Tepe Nezam-Abad and its Position in the Late Classical Antiquity and the Early Islamic Era

Subject Areas : Archaeology

Ali Hozhabri ¹ (Research Institute of Cultural Heritage and Tourism; Iranian Center of Archaeological Research)
Mohammadreza Nemati ² (ICAR- RICHT)
Mohammad Mortezayi ³ (Islamic Era group; Research Institute of Cultural Heritage and Tourism; Iranian Center of Archaeological Research)
Mohsen Saadati ⁴ (Deputy of Cultural Heritage of Tehran Province)

Received: 2023-12-09 Accepted : 2024-01-29 Published : 2024-07-21

Keywords: Eslamshahr, Ray, Nezam-Abad, Sasanian Period, Early Islamic Era,

Abstract :

Passing from the Sasanian era to the Islamic era, the culture and art of Iran continued in its previous way and few changes occurred in it. One of the key archeological sites next to Tepe Hisar and Chal Tarkhan (and some other sites), which shows the transition from Sasanian to the early Islamic era, is Nizamabad. Despite this importance, the location of this hill has been shrouded in mystery and most researchers have noted it near Varamin or Ray. However, according to the photograph taken by Ernst Herzfeld in 1925 of Nizamabad, it can be identified by morphology. Nizamabad is located in the southwestern of the Tehran. In this article, by introducing this hill, we are trying to show its importance so that proper planning can be done for future research activities. Fortunately, there has been minimal encroachment on this hill -in the southeast of Islamshahr- and although it has been registered in the list of national monuments of Iran, the area and boundaries have not been determined. Considering the importance of the unique plaster casts of this hill in museums, measures should be taken to protect the hill.

References:

