press

Writer Tools (2003). “Fathers of Two Nations: A Comparative Analysis of Ataturk and Reza Shah. Available At https://writer.tools/subjects/p/political-science/fathers-of-iran-turkey-ataturk-shah

Zirinsky, P. M. )1992). Imperial Power and Dictatorship: Britain and the Rise of Reza Shah, 1921–1926.  International Journal of Middle East Studies, vol 24

Zhuorui, F. (2019). “The Divergent Fates of Heros and Villains – Why Reza Shah of Iran and Kemal Ataturk of Turkey End Up Where They Are” Jul 1, 2019 https://zhuoruifu.com/2019/07/01/the-divergent-fates-of-heros-and-villains-why-reza-shah-of-iran-and-kemal-ataturk-of-turkey-end-up-where-they-are/

 

 

---

[1]  Treaty of Sèvres

[2]  Yilmaz Altug

[3]  پایتخت باستانی مقدونیه

[4]  Ebru Çakmak

[5]  Erik J. Zürcher

[6]  Ethan Evans

[7]  Thymos

تیموس؛ مفهومی که به انسان معنا می­دهد، چیزی شبیه احساس فطری انسان به عدالت. تیموس خواسته­هایی را ایجاد می­کند که عمیق­تر از خواسته­های ساده مانند غذا، آب و سرپناه هستند. این تمایلات شامل مفاهیمی مانند آزادی، هدف یا تعلق است که برای بقا لازم نیست، اما بقا و مرگ را رضایت­بخش و غرورآفرین می­کند.

[8]  Fabianism

[9]  Fabius Cunctator

[10]  Joseph II

[11]  Gwanghaegun

[12]  تخته قاپو سازی به سیاست اسکان و یکجا نشینی عشایر و ایلات سرزمین ایران اشاره دارد که سبک زندگی کوچ زیستی ییلاق و قشلاق را داشته‌اند. این سیاست در دوره قاجار آغاز شده بود و لی در دوره رضا شاه با شدت بیشتری تعقیب شد. برای مطالعه بیشتر در این خصوص به مقاله حجت نیک نفس 1397 فصلنامه تاریخ اسلام و ایران، مراجعه شود (نیک نفس، 1397)

 

[13]  Infrastructural strength

[14]  “Free of clerical influence, nomadic uprisings, and ethnic differences, containing European-style educational institutions, Westernized women active outside the home, and modern economic structures with state factories, communication networks, investment banks

---