Introduction and critical review of manuscripts, structure and characteristics of Mohammad Darabi's commentary on Hafez's poems

Subject Areas :

Fariba Kazemi saeed ¹ , Aiyoub Koushan ² , Ali Dehghan ³

1 - Ph.D. Student in Persian Language and Literature, Tabriz Branch, Islamic Azad University, Tabriz,, Iran
2 - Assistant Professor, Department of Persian Language and Literature, Tabriz Branch, Islamic Azad University, Tabriz, Iran.
3 - Associate Professor, Department of Persian Language and Literature, Tabriz Branch, Islamic Azad University, Tabriz, Iran.

Received: 2023-02-16 Accepted : 2023-05-09 Published : 2024-05-16

Keywords: Latifeye Gheybi, manuscript, Mohammad Darabi, mystical description, structure and content.,

Abstract :

Commentaries, in addition to being able to provide a new point or reading of the text, somehow reflect the mentality of the era in which he lives. These works give a different interpretation according to the expectations of that age. In the current research, Mohammad Darabi's commentary on Hafez's poems has been examined and analyzed from a structural and content point of view. On the other hand, some of the most important manuscripts of this description have been evaluated along with explanations about them. The results show that it is necessary to be very careful in examining the manuscripts of this description because most of these manuscripts are very wrong and full of annotations. Some writers have also mentioned this issue and tried to correct the text. The history of many of these versions is based on speculation, and even in some cases, the introduced version is not related to the famous book "Latifeye Gheybi". In any case, the ideological reading of Hafez's poems, attribution of other people's poems to Hafez, lack of attention to vocabulary and symbols, and criticism of Sufis in Hafez's poems are among the characteristics of Darabi's commentary. This description, with all the problems it may have, from the point of view of "reader reaction" criticism, shows a part of the commentators' mentality in the Safavid era society. An era when Hafez's poetry is interpreted with the principles of Shiism.

Full-Text:



 

 

معرفی و بررسی انتقادی نسخه­های خطی، ساختار و ویژگی­های شرح محمد دارابی (رسالة غیبی)  بر غزلیات حافظ

 

چکیده:

شروح علاوه بر آنکه می­توانند نکته یا خوانشی جدید از متن ارائه بدهند، به نوعی بازتاب دهندة ذهنیت عصری هستند که شارح در آن زندگی می­کند. این آثار بنا به توقعاتی که آن عصر دارد، تفسیری متفاوت اراده می­دهد. در پژوهش حاضر، شرح عرفانی محمد دارابی(1000- 1130 ق. ؟) بر غزلیات حافظ (لطیفة غیبی/ غیبیه) از دیدگاه ساختاری و محتوایی مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است. از طرف دیگر، برخی از مهم­ترین نسخه­های خطی این شرح همراه با توضیحاتی دربارة آنها مورد ارزیابی قرار گرفته است. در پژوهش حاضر، با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی، به این سوال پاسخ داده شده است که ویژگی­های ساختاری و محتوایی لطیفة غیبیه چیست و نسخه­های خطی مربوط به این کتاب چه ویژگی­هایی دارند؟ نتایج نشان می­دهد که در بررسی نسخه­های خطی این شرح دقت بسیاری لازم است چراکه اغلب این نسخ بسیار مغلوط و سرشار از حاشیه­نگاری هستند. برخی از کاتبان نیز خود به این موضوع اشاره داشته­اند و درصدد تصحیح متن برآمده­اند. تاریخ بسیاری از این نسخ بر اساس حدس و گمان است و حتی در مواردی نسخة معرفی­شده مربوط به کتاب مشهور «لطیفة غیبی» نیست. درهرصورت، خوانش ایدئولوژیک اشعار حافظ، اشعری­مسلک بودن حافظ، انتساب اشعار دیگران به حافظ، عدم توجه به علم لغت، نمادها و ... در اشعار حافظ از ویژگی­های شرح دارابی است. این شرح با تمام اشکالاتی که می­تواند بر آن وارد باشد، از دیدگاه نقد «واکنش خواننده»، بخشی از ذهنیت شارحان را در جامعة عصر صفوی نشان می­دهد. عصری که شعر حافظ جامة «تشیّع» می­پوشد.