افروند، قدیر، پوربخشنده، خسرو (1381). گزارش پژوهشی بررسی و شناسایی آثار باستانی و تاریخی ـ فرهنگی حوزه فرمانداری ری، 4 جلد. تهران: آرشیو پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
افروند، قدیر (1384). گزارش کاوش در دژ رشکان شهر ری. تهران: آرشیو پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
افروند، قدیر (1386). گزارش فصل دوم کاوش باستان‌شناسی دژرشکان ری. تهران: آرشیو پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
افروند، قدیر (1395). ری (باستان‌شناسی، هنر و معماری. دانشنامه جهان اسلام. ج 21. صص 16-22.
افروند قدیر (1402). ری (باستان‌شناسی). دائره المعارف بزرگ اسلامی. ج 25.
امیری، احمد (1380). گزارش پژوهشی بررسی و شناسایی آثار باستانی و تاریخی ـ فرهنگی حوزه فرمانداری اسلامشهر. تهران: آرشیو پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
امیری، احمد (1381). معرفی اجمالی اسلامشهر و آثار تاریخی ـ فرهنگی آن. پژوهشنامه دفتر پنجم. تهران: اداره‌کل میراث فرهنگی استان تهران، صص 9-14.
پوربخشنده. خسرو (1381). معرفی اجمالی ری و فهرست آثار تاریخی ـ فرهنگی آن. پژوهشنامه دفتر پنجم. تهران: اداره‌کل میراث فرهنگی استان تهران،190-216.
رانته، روکو (1391). شهر ایرانی ری، مدل شهری و معماری نظامی (تدافعی). ترجمۀ هانیه شیخی نارانی. اثر، 59، 29-42.
رضایی‌نیا، عباسعلی (1385الف). گزارش تعيـين عرصـه و حريم محوطه باستاني انيس‌آباد شهرستان ری. تهران: آرشـيو اداره‌کل ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگری استان تهران (منتشر نشده).
رضایی‌نیا، عباسعلی (1385ب). گزارش تعيـين عرصـه و حـريم محوطـه باسـتاني خانلق شهرستان ری. تهران: آرشـيو اداره‌کل ميراث فرهنگي، صـنايع دسـتی و گردشگری استان تهران (منتشر نشده).
رضایی‌نیا، عباسعلی (1385پ). گزارش تعيين عرصه و حريم محوطه باستانی شمس‌آباد شهرستان ري. تهران: آرشيو اداره‌کل ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري استان تهران (منتشر نشده).
رضایی‌نیا، عباسعلی (1385ت). گزارش تعيـين عرصه و حريم محوطه باستاني طالب‌آباد شهرستان ری. تهران: آرشيو اداره‌کل ميراث فرهنگي، صنايع دستی و گردشگری استان تهران (منتشر نشده).
سعود، رباح (۱۳۹۵). مقدمه ای بر هنر اسلامی. ترجمه سمیرا ملك پور، مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی. آنلاین در:
https://www.cgie.org.ir/fa/news/128763/%D9%85%D9%82%D8%AF%D9%85%D9%87-%D8%A7%DB%8C-%D8%A8%D8%B1-%D9%87%D9%86%D8%B1-%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85%DB%8C---%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%AD-%D8%B3%D8%B9%D9%88%D8%AF---%D8%AA%D8%B1%D8%AC%D9%85%D9%87-%D8%B3%D9%85%DB%8C%D8%B1%D8%A7-%D9%85%D9%84%D9%83-%D9%BE%D9%88%D8%B1
شریفی‌نیا، اکبر، نیستانی، جواد، موسوی کوهپر، سید مهدی (1392). تعاملات علمی در قرون نخستین اسلامی بر اساس مطالعات باستان‌شناسی (با تأکید بر نقوش هندسی تزئینات گچبری‌های قرون نخستین اسلامی). مطالعات تاریخ فرهنگی، ۴(۱۵)، 63-86.
شیخ بیکلو اسلام، بابک، چایچی امیرخیز، احمد، ولی‌پور، حمیدرضا، صفایی‌راد، رضا (1399). بررسی اثر تغییرات اقلیمی هولوسن میانه بر جوامع دوره سیلک III در شمال ایران مرکزی بر اساس رسوب‌شناسی محیطی محوطه مافین‌آباد اسلامشهر. مطالعات باستان‌شناسی، 12(3)، 143-166.
شیخ‌بیکلواسلام، بابک (1395). از رگا تا محمدیه؛ سرگذشت و باستان‌شناسی سرزمین ری. باستان‌شناسی ایران، 6(1)، 18-47.
صدیقیان، حسین (1389). شهر ری در دوره آل بویه. کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، 151، 31-27.
صفی‌نژاد، جواد (1341). مونوگرافی ده طالب‌آباد. تهران: دانشگاه تهران.
فرای، ریچارد نلسون (1385). تاریخ ایران: از فروپاشی دولت ساسانیان تا آمدن سلجوقیان. ج 4. ترجمه حسن انوشه. تهران: امیرکبیر. چاپ ششم.
کروگر، ینس (1396). تزیینات گچبری ساسانی، ترجمه فرامرز نجد سمیعی. تهران: سمت.
کریمان، حسین (1354). ری باستان، 2ج. تهران: انجمن آثار ملی.
کوثری، یحیی (1370). گزارش گمانه‌زنی قلعه‌گبری، 2 جلد. تهران: مرکز اسناد پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری (منتشر نشده).
کوثری، يحيي (١٣٧٤). ری پايتخت حکومتي. در: پايتخت هاي ايران، به کوشش محمد يوسف کياني. تهران: سازمان ميراث فرهنگي کشور.
کوثری، يحيی (1375). پژوهش در قلعه گبري ري باستان. مجموعـه مقالات كنگـره تاريخ معماري و شهرسازي ايران. تهران: سازمان ميراث فرهنگي كشور، 453-494.
چایچی امیرخیز، احمد، مصدقی امینی، فرشید (1385). گزارش گمانه‌زنی برای تعیین حریم و نوع خاک و محیط رسوبی تپه مافین‌آباد اسلامشهر. تهران: مرکز اسناد اداره‌کل میراث فرهنگی استان تهران (منتشر نشده).
مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی. ‌ایجاد و تشکیل 4 بخش در شهرستان ری تابعه استان تهران به مرکزیت شهرری. مصوب 25/12/1364 https://rc.majlis.ir/fa/law/show/109314
مصدقي اميني، فرشيد (1378). گزارش بررسي و گمانه‌زني باستان‌شناسي در منطقه چشمه‌علي شهر ری. تهران: مرکز اسناد اداره‌کل ميراث فرهنگی استان تهران (منتشر نشده).
Adle, C. (1979). Constructions funeraires a Rey circa X-XII siecles. Aktendes VII. Internationalen Kongresses fur Iranische Kunst und Archaologie, München, 7-10 September 1976 (AMI). Erganzungsband 6 D, Reimer Berlin, pp. 511-515.
Curzon, G. (1966). Persia and the Persian Question. 2 vols. London. 1892.
Thompson. D. (1976). Stucco from Chal-Tarkhan-Eshqabad Near Rayy. Colt Archaeological Institute Publications Aris & Phillips LTD, Warminster, Wiltshire, England.
Jackson, A. V. W. (1906). Persia Past and Present. London: Macmillan.
Kleiss, W. (1982). Qaleh Gabri Naqareh Khaneh und Bordj-e Yazid. Bei Reyy. AMI. Band 15. Deitrich Reimer Verlag Berlin, pp. 311-324.
Kleiss, W. (1987). Gal Gabri ber Veramin. AMI. Band 20, pp. 289-308.
Kowsari, Y. (1976). Archaeological Survey in the Province of Tehran. AMI. Band 6. Akten des VII. International Kongresses für Iranische kunst und Archӓologie, München. September 1976, pp. 67-81.
Schmidt, E. F. (1933). The Tepe Hissar Excavations 1931. Museum Journal of Philadelphia. 23/4, pp. 322-485.
Pezard, G. & Bondoux. G. (1911). Mission de Teheran. Mémoires Delegation Archéologique Française en Iran. publié sous la dir. de J. de Morgan. XII. Paris.
Kimball, F. (1938). The Sasanian Building at Damghan (Tepe Hissar). A Survey of Persian Art. 1, 579 ss. Teheran, London, New York & Tokyo.
T. Treptow, 2007. The Medieval Persian City of Rayy. Chicago.
Keall, E. J. (1979). The Topography and Architecture of Medieval Rayy. Akten des VII. Internationalen Kongresses für Iranische Kunst und Archäologie, München, 7-10. September 1976, pp. 537-43.
Heidemann, S., de Lapérouse, J. F., & Parry, V. (2014). The Large Audience: Life-Sized Stucco Figures of Royal Princes from the Seljuq Period. Muqarnas Online, 31(1), 35-71.
Rante, R. (2007). The Topography of Rayy pertaining to the Early Islamic Period. Iran, 45, 161-180.
Rante, R. (2008). The Iranian city of Rayy: urban model and military architecture. Iran, 46(1), 189-211.
Rante, R. (2014). Rayy: From its Origins to the Mongol Invasion an Archaeological and Historiographical Study. Förlag: Brill. Leiden.
Rante, R. (2010). Ray: i. Archaeology. Encyclopaedia Iranica. Online: https://www.iranicaonline.org/articles/ray-i-archeo

Full-Text:



تپه نظام آباد و جایگاه آن در ری پایان دوران کلاسیک و آغار دوره اسلامی*

 

چکیده

با گذار از دوره ساسانی به دوران اسلامی فرهنگ و هنر ایران همچنان به همان سیاق پیشین خود ادامه داد و کمتر تغییری در آن رخ داد. یکی از محوطه‌های کلیدی باستان‌شناختی در کنار بنای تپه حصار دامغان و چال طرخان که دوران گذار از دوره ساسانی به اوایل دوران اسلامی را به خوبی به نمایش می‌گذارد تپه نظام‌آباد است. به رغم این اهمیت تاکنون موقعیت این تپه در پرده‌ای از ابهام قرار داشته و بیشتر پژوهشگران آن را در نزدیک ورامین یا ری قید نموده‌اند. با این وصف با توجه به عکسی که ارنست هرتسفلد در سال 1925 از تپه نظام‌آباد گرفته می‌توان از نظر ریخت‌شناسی آن را بازشناخت. تپه نظام‌آباد در حاشیه جنوب غربی شهر تهران کنونی واقع شده است. هدف ما در این مقاله علاوه بر معرفی این تپه، نشان دادن اهمیت آن است تا برای اقدامات پژوهشی آتی برنامه‌ریزی مناسبی صورت پذیرد. با بررسی‌های میدانی و کتابخانه‌ای ما به تحقیق در این رابطه پرداخته‌ایم که نشان داد خوشبختانه امروزه کمترین دخل و تصرفی در این تپه در جنوب شرقی شهرستان اسلامشهر صورت گرفته است و هرچند که در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است اما تا کنون تعیین عرصه و حریم نشده است. با توجه به اهمیت گچبری‌های منحصر به‌فردی که از این تپه در موزه‌های معتبر دنیا وجود دارد در قدم اول باید برای حفاظت از تپه اقداماتی صورت پذیرد تا در آینده بررسی‌های دقیق‌تری در آن انجام شود.

 

واژگان کلیدی: تپه نظام‌آباد، اسلامشهر، شهر ری، دوره ساسانی، اوایل دوران اسلامی

 

ارجاع: ، ---------------. 1402. «تپه نظام آباد و جایگاه آن در ری پایان دوران کلاسیک و آغار دوره اسلامی». نشريه پیام باستانشناس. 00(00): 00

 

 

 

 

 

 

 

مقدمه

در بین سرزمین‌های اسلامی ایران نقش مهمی در بازآفرینی هنری به سبک خود را دارد و ری در این میان جایگاه ویژه‌ای در انتقال هنر ایران دوران تاریخی به دوران اسلامی دارد. تپه‌های مهمی از این دوره در این ناحیه شناخته شده که برخی از آنها کاوش شده‌اند.

جورج ناتانیل کرزن پس از سفر خود به ایران در پایان قرن نوزدهم، آورده: «من نمی‌دانم که آیا هیچ کاوش علمی یا سیستماتیکی در تپه‌های ری انجام شده است، و این یکی از وظایفی که در نتیجه باید به باستان‌شناسان توصیه کنم» (Curzon, II, 1966: 350). چند سال بعد، جکسون نوشت که «شکارچیان گنج در میان تپه‌‌های باستانی و شکارچیان آجر دنبال سکه و سفال می‌گردند. دیوارها را برای مصالح ساختمانی که در تهران استفاده می‌شود خراب می‌کنند» (Jackson, 1906: 428). یکی از اولین کسانی که به «کاوش روشمند» در ری اشاره کرد، چارلز ویگنیر بود (ibid: 212). کاوش او نیز با هدف یافتن اشیایی برای فرستادن به بازارهای اروپایی بود. این در حالی است که ما دقیقاً مکان های حفاری ویگنیر را نمی‌دانیم، اما می‌دانیم که او تحقیقات خود را نه تنها بر روی شهر ری، بلکه در منطقه بزرگتر از جمله کوه‌های شمال آن متمرکز کرده بود. در آن زمان شهر ری (شاه عبدالعظیم امروزی) سکنه چندانی نداشت و کلان شهر تهران هنوز شهری کوچک در دامنه کوه‌های البرز بود (برگرفته از: Rante, 2010). 

از اولین کسانی که در شناساندن باستان‌شناسی و تاریخ ری اهتمام نمودند می‌توان به ارنست هرتسفلد، اریک اشمیت و حسین کریمان اشاره کرد. کارهای ایشان نشان داد که محوطه‌های مهمی در این قلمروی باستانی وجود دارد. چال طرخان، تپه میل و نظام‌آباد از مهمترین محوطه‌های اواخر ساسانی- اوایل اسلامی در نواحی ری است (Pezard, Bondoux 1911; Kimball 1938, 579 ff.; Schmidt E.F. 1933, 455ss.; Schmidt E.F. cit., 140 ff). هدف اصلی این پژوهش این است که با توجه به یافته‌های ویژه از تپه نظام‌آباد جایگاه آن را در محوطه‌های شناخته‌شده در دورۀ انتقالی از تاریخی به اسلامی بیش از پیش نشان داد.

 

روش تحقیق

در این پژوهش از شیوه گردآوری داده‌ها در بررسی میدانی و نیز مطالعه کتابخانه‌ای با رجوع به منابع و مدارک علمی، منابع تاریخی و مدارک مکتوب بهره برده‌ایم. با این وصف در تابستان 1402 در محوطه حاضر شده و آن را با داده‌های پیشین مطابقت دادیم تا با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی به پردازش داده‌ها بپردازیم.

 

پیشینه پژوهشی

تاریخ ری مدیون نوشته‌های استاد حسین کریمان است که در بین آنها کتاب «ری باستان» (کریمان، 1354) خودنمایی می‌کند. اما به غیر از کاوش‌های پیش از تاریخی، کاوش دبورا تامپسون سال 1976 کتابی در مورد گچبری‌های چال طرخان عشق‌آباد منتشر کرد (Thompson, 1976) که دستمایه پژوهش‌هایی مانند «تزئینات گچبری ساسانی» نوشته ینس کروگر شد (کروگر، 1396). همان زمان ادوارد کیل در کنگره هنر و باستان شناسی ایران در مونیخ در رابطه با ری دوره میانه سخنرانی نمود (Keall, 1979). یحیی کوثر پیشگام باستان‌شناسان ایرانی در ری است و آثاری از او برجای مانده است (کوثری، 1374؛ 1375؛ 1370، 1976 ). شهریار عدل نیز نوشته‌هایی از ری دارد (Adle, 1979). روکو رانته بیشترین پژوهش‌ها را در رابطه با ری در بین پژوهشگران معاصر غربی دارد (رانته، 1391Rante: 2014; 2010; 2008; 2007; ). قدیر افروند که اکنون مدیر پایگاه ملی میراث فرهنگی ری است تلاش‌های فراوانی برای فعالیت‌های باستان‌شناسی در ری نموده است (افروند، 1381؛ 1384؛ 1386؛ 1395؛ 1402) که گزارش‌های ایشان در مرکز اسناد پژوهشکده باستان‌شناسی در دسترس است. خسرو پوربخشنده نیز اقداماتی در این محدوده انجام داده است (افروند و پوربخشنده، 1381؛ همچنین بنگرید به: پوربخشنده، 1381) و گمانه‌زنی‌هایی در تعدادی از محوطه‎های ری انجام شده است مانند چشمه علی (مصدقی امینی، 1378؛ انيس‌آباد (رضایی‌نیا، 1385الف)، خانلق (رضایی‌نیا، 1385ب)، شمس‌آباد (رضایی‌نیا، 1385پ)، طالب‌آباد (رضایی‌نیا، 1385ت) و بابک شیخ‌بیکلو یکی از آخرین پژوهش‌ها را در ری منتشر نموده است (1395). اما مهمترین اثر منتشر شده در رابطه با نظام‌آباد در کتاب «تزئینات گچبری ساسانی» نوشته ینس کروگر است که چند صفحه‌ای را به «تزئینات گچبری از نظام‌آباد در شمال منطقه ری- ورامین در ایران» اختصاص داده است (کروگر، 1396). با این وصف از آنجا که تپه نظام‌آباد در منابع باستان‌شتاختی شناخته شده اما در مورد موقعیت آن تردید وجود داشت ما در این تحقیق به این موضوع پرداخته‌ایم که جایگاه تپه نظام‌آباد کجاست؟