 

کلیدواژه­ها: لطیفة غیبی، نسخة خطی، محمد دارابی، شرح عرفانی، ساختار و محتوا.

 

 

1. مقدمه و بیان مسأله:

شروح علاوه بر آنکه می­توانند نکته یا خوانشی جدید از متن ارائه بدهند، به نوعی بازتاب دهندة ذهنیت عصری هستند که شارح در آن زندگی می­کند. این آثار بنا به توقعاتی که آن عصر دارد، تفسیری متفاوت اراده می­دهد. شرح­نویسی علی­رغم سابقة طولانی آن حدود و ثغور مشخصی ندارد و در شرح­نویسی کلاسیک معمولاً نکاتی چون «هدف از شرح­نویسی، چرایی و لزوم شرحِ متنی خاص، ویژگی­های شرح خوب و امثال آن چندان مورد توجه نیست»(همتیان و مشاوری، 1395: 28). در هر صورت، «شرح» یکی از اصطلاحات ادبی است که در تعریف آن چنین آمده است: «آنچه در توضيح سخن پوشيده­اي نويسند و نيز به اثري كه بدین­گونه در توضيح مطالب ديگري نوشته‌شده باشد و فهم آن را براي خواننده آسان­تر كند شرح گفته مي­شود»(انوشه، 1376: 2 /863؛ نیز مصاحب: 1374؛ ذیل «شرح»). اغراض متعدد و مختلفی می­تواند سبب پدید آمدن شروح باشد. اغراض شخصی، برخورداری شارح از یک دانش و تخصص خاص، معرفی تفکر و ایدئولوژی خاص و برجسته­ کردن دیدگاه­ خاص یک نویسنده از جملة این اغراض می­تواند باشد. یک شرح، با هر غرضی که باشد، از جهات گوناگونی می­تواند مورد بررسی قرار بگیرد. مهم­ترین این نشان دادن ذهنیت گذشتگان ما نسبت به یک متن خاص است. این موضوع حتی در نقد ادبی هم جایگاهی بسیار رفیع دارد و ناقدان «نظریة دریافت» بر آنند که «بر حسب موقعیت زمانی انتظار می­رود که خواننده به دریافت تازه­ای از یک متن برسد»(صفوی، 1400: 99). از این روی منتقدان این نحله از نقد ادبی بر آنند که کار یک منتقد ادبی آن است که برداشت­ها و تفسیرهای متعدد را از یک متن فهرست­بندیی کنند و سپس در کنار «دریافت کنونی متن»، تاریخی از تحول این «دریافت»ها را بر حسب زمان گزارش کنند(نک: همان: 99، برسلر، 1396: 109؛ تسلیمی، 1398: 102).

در میان همة متون کلاسیک، غزلیات حافظ یکی از کانون­های توجه شارحان بوده است و این متن از دیدگاه­های مختلفی شرح و تفسیر شده است. عوامل بسیار متعددی را می­توان نام برد که سبب شده است شعر حافظ، «لسان غیب» نام بگیرد و از همین روی زمینه­ای بسیار مناسب برای برداشت­ها و تأویل­های مختلف و گاه متناقض بوجود آمده است. در واقع سخنی که دولتشاه دربارة حافظ نوشته و کلام او را آسمان و «نه از جنس بشر» دانسته»، مورد اتفاق همگان بوده است(نک. به: سمرقندی، 1382: 302-303؛ نیز: حمیدیان، 1388: ج1/ 51). هر اندازه از عصر حافظ دور می­شویم، نگاه واقع­گرایانه به شعر او کمتر شده و وجوه الوهی و فراواقعی و عرفانی و ایدئولوژیک بیشتری به خود می­گیرد.