 

شواهد باستان‌شناختی در ری

هرچندکه بناهای بارو، نقاره‌خانه، زندان هارون، برج اینانج و قلعه طبرک به دوره آل بویه منسوب هستند (Kleiss, 1982; 1987) اما به نظر می‌رسد این فخرالدوله بوده که در ری، قلعۀ طبرک  را توسعه داد و قلعه قدیم ری را نیز آباد کرد و با ابنیه تازه بیاراست. این قلعه بعدها به نام او فخرآباد خوانده شد (زرین‌کوب، 1377: 481). مقبره او هم که به نام گنبد فخرالدوله یا گنبد شاهنشاه تا مدت‌ها بعد باقی ماند حاکی از علاقۀ آل بویه به ایجاد عمارت داشت. صاحب بن عباد در ری و قزوین ابنیۀ عالی ساخت (زرین‌کوب، 1377: 481). شواهد باستان‌شناختی نیز گویای توسعه بناهای آل بویه در نزدیکی تپه میل و چال طرخان است: قلعه طالب‌آباد بنای مربعی به ابعاد 110×110 متر دارای اتاق‌ها، راهروها و آثار معماری به ارتفاع 8 متر با خشت‌هایی با ابعاد 12×42.5×44.5 با سفال‌های قرن 5 و 6 هجری قمری است (Kowsari, 1976: 75). دو عدد سکه طلایی در تپه طالب‌آباد که نام فخرالدوله دیلمی بر روی آن ضرب شده، به دست آمده است (صفی‌نژاد، 1341). همچنین روایت‌های تاریخی نشان می‌دهند زرتشتیان مناصبی در دستگاه دولتی داشته‌اند، آنچنان که در شهر ری به روزگار فخرالدوله «صاحب عباد وزیرش بود گبری بود توانگر که او را بزر جومید دیزو گفتندی. بر کوه طبرک ستودانی کرد از جهت خویش که امروز برجای است و آن را اکنون دیدۀ سپاه‌سالاران می‌خوانند، بر بالای گنبد فخرالدوله نهاده است. و فراوان رنج دید و زر هزینه کرد بزرجومید تا آن استودان بدو پوشش بر سر آن کوه تمام کرد. مردی بود که محتسبی ری کردی نام او بآخرآسان. آن روز که آن ستودان تمام شد به بهانه‌ای برآنجا شد و بانگ نمازی بلند بکرد. ستودان باطل گشت. بعد از آن دیدۀ سپاه‌سالاران نام کردند» (خواجه نظام الملک، 1347: 6-225). پس از مرگ مؤیدالدوله، فخرالدوله از خراسان به سال 373 هجری قمری توسط صاحب بن عباد، وزیر بویهیان، فراخوانده شد و در ری به جای برادر نشست (صدیقیان، 1389: 28). ابوطالب رستم، هنگام وفات پدرش، فخرالدوله، کودکی نابالغ بود. خلیفه القادربالله (388 هجری قمری) ضمن ارسال خلعت، لقب «مجدالدوله» و «کهف الامه» را به او عطا کرد. سکه‌ای مقارن با این احوال در ری به نام وی زده شد که نام بهاءالدوله داشت (زرین‌کوب، 1377: 484-483). سال‌ها بعد اسپهبد ابوجعفر محمد بن وندرین باوندی در سال 407 هجری قمری/ 7-1016 میلادی دستور داد بارگاهی که به میل رادکان معروف است را برآورند (فرای، 1385: 189) که همچنان می‌توان در این بنا ردی از فرهنگ ایران پیش از اسلام را به خوبی دید. رواق ستون‌دار در صحن غربی بنایِ تپه میل شباهت بسیار زیادی با تاریخانۀ دامغان دارد. این شباهت وقتی جالب‌تر خواهد شد که در تکنیک ساخت نیز شباهت‌هایی بین آن دو دیده می‌شود. بررسی سفال‌های مکشوفه از کاوش‌های باستان‌شناختی تپه میل نیز موید این است که بنا در قرن 3 تا 5 هجری قمری بر پا بوده است.

گسترش شهر ری (Treptow, 2007) در منطقه‌ای متشکل از شهر مستحکم قدیمی ری (ارگ و شهرستان) و محوطه‌های بی‌بی زبیده، حسین‌آباد، چشمه علی، چال طرخان، بعد در نظام‌آباد و بعد از آن ورامین تپه میل بوده است. شهر مستحکم قدیمی به همراه بی‌بی زبیده، حسین‌آباد و چشمه علی به عنوان یک چهارم شهرک بزرگتر محمدیه گنجانده شد. در اواخر قرن هفتم، منابع تاریخی از استقرار گروه‌های عرب خبر می‌دهند که محله جدیدی را در جنوب شهر مستحکم و در محله جدید آزادان تشکیل می‌دهند. دو محله جدید متوالی ساخته شد: نصرآباد که به نام والی نصربن عبدالعزیز و مهدی‌آباد که به گفته یاقوت محله‌ای بود که برای مردم شهرستان ساخته شده بود، برای اجازه ساختن مسجد خلع ید کردند (شوارتز، ص 754-55). در عوض، برخی آثار باستان‌شناسی گواه گسترش شهر به سمت شرق است، در محلی که می‌توان آن را محله نصرآباد دانست (Rante, 2010).

محوطه‌های چال طرخان، تپه میل و نظام‌آباد از مهمترین محوطه‌های اواخر ساسانی- اوایل اسلامی در نواحی ری است (Pezard, Bondoux 1911; Kimball 1938, 579 ff.; Schmidt E.F. 1933, 455ss.; Schmidt E.F. cit., 140 ff). 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

شکل 1– دورنمای تپه نظام‌آباد (ارنست هرتسفلد، 1925 م.)

 

 

 

 

 

 

شکل 2- دورنمای تپه نظام‌آباد (تیر 1402، عکس از علی هژبری)

تپه نظام‌آباد

تعدادی از مهمترین محوطه‌های تاریخی در اوایل دوران اسلامی گویای اهمیت تزئینات گچبری در بناها و در ادامه هنر دوره ساسانی است. از آن‌جمله آثار سوریه (قصر الحیر الغربی، 744-727 میلادی)؛ فلسطین (خربت المفجر، 724-743 میلادی)؛ اردن (قصر الخرانق، 710 میلادی و قصر اموی، 724-744 میلادی)؛ عراق (سامرا، کاخ المحتشم، باب الامه، قرن 9 میلادی)؛ افغانستان (مسجد حاجی پیاده یا مسجد نه گنبد، قرن نهم میلادی) و ایران (تپه میل، چال طرخان، نظام‌آباد (ری- ورامین)، اواخر دوره ساسانی و اوایل دوران اسلامی؛ تپه مدرسه، تپه سبزپوشان، تپه تاکستان (نیشابور)، قرن دهم میلادی؛ جورجیر (اصفهان)، قرن دهم؛ مسجد جامع نائین، 960 میلادی و برخی نمونه‌های دیگر.

در این میان، یکی از مهمترین محوطه‌هایی که دوره انتقالی از ساسانی به اسلامی را به نمایش می‌گذارد «تپه نظام‌آباد» است. تعدادی از گچبری‌های منحصر به فرد در این تپه در سال 1925 میلادی بیرون آمد و هرتسفلد بلافاصله در محوطه حاضر شده و پس از عکاسی از آنها تا جایی که امکان داشت گچبری‌ها را خریداری و به موزه قیصر فردریک1 انتقال داد. پس از جنگ جهانی که بسیاری از این آثار در موزه جزیره در برلین قرار دارند.  

با انتشار عکس‌هایی در سال 1925 میلادی توسط ارنست هرتسفلد از گچبری‌های بی‌نظیری تپه نظام‌آباد این تپه مشهور شد اما در مورد موقعیت آن از آن سال تا امروز تردیدهایی وجود دارد و پژوهشگران غالباً موقعیت آن را در 80 کیلومتری جنوب شرق تهران آورده‌اند (Heidmann, de Laporues & Perry, 2014: 40; Rante, 2010). اما بررسی این موضوع نشان داد که این محوطه در نقطه‌ای دیگر در جنوب غرب تهران و جنوب شرق اسلامشهر کنونی قرار دارد.

اسلامشهر در ری باستان جایگاه خاصی دارد و تعدادی از تپه‌های شناخته‌شده در آن گویای استقرارهای پیش از تاریخی تا اسلامی در این منطقه است. برای نمونه می‌توان به تعدادی از محوطه‌ها اشاره کرد: 1- تپه مافین‌آباد از هزاره چهارم و پنجم قبل از میلاد (چایچی و مصدقی، 1385) در حاشیه روستای مافین‌آباد اسلامشهر، جنوب شهرک قائمیه که در تاریخ ۳ اسفند ۱۳۷۷ با شماره ثبت ۲۲۳۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید؛ 2- تپه واوان در شهرک واوان که در تاریخ ۱۶ آذر ۱۳۷۶ با شمارۀ ثبت ۱۹۵۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید؛ 3- سفید تپه گلدسته از قرن ۵-۷ هجری قمری؛ 4- تپه چیچکلو از دوران تاریخی (اشکانی و ساسانی) در غرب شهرستان اسلامشهر و به فاصله ۲ کیلومتری جنوب روستای چیچکلو؛ 5- تپه ده عباس از دوران اشکانی و ساسانی واقع درجنوب غربی روستای ده عباس و تعدادی دیگر از تپه‌های باستانی.

 

 

 

 

 

 

 

 

شکل 3- موقعیت فرضی (؟!) تپه نظام‌آباد       (Encyclopaedia Iranica)

 

موقعیت 

پس از کشف گچبری‌های منحصر به فرد تپه نظام‌آباد در موزه‌های معتبر جایگاه خاصی پیدا کرد اما هیچگاه کاوش علمی مستمری در آن صورت نگرفت. بنابراین پژوهشگران که به بررسی موضوعات گچبری آنجا پرداختند حدس زدند که تپه نظام‌آباد باید در جایی در 80 کیلومتری جنوب شرقی تهران نزدیک به چال طرخان، تپه میل و عشق‌آباد قرار داشته باشد (Heidmann, de Laporues & Perry, 2014: 40). اما این مکان‌یابی درست نیست: تپه نظام‌آباد در روستای نظام آباد در جنوب تهران قرار دارد. نظام‌آباد نام روستایی در نزدیک اسلام‌شهر است. شهرستان اسلامشهر با مساحتی معادل ۱۹۵ کیلومتر مربع و با ارتفاع ۱۱۶۵ متر از سطح دریا بر روی آبرفت‌های سیلابی یا مخروط افکنه سیلاب‌های جاری شده از دامنه های جنوبی البرز واقع شده است و پستی و بلندی قابل ملاحظه‌ای در آن یافت نمی‌شود. بخش اسلامشهر به مرکزیت شهر اسلام‌شهر شامل 2 دهستان: ده عباس و فیروزبهرام است. دهستان ده عباس به مرکزیت روستای ده عباس مشتمل بر 27 روستا و مزارع است که دومین آنها روستای نظام‌آباد است (مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، ‌ایجاد و تشکیل 4 بخش در شهرستان ری تابعه استان تهران به مرکزیت شهرری).