 مسألة اصلی پژوهش حاضر نیز از همین نکته نشأت می­گیرد. محمد دارابی جزء اولین شارحانی است که در عصر صفوی، و با توجه به ایدئولوژی غالب این دوره یعنی دیدگاه «شیعی»، به تفسیر برخی از اشعار حافظ پرداخته و به زعم خود جواب محکمی به برخی از منتقدان شعر حافظ در سطوح مختلف معنایی، عقاید مذهبی و کلامی داده است. متأسفانه با وجود نسخ متعددی که از این شرح در دست داریم، چاپ­هایی که از این شرح در اختیار محققان وجود دارد، نارسا، غلط و فاقد یک تصحیح انتقادی همه جانبه است. اهمیت این شرح تنها در معنی برخی از ابیات نیست که حتی شفیعی­کدکنی نیز بدان اشاره کرده است(شفیعی­کدکنی، 1396: ج1/ 26)، بلکه در این است که بخش مهمی از «دریافت»های مخاطبان شعر حافظ را در تاریخ و فرهنگ ایران بازتاب می­دهد. بنابراین، تنها نباید به برخی از تفاسیر عجیب و غریب و «هپروتی»»(حمیدیان، 1388، ج1: 558) دارابی انگشت نهاد و او را ملامت کرد. با توجه به گفته­های فوق، در پژوهش حاضر بر آنیم که مهم­ترین نسخه­های خطی این شرح را معرفی کرده و علاوه بر بررسی آنها، به ویژگی­های این شرح، به لحاظ ایدئولوژیگ و ادبی و فنّی، بپردازیم.

2. پیشینة تحقیق:

دربارة لطیفة غیبی پژوهشی مستقلی وجود ندارد، باوجوداین در برخی از پژوهش­ها به شرح دارابی اشاره ‌شده­است. محسنی و ریحانی (1400) در پژوهشی با عنوان «مقایسة شرح‌های نقد نیازی و لطیفة غیبی بر غزلیات حافظ بر اساس نظریة دریافت یائوس» به بررسی و تحلیل تفاوت‌های دریافت در دو شرح مذکور که در دو زمان مختلف و با افق ‌انتظارات متفاوت بر غزلیات حافظ نگاشته ‌شده‌اند، پرداخته­اند. مالمیر (1390) در پژوهشی با عنوان «نقد و بررسی قرائت‌های‌ تاریخی و زندگی‌نامه‌ای غزلیات حافظ» به برخی از تفاسیر دارابی از شعر حافظ اشاره‌کرده و در مواردی نظر او را بهتر از دیگران ارزیابی کرده است. در دانش­نامة حافظ و حافظ‌پژوهی که به کوشش خرمشاهی (1397) چاپ شده­است، به اجمال از ساختار این کتاب سخن گفته شده­است. در مقدمة لطایف الخیال، به صورت مختصری به سال تألیف و اهمیت این کتاب اشاره شده­است. مقدمة بسیار مختصری که مصحّح لطیفة غیبی بر چاپ جدید این کتاب نوشته­است(دارابی، 1398)، مطلب تازه­ای نسبت به دیگران ندارد و از ساختار کتاب و ویژگی­های آن سخنی نگفته­است. نگارندگان نیز پژوهشی با عنوان «ضرورت تصحیح مجدد رسالة لطیفة غیبی نوشتة ملامحمد دارابی» را به انجام رسانده­اند که در نشریة «متن پژوهی» ادبی در دست انتشار است.

3. روش تحقیق:

روش تحقیق در پژوهش حاضر تحلیلی‌-‌توصیفی­‌است ‌و ‌مطالعة ‌منابع ‌و ‌گردآوری اطلاعات ‌به روش ‌معمول‌ کتابخانه­ای ‌است.