 

 

 

 

 

 

 

 

شکل 4– نقشه موقعیت درست تپه نظام‌آباد در جنوب غرب تهران

پیدایش اسلامشهر به عنوان یک نقطه شهری حول محور روستای قاسم‌آباد شاهی که سابقه سکونت در آن به قرن دهم می‌رسد شروع گردید. اسلامشهر در سال ۱۳۵۲ بواسطه گسترش جمعیت و توسعه نقاط شهری «شادشهر» نام گرفت و پس از پیروزی انقلاب اسلامی و از سال ۱۳۵۸ به «اسلامشهر» تغییر نام یافت. در سال ۱۳۶۷ بخشداری در آن تأسیس شده و تحت پوشش فرمانداری ری درآمد و نهایتاً با تصویب هیأت وزیران در سال ۱۳۷۳ از بخش به شهرستان ارتقاء یافت. 

 

گچبری

هنرمندان مسلمان به دو دليل، هنر هندسي را استفاده و گسترش دادند: دليل اول اين بود، كه جايگزيني را براي تصاوير ممنوع موجودات زنده فراهم مي‌آورد، چرا كه مخاطب را به تفكر روحاني دعوت مي كرد (رباح سعود، دایره‌المعارف بزرگ اسلامی)؛ دليل دوم براي توسعه و گسترش هنر هندسي، پيشرفت و جايگاه هندسه در دنياي اسلام بود (شریفی‌نیا، 1392: 75). مهمترین یافته‌ها از تپه نظام‌آباد گچبری‌ها هستند. موتیف‌های گچبری کشف‌شده از تپه نظام‌آباد شامل نقوش حیوانی، نقوش انسانی، نقوش گیاهی، نقوش هندسی و نقوش ترکیبی است. این گچبری‌ها در سال 1937 به موزه برلین هدیه شده است. اما در سایت الکترونیکی موزه آمده: «... تعداد زیادی گچ بری از نظام آباد به دست آمده است که در جنوب ری (ایران) قرار دارد و ظاهراً در اوایل دهه 1920 حفاری‌های غیرقانونی گسترده‌ای در آن انجام شده است. از جمله، فریزهای سوارکاری به اندازه واقعی، نیمه و کوچکتر یافت شده است» (شکل 5).

نقوش انسانی بازنمایی تقریباً سه بعدی از سواران و افراد در میان یافته های مختلف گچبری برجسته است. نقوش انسانی شامل سوارکاران (که بخش‌هایی از آنها بر روی اسب باقی مانده است)، سرهایی از شاهان با تاج و مردان ایستاده است؛ قطعاتی از دست و بقیه نقاط بدن در بین گچبری‌ها دیده می‌شوند. آنها با تاج، جواهرات، لباس و همچنین قاب های رنگی و پوشش لباس به عنوان افراد بلندپایه شناخته می‌شوند. نقوش حیوانی بیشتر شامل اسب، بز، پرنده و سگ است.

نقوش گیاهی شامل گل‌ها و برگ‌ها مانند گل خشخاش، زنبق، نخل، برگ نخل، گل‌های چهارپر و هشت‌پر، گل رزت، انگور و انار است.

نقوش هندسی شامل دوایر، لوزی‌ها، چهارگوش، دالبری، مثلث است و نقوش ترکیبی شامل تاق‌ها یا قاب‌های مرواریدنشان و یا ترکیبی از نقوش گیاهی و هندسی با هم دیده می‌شود. بخش‌هایی از گچبری‌های کشف‌شده از تپه نظام‌آباد را عناصر وابسته به معماری تشکیل می‌دهد. در این بین قاب گچی و نقش طاق هلالی به چشم می‌خورد.

 

 

 

 

 

 

شکل 5- قطعاتی از گچبری‌های کشف‌شده از تپه نظام‌آباد

 

 

 

 

 

 

 

 

شکل 6- موقعیت اسلامشهر در استان تهران

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

شکل 7- موقعیت نظام‌آباد بر روی نقشه فردریش اشتال 1900 میلادی جایگاه اصلی تپه نظام‌آباد را نشان می‌دهد

نتیجه‌گیری

برخلاف آنچه در بین پژوهشگران جا افتاده که تپه نظام‌آباد در 80 کیلومتری جنوب شرق تهران قرار دارد اما در اینجا مشخص شد که تپه نظام‌آباد در نزدیک اسلامشهر فعلی قرار گرفته است. این تپه در کنار تعدادی دیگر از محوطه‌های مهم در منطقه ری، فشاپویه و ورامین نشانه‌هایی از هنر ایران در دوران گذار از دوره تاریخی به اوایل دوره اسلامی را در خود جای داده است. گچبری‌هایی ارزنده به صورت اتفاقی از این محوطه کشف شد که امروزه تزئین‌دهندۀ موزه‌ها است. این گچبری‌ها به نقوش انسانی، حیوانی، گیاهی، هندسی و اجزاء وابسته به معماری تقسیم می‌شوند. از ویژگی‌های مهم این نقوش می‌توان به تقارن در نقوش و تکرار نقش اشاره کرد. نقوش اسب و سوارکار، شکار بز و نقش احتمالاً شیر، نقش شاهان ساسانی و مردانی با کفش و لباس‌های فاخر، نشان‌دهنده جایگاه بالای سفارش‌دهنده آن است. اگرچه می‌توان موتیف‌هایی را از دوره ساسانی به این محوطه نسبت داد اما به نظر می‌رسد بخش عظیمی از این آثار در اوایل دوران اسلامی اما با همان سبک هنری دوره ساسانی ایجاد شده باشند. با توجه به اینکه مکان این تپه مهم تاریخی مشخص شد لازم است اقدامات عاجلی برای حفاظت از اثر و زمینه کاوش‌های آتی در آن فراهم شود.