4. بحث و بررسی:

4-1. زندگی و آثار دارابی:

ملاشاه­محمد دارابی اصطهباناتی که در تاریخ ادبیات با عنوان «ملاشاه محمد بن محمد عارف دارابی شیرازی»(صفا، 1364: ج5/ بخش 3/ 490) نیز از او یادشده­است، حدود سال 1000 ق. در اصطهبانات به دنیا آمد(صدوقی سها، 1359: 118-119) و مقامات علمیّه خود را در آنجا فراگرفت. لقب «اصطهبانات» توسط شاگردش محمد مؤمن صاحب کتاب طیف الخیال برای او انتخاب‌شده­است و این لقب در فارس­نامة ناصری نیز ذکر شده­است(دارابی، 1385: «مقدمة مؤلّف» 15). او در اوایل سلطنت شاه صفی صفوی وارد اصفهان شد و بنابر قول شیخ آقابزرگ در همین سال نگارش لطیفة غیبی را آغاز کرد و در سال 1043 ق. به پایان رسانید. در سال 1052 به احمدآباد هندوستان رفت که در برخی اقوال 1062 ق. نیز ذکر شده­است(نقوی، 1347: 203). دارابی در سال 1067 ق. به شیراز بازگشت و در همین سال آغاز به نگارش تذکرة لطایف الخیال نمود که در سال 1078 ق. به پایان رسیده است. پس از چندین سفر به مکه و مشهد و اصفهان، در نهایت ریاض­العارفین را در سال 1083 ق. در هندوستان به پایان برد. در سال1083 ق. در اصفهان اقامت داشته است که نصرآبادی به این موضوع اشاره کرده­است. بنابر برخی اقوال، نگارش لطیفة غیبی در سال 1087 ق. صورت گرفته است که مصحّح لطایف الخیال با استناد به یکی از چاپ­های سنگی، مدت نگارش آن را تنها «شش روز» دانسته است(1)(دارابی، 1385: 31). محمد دارابی از این زمان در اصفهان ساکن می­شود و تدریس برخی از دروس از جمله استبصار شیخ طوسی و من لایحضر الفقیه شیخ صدوق را بر عهده می­گیرد. در سال 1114 ق. ریاض‌العارفین را که شرحی از صحیفة سجادیه است به سلطان حسین صفوی(حک. 1105-1135ق.) تقدیم می­کند. سرانجام او در حدود 130 (1130 ق.)(صدوقی­سها، 1359: 118-119) یا 147 سالگی (1147 ق.) در اصطهبانات از دنیا می­رود. آثاری که به شاه محمد دارابی منتسب است عبارت‌اند از: اثبات عالم امثال، اجازة الحدیث، اخلاق شاه محمدی، اعتقادیه، تحفه المومنین، حل العقاید، دیوان اشعار، ده عقد، روضة الصالحین و حدیقة المومنین، روضة العارفین یا همان ریاض العارفین، ریاض المومنین، شرح اسماء الحسنی، فرح السالکین، کشف الکافی فی شرح اصول الکافی، لطایف الخیال، لطایف غیبیه یا لطیفة غیبی، معراج الکمال، مقامات السالکین(دارابی، 1385: «مقدمه» 25-32).

4-2. نسخه­های خطی «لطیفة غیبی»:

با مراجعه به فهرست نسخه­های خطی (فنخا) می­توان به 60 مورد از نسخه­های خطی این کتاب دست یافت که اغلب این نسخ فاقد تاریخ و ناقص هستند. تاریخ برخی از نسخه­های متقدم صحیح نیست و تنها با بررسی دقیق آن­های می­توان به این اشتباه پی برد. از آنجایی که تاریخ این نسخ در «فنخا» مرتب نیست، در جدول ذیل ترتیب تاریخی حفظ شده و برخی دیگر از نسخ خطی که در (فنخا) ثبت نشده است، ذکر شده است (2).

ردیف	محل نگهداری (کتابخانه)	تاریخ کتابت (قمری)	نام کاتب و نوع خط	مشخصات ظاهری	شمارة نسخه
	مجلس­ شورای اسلامی	قرن 11	بدون ذکر نام کاتب و منسوب به خود مولف است.	رقعی. 11×5/ 15 س م. 59 گ. سطور متفاوت.	1/ 1539
	ملی ایران	1087	بدون ذکر نام کاتب و نوع خط.	مشخصات نسخه ذکر نشده است.	۱۲۹۹۸
	آیت الله بروجردی	1094	بدون نام کاتب (نسخ)	‎۲۴ برگ  ‎۲۳ سطر.	شماره اموال: 2/ 2514 A
	ملی ایران	شعبان ۱۱۰۲	بهاء الدين حسيني حسني ديباجي	۸۲پ- ۹۵ (۱۴ برگ)، ۳۱ سطر (۱۰×۲۰) سطر؛ ۱۴×۲۳ س م	6/14772
	مجلس­ شورای اسلامی	1094	مشخصات ذکر نشده است.	۲-۷۶(۷۴ صفحه)، ۱۸-۲۵ سطر؛ ۱۳×۲۰ س م	1/5903
	گلپایگانی	1193	بدون ذکر نام کاتب (نستعلیق).	۳۳ برگ، ۲۱ سطر؛ ۱۳×۲۱ س م.	89/36-2/7089
	مجلس­ شورای اسلامی	1206	بدون ذکر نام کاتب (نستعلیق).	۱۷×۲۵ س م. ۶۴ص.	۱۲۰۸۳۵۳
	آیة الله خویی	1214	محمدعلي بن محمدنصير هزار جريبي (نستعلیق).	۱پ-۶۷پ (۶۷ ص)، ۱۵ س سطر؛ ۱۵×۱۰ س م.	1/151
	دايرة المعارف بزرگ اسلامی	1224	بدون ذکر نام کاتب (نستعلیق).	مشخصات نسخه ذکر نشده است.	577
	آیت­الله مرعشی	شعبان ۱۲۲۵	بدون ذکر نام کاتب (نستعلیق).	۱پ-۳۶ ر، مختلف سطر؛ ۲۰/۵×۱۵ س م.	1/ 6384
	ملی ایران	1226	عبدالله بن عبدالمجيد هزار جريبي	۱۰۲ برگ، ۱۰سطر(۶×۱۰) سطر؛ ۱۱×۱۴ س م	۱۴۱۰۷
	مجلس­ شورای اسلامی	1233	محمدامين بيگ (نستعلیق).	۱۵۲-۱۵۶(۴ برگ)، هر صفحه ۲۵ سطر؛ ۲۰×۳۰ س م.	3/155-ط
	ملی تبریز	1234	نامشخص (نسخ)	مجموعه 20 رساله، لطیفة غیبی (a1 تا b 36)	1690
	آیت­الله مرعشی	1235	بدون ذکر نام کاتب. (نستعلیق).	۹-۴۵( ۳۷ برگ)، ۱۸(۸/۵×۱۵) سطر؛ ۱۵/۵×۲۱/۵ س م.	2/16999
	مجلس­ شورای اسلامی	جمادی الاولی ۱۲۳۸	بدون ذکر نام کاتب.	۱۹۶-۲۰۲ (۶ ص) مختلف سطر؛ ۱۵×۲۰/۵ س م.	37/13569
	مجلس­ شورای اسلامی	1241	محمد بن جمشيد مراغي (نستعلیق)	63 الف – ۶۹ الف (۳ برگ).	33/9467
	آستان قدس رضوی	1241	بدون ذکر نام کاتب.	مشخصات نسخه ذکر نشده است.	۲۹۳۸۴