 

سپاسگزاری 

از آقای دکتر قدیر افروند، مدیر محترم پایگاه ملی میراث فرهنگی ری برای پاسخ به سوالات متعدد بسیار سپاسگزاریم.

 

پی‌نوشت

*گذری اتفاقی از روستای نظام‌آباد مرا به یاد گچبری‌های معروف آن انداخت و همین باعث شد تا در مورد موقعیت جغرافیایی تپه بررسی بیشتری کنم و با همکاری دیگر پژوهشگران برای کنکاش بیشتر تپه نظام‌آباد این مقاله به رشته تحریر درآید. این مقاله تقدیم می‌گردد به مرحوم احمد امیری که بررسی سیستماتیک شهرستان اسلامشهر را در سال 1380 انجام داد. روانش شاد.

1- موزه قیصر فریدریش (فردریک) یک ساختمان فهرست شده در جزیره موزه (Museumsinsel) در مرکز تاریخی برلین است. این بنا از سال 1898 تا 1904 به دستور امپراتور آلمان ویلیام دوم به سبک احیای باروک ساخته شد. در حال حاضر، Bode-Museum مختص مجسمه، سکه و مدال، و هنر غالباً بیزانسی است و به عنوان بخشی از مجموعه جزیره موزه، در سال 1999 در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.

 

 

کتابنامه

-       افروند، قدیر و خ. پوربخشنده، 1381، گزارش پژوهشی بررسی و شناسایی آثار باستانی و تاریخی- فرهنگی حوزه فرمانداری ری، 4 جلد، آرشیو پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده)

-       افروند، قدیر. 1384، گزارش کاوش در دژ رشکان شهر ری، آرشیو پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده)

-       افروند قدیر. 1386. گزارش فصل دوم کاوش باستان‌شناسی دژرشکان ری. آرشیو پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده)

-       افروند، قدیر. 1395. «ری (باستان‌شناسی، هنر و معماری». دانشنامه جهان اسلام. ج 21. صص 16-22

-       افروند قدیر. 1402. «ری (باستان‌شناسی)». دائره المعارف بزرگ اسلامی. ج 25

-       امیری، احمد. 1380. گزارش پژوهشی بررسی و شناسایی آثار باستانی و تاریخی- فرهنگی حوزه فرمانداری اسلامشهر. آرشیو پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده)

-       امیری، احمد. 1381. معرفی اجمالی اسلامشهر و آثار تاریخی- فرهنگی آن». پژوهشنامه دفتر پنجم. تهران: اداره‌کل میراث فرهنگی استان تهران. صص 9-14

-       پوربخشنده. خسرو. 1381. «معرفی اجمالی ری و فهرست آثار تاریخی- فرهنگی آن». پژوهشنامه دفتر پنجم، تهران: اداره‌کل میراث فرهنگی استان تهران. صص 190-216

-       رانته، روکو. 1391. «شهر ایرانی ری، مدل شهری و معماری نظامی (تدافعی)». ترجمۀ هانیه شیخی نارانی. اثر. شماره 59، صص 29-42

-       رضایی‌نیا، عباسعلی. 1385الف. گزارش تعيـين عرصـه و حريم محوطه باستاني انيس‌آباد شهرستان ري. آرشـيو اداره‌کل ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري استان تهران (منتشر نشده).

-       رضایی‌نیا، عباسعلی. 1385ب. گزارش تعيـين عرصـه و حـريم محوطـه باسـتاني خانلق شهرستان ري. آرشـيو اداره‌کل ميراث فرهنگي، صـنايع دسـتي و گردشگري استان تهران (منتشر نشده).

-       رضایی‌نیا، عباسعلی. 1385پ. گزارش تعيين عرصه و حريم محوطه باستاني شمس‌آباد شهرستان ري. آرشيو اداره‌کل ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري استان تهران (منتشر نشده).

-       رضایی‌نیا، عباسعلی. 1385ت. گزارش تعيـين عرصه و حريم محوطه باستاني طالب‌آباد شهرستان ري. آرشيو اداره‌کل ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري استان تهران (منتشر نشده).

-       سعود، رباح. «مقدمه ای بر هنر اسلامی». ترجمه سمیرا ملك پور:

https://www.cgie.org.ir/fa/news/128763/%D9%85%D9%82%D8%AF%D9%85%D9%87-%D8%A7%DB%8C-%D8%A8%D8%B1-%D9%87%D9%86%D8%B1-%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85%DB%8C---%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%AD-%D8%B3%D8%B9%D9%88%D8%AF---%D8%AA%D8%B1%D8%AC%D9%85%D9%87-%D8%B3%D9%85%DB%8C%D8%B1%D8%A7-%D9%85%D9%84%D9%83-%D9%BE%D9%88%D8%B1 

-       شریفی‌نیا، اکبر؛ جواد نیستانی و سیدمهدی موسوی کوهپر. 1392. «تعاملات علمی در قرون نخستین اسلامی بر اساس مطالعات باستان‌شناسی (با تأکید بر نقوش هندسی تزئینات گچبری‌های قرون نخستین اسلامی)». مطالعات تاریخ فرهنگی. شماره 15 (بهار 1392). صص 63-86

-       شیخ‌بیکلو، بابک. 1395. «از رگا تا محمدیه؛ سرگذشت و باستان‌شناسی سرزمین ری». نشریه باستان‌شناسی ایران. شماره 6 (1)، 18-47

-       صدیقیان، حسین. 1389. «شهر ری در دوره آل بویه». کتاب ماه تاریخ و جغرافیا. شماره 151 (آذرماه 1389). صص 31-27

-       صفی‌نژاد. جواد. 1341. مونوگرافی ده طالب‌آباد. تهران: دانشگاه تهران 

-       فرای، ریچارد نلسون. 1385. تاریخ ایران: از فروپاشی دولت ساسانیان تا آمدن سلجوقیان. ج 4. ترجمه حسن انوشه. تهران: امیرکبیر. چاپ ششم