	دانشگاه علامه طباطبایی	1243	حسين بن گنجعلي	۳۰-۵۱ (۲۱ برگ)؛ ۳۱×۱۷ س م.	2/14161
	ملی تبریز	1244	نامشخص (نستعلیق)	82 برگ، 11 سطر.	1522
	مجلس­ شورای اسلامی	1244	بدون ذکر نام کاتب. (نستعلیق).	نسخه 6 برگ دارد.	37/ 13569
	سپهسالار (مطهری)	1244	بدون ذکر نام کاتب (نستعلیق)	۱۶۲ر-۱۰۳پ(س۶۰ برگ)	3/7170
	دانشگاه تهران	1247	بدون ذکر نام کاتب (نستعلیق).	۸۹ پ-۱۳۰ر، ۱۵س ۷×۱۵ سطر.	2/8548
	ملی ایران	1255	بدون ذکر نام کاتب (نستعلیق).	مشخصات نسخه ذکر نشده است.	۱۵۴۳۳
	مفتاح، محمدحسین	1255	بدون ذکر نام کاتب (نستعلیق).	مشخصات نسخه ذکر نشده است.	2/ 1434
	عاطفی، حسن	1257	بدون ذکر نام کاتب (شكسته نستعلیق بدخط).	مشخصات نسخه ذکر نشده است.	2/11
	مجلس­ شورای اسلامی	۱۰ صفر ۱۲۵۸	محمدصادق بن علی حسینی (نستعلیق).	۱۰×۱۴ س م. ۴۶ گ. ۱۴س.	11483-10
	مجلس­ شورای اسلامی	1259	محمد (شکسته نستعلیق زیبا).	8×14 س م. 45 گ. 15س.	1112
	مكتبة آیة الله الحكیم العامة	1268	نصرالله بن حاجي هاشم. (نستعلیق).	۳۳ صفحه، مختلف سطر؛ ۱۷/۵×۲۲ سم.	959
	مجلس­ شورای اسلامی	1275	میرزا حسین بن احمد کرجی (گرجی؟).	۱۰/۹×۱۷/۳ س م. ۶۳ گ. ۱۲س.	۱۵۳۹۰
	مجلس شورای اسلامی	1289	بدون ذکر نام کاتب (نستعلیق).	116ص، 17سطر، 10× 18 س م.	139
	دانشگاه فردوسی مشهد	1290	سید محمد هاشم بن میرزا محمد باقر بن میرزا محمد هادی طیب اصفهانی	92 صفحه	ش 205 فرخ
	آستانة معصومیه	1295	رضاقلي دادمرزي (نستعلیق شكسته)	۷۶ پ-۱۱۴پ (۳۸ برگ). مختلف سطر؛ ۱۲×۱۸ س م.	6/350
	دانشگاه تهران	قرن 13	بدون ذکر نام کاتب (نستعلیق).	۱پ - ۴۶ پ (۴۵ برگ)، ۱۱ س ۵×۶ سطر؛ ۱۰×۱۵ س م.	1/ 5856.
	گلپایگانی	قرن 13	بدون ذکر نام کاتب (نستعلیق).	36 برگ، ۱۶ سطر؛ ۲۰/۵×۲۹/۵ س م.	25/2-205.
	آستان قدس رضوی	1316	غلامحسين بن بهرام كرمانشاهي (نستعلیق).	۳۰ برگ؛ ۲۰×۱۲ س م.	۸۵۳
	دانشگاه فردوسی مشهد	ندارد.	نام کاتب ندارد	۱-۹۱ (۹۱ ص)، مختلف السطر، سطر؛ ۱۶×۱۰ سم.	۲۰۵/۱ فرخ.

نسخه­های دیگری از این کتاب وجود دارد که یا متاخر از موارد ذکر شده هستند و یا به دلیل فاقد بودن آغاز و انجام آن نمی­توان به صورت دقیق­ دربارة تاریخ کتابت آن­ها سخن گفت. برای نمونه نسخة شمارة ۱۲۱۰۵۲۳ کتابخانة مجلس شورای اسلامی، بنا به اظهار نظر فهرست کننده، به قرن 12 منتسب است در صورتی که با تطبیق و بررسی آن می­توان به این نتیجه رسید تفاوت چشمگیری با سایر نسخ ندارد و همان عیوب متعدد را در لغات و اصطلاحات و اعراب و ... دارد. از دیگر نسخه­هایی که با حدس و گمان به سال­های متعددی منتسب شده­اند می­توان به نسخة شمارة 1/2585 کتابخانة ملک منتسب به قرن 12؛ نسخة شمارة 2/19770 کتابخانة مجلس شورای اسلامی منتسب به قرن 13 و نسخة شمارة 1/18418 کتابخانة آیة الله مرعشی منتسب به قرن 14 و ... اشاره کرد.

بررسی و تحلیل برخی نسخه­ها:

سخن گفتن دربارة همة نسخه­های موجود این کتاب فرصت و مجال بیشتری می­طلبد لیکن از تعداد 20 نسخة متقدم این کتاب که نگارندگان بدان دست یافته­اند می­توان به موارد بسیار مهمی در تصحیح این متن اشاره کرد. این موارد به شرح ذیل است:

1. در همة نسخه­های خطی، اغلاط فراوانی به لحاظ نگارشی و املایی، اعراب­گذاری، معنایی و ... وجود دارد. حتی در برخی از نسخه­هایی که در دسترس نگارندگان است، کاتبان به صراحت ابراز داشته­اند که نسخة اصیلی که در اختیار داشته­اند مشحون از غلط بوده و ناگزیر خودشان نیز «مقابله­ای» صورت داده­اند. برای نمونه در نسخه­ای که در مجلس شورای اسلامی به شمارة 1/5903 (ردیف 4 جدول) وجود دارد، کاتب در پایان نسخه به این نکته اشاره کرده است که نسخة مورد استفادة او بسیار مغلوط بوده و به­ناچار مقابله و تصحیحاتی صورت داده است. هرچند تاریخ کتابت این نسخه 1094 قمری است لیکن دخالت کاتب در او بسیار بیشتر است. در نسخة کتابخانة آیت الله بروجردی (ردیف 3) نیز همین اغلاط وجود دارد که تاریخ کتابت آن 1094 ق. است. نسخة مذکور در بسیار از جملات افتادگی دارد و کاتبی دیگر برخی از این کلمات را در حاشیه اضافه کرده است.

2. نسخة شمارة 1/ 1539 کتابخانة مجلس شورای اسلامی (ردیف اول در جدول نسخه­ها)، که به غیر از چند صفحة اول و آخر که به دست «میرزااحمد تبریزی» تکمیل شده است، به خط خود مولف منسوب است. این انتساب توسط «شعاع» در آغاز نسخه آمده است که تاریخ 1348 ق. ذیل آن قید شده است. با مطالعة این نسخه به همان نتیجه­ای می­رسیم که در بند فوق گفته شد. این نسخه سرشار از غلط­های نگارشی و افتادگی­های پی در پی کلماتی است که بعداً توسط شخص مذکور اضافه شده است. برای نمونه:

«لایمکن التوسّل الی معرفه الرّب کما لایُمکِن التوسّلُ الی معرفة النفس»(برگة a9) که «التوصل» صحیح است و در نسخ دیگر صورت صحیح آن آمده است.

«این طایفة جلیل القدر به همان معنای حثیّیه که موافق سلیقة پست ایشان است حمل می­نمایند»(برگة a6). «حسیّه» صحیح است.

«وضو ساختن از چشمة از لوث انانیّت بالکیّه شدن است»(برگة b9). در اصل باید کلمة «عشق» و «پاک» اضافه شود تا عبارت به صورت «وضو ساختن از چشمة [عشق] از لوث انانیّت بالکیّه [پاک] شدن است». نکتة جالب اینجاست که شخصی که این نسخه را در اختیار داشته در حاشیة آن به این کلمات اشاره کرده است. نمونه­های دیگر:

«و عقل معادپیشه که او را به تعلیم مقیم می­خواند»(برگة a10). «تعلیم مقیم» باید «نعیم مقیم» باشد که در سایر نسخ آمده است.