-       کروگر، ینس. 1396. تزیینات گچبری ساسانی، ترجمه فرامرز نجد سمیعی، تهران: سمت

-       کریمان، حسین. 1354. ری باستان، 2ج، تهران: انجمن آثار ملی

-       کوثری، یحیی. 1370. «گزارش گمانه‌زنی قلعه‌گبری». 2 جلد، مرکز اسناد پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، (منتشر نشده)

-       کوثری، يحيي. ١٣٧٤. «ري پايتخت حکومتي». در: پايتخت هاي ايران. به کوشش محمد يوسف کياني. تهران: سازمان ميراث فرهنگي کشور

-       کوثری، يحيي. 1375. «پژوهش در قلعه گبري ري باستان». مجموعـه مقالات كنگـره تاريخ معماري و شهرسازي ايران. تهران: سازمان ميراث فرهنگي كشور، صص 453-494

-       چایچی امیرخیز، احمد و فرشید مصدقی. 1385. گزارش گمانه‌زنی برای تعیین حریم و نوع خاک و محیط رسوبی تپه مافین‌آباد اسلامشهر. مرکز اسناد اداره‌کل میراث فرهنگی استان تهران (منتشر نشده)

-       مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی. ‌ایجاد و تشکیل 4 بخش در شهرستان ری تابعه استان تهران به مرکزیت شهرری. مصوب 25/12/1364 https://rc.majlis.ir/fa/law/show/109314 

-       مصدقي اميني، فرشيد. 1378. گزارش بررسي و گمانه‌زني باستان‌شناسي در منطقه چشمه‌علي شهر ري. مرکز اسناد اداره‌کل ميراث فرهنگي استان تهران (منتشر نشده)

-       Adle. C. 1979. “Constructions funeraires a Rey circa X-XII siecles”. Aktendes VII. Internationalen Kongresses fur Iranische Kunst und Archaologia Munchen 7-10 September 1976 (AMI). Erganzungsband 6 D Reimer Berlin. Pp: 511-515.

-       Curzon, G. 1966. Persia and the Persian Question. 2 vols. London. 1892, repr

-       Thompson. Deborah. 1976. Stucco from Chal-Tarkhan- Eshqabad Near Rayy, colt Archaeological Institute Publications Aris & Phillips LTD, Warminster, Wiltshire, England.

-       Jackson, A. V. W. 1906. Persia Past and Present. London: Macmillan.

-       Kleiss, W. 1982. “Qaleh Gabri Naqareh khaneh und Bordj-e Yazid. Bei Reyy”. AMI. Band 15. Deitrich Reimer Verlag Berlin. Pp 311-324.

-       Kleiss, W. (1987). “Gal Gabri ber Veramin”. AMI. Band 20. Pp: 289-308.

-       Kowsari, Yahya. 1976. “Archaeological Survey in the Province of Tehran”. AMI. Band 6. Akten des VII. International Kongresses für Iranische kunst und Archӓologie München. September 1976. pp. 67-81.

-       Schmidt, Erich Friedrich. 1933. “The Tepe Hissar Excavations 1931”. Museum Journal of Philadelphia. 23/4. pp 322-485.

-        Pezard, G. & Bondoux. G. 1911. Mission de Teheran. Mémoires Delegation Archéologique Française en Iran. publié sous la dir. de J. de Morgan. XII. Paris.

-       Kimball, F. 1938. The Sasanian Building at Damghan (Tepe Hisar). A Survey of Persian Art. 1, 579 ss. Teheran. London. New York & Tokyo.

-       T. Treptow, 2007. The Medieval Persian City of Rayy. Chicago.

-       Keall, E. J. 1979, “The Topography and Architecture of Medieval Rayy,” Akten des VII. Internationalen Kongresses für Iranische Kunst und Archäologie München. 7.-10. September 1976. Berlin. pp. 537-43.

-       Heidmann. Stefan  Jean-Francois de Laporues & Vicki Perry. 2014. “Tehe Large Audience: Life-Sized Stucco Figures of Royal Princes from the Saljuq Period”. Muqarnas. Ed. Gulru Necipoglu & Karen A. Leal. vol.31. Liden/ Boston: Brill. pp. 35-72.

-       Rante. Rocco. 2007. “The Topography of Rayy pertaining to the early Islamic period”. Iran 45. pp. 161-80.

-       Rante. Rocco. 2008. “The Iranian city of Rayy: Urban model and Military architecture” Iran 46. pp. 189-211.

-       Rante, Roco. 2014. Rayy: From its Origins to the Mongol Invasion an Archaeological and Historiographical Study. Förlag: Brill. Leiden.

-       Rante, Rocco. 2010. “Ray: i. Archaeology”. Encyclopaedia Iranica,

https://www.iranicaonline.org/articles/ray-i-archeo 

 

 

 

 

 

 

 

 

Title: The Nizamabad Mound and Its Position in Rey at the End of the Classical Period and the Beginning of the Islamic Period

 

Abstract

With the transition from the Sasanian period to the Islamic period, Iranian culture and art continued in the same context with minimal changes. One of the key archaeological sites, along with the Tappeh Hisar Damghan and Chal-e Tarakhan, that effectively represents the transition from the Sasanian period to the early Islamic period is the Nizamabad Mound. Despite its significance, the exact location of this mound has remained ambiguous, and most researchers have placed it near Varamin or Rey. However, based on a photograph taken by Ernst Herzfeld in 1925, its archaeological features can be identified. The Nizamabad Mound is situated on the southwestern outskirts of present-day Tehran. In this article, we aim to highlight its importance to facilitate appropriate future research planning. Fortunately, there has been minimal encroachment on this mound, which is now located in the southeast of Islamshahr county. Although it is listed as a national heritage site in Iran, its boundaries have not yet been determined. Considering the unique gypsum deposits found in this mound, which are present in reputable museums worldwide, protective measures should be taken as a first step to preserve the mound for future detailed investigations.

 

Keywords: Nizamabad Mound, Islamshahr, Rey city, Sasanian period, early Islamic period

---