«مطلوب حقیقی که دل ما برده و زمین محبت خود ساخته»(برگة a10). در اصل باید «رهین محبت خود ساخته» باشد که در نسخ دیگر آمده است.

موارد مغلوط آن چنان زیاد است که جای تردیدی باقی نمی­ماند که این نسخه به خط خود مولف نیست در نتیجه تاریخ کتابت آن باید متاخّر و حداقل مربوط به بعد از 1250 ق. باشد. در نقل قول از اشعار دیگران، از جمله شعر مولانا و حتی حافظ نیز، که زمینة بحث دارابی است، غلط­های فاحشی وجود دارد که در سایر نسخ بسیار کمتر است. برای نمونه گفته است «خوشا دمی کزین پرده چهره برفکنم»(برگة b12).

3. در میان این نسخ که به عنوان «لطیفة غیبی» در فهرست نسخه­های خطی (فنخا) ذکر شده است، مواردی وجود دارد که نسخة کتابی که با همین عنوان (لطیفة غیبی) می­شناسیم، نیست. در واقع هرچند این نسخه به دارابی منسوب است، لیکن محتوای این نسخ بالکل متفاوت از لطیفة غیبی است. نسخة ردیف 7 جدول فوق که متعلق به کتابخانة مجلس شورای اسلامی با شمارة ۱۲۰۸۳۵۳ است، از جملة این نسخ است. این نسخه 36 برگ دارد که ظاهراً چند رسالة عرفانی را شامل می­شود، لیکن حتی عبارتی را از رسالة غیبی در این نسخه نیافتیم.

4. برخی از نسخه­های متقدم این کتاب بسیار ناقص هستند و تنها بخشی از کتاب را در بر دارند. برای نمونه نسخه­های ردیف 16و 20 که متعلق به مجلس شورای اسلامی و تاریخ 1241 و 1244 ق. است، ناقص هستند و نمی­توان چندان بهره­ای از آنها برد.

5. با توجه به نسخه­های موجود و با در نظر گرفتن نسخة کامل این اثر، به نظر می­رسد نسخه­های کتابخانة ملی تبریز (ردیف 13 و 19) که متعلق به سال 1234 و 1244قمری هستند، ارزش بیشتری دارند. نسخة مجلس شورای اسلامی (ردیف 26) که در تاریخ 1258 ق. نگاشته شده است، به دلیل اغلاط کمتر و کامل بودنش می­تواند گزینة دیگری برای تصحیح متن باشد. این نسخه برخی از اغلاط نسخة بروجردی (ردیف 3) را متوجه بوده و در حاشیه نگاشته است. برای نمونه در آنجایی که دارابی به مسأله رویت اشاره می­کند، می­گوید که: «رؤیتی که در کلام ارباب عرفان واقع است، از قبیل رؤیت اشعری نیست». این جمله در نسخة بروجردی «است» آمده است و چون کاتب نسخة مذکور متوجه این نکته بوده، صورت مغلوط را در حاشیه آورده است. با مقابلة نسخة 1094 ق. بروجردی(ردیف 3) و ملی تبریز (ردیف 19) به این نتیجه رسیدیم که این دو نسخه شباهت بسیار زیادی به یکدیگر دارند، حتی در افتادگی کلمات و اعراب­گذاری­ها.

6. چاپ افست این کتاب که در سال 1319 و 1357 صورت گرفته است عبارات و جملات بیشتری نسبت به نسخه­های متقدم دارد. برای مثال عبارت «انا افصح من نطق بالضاد» [من فصیح­ترین کسی هستم که به عربی سخن می­گوید]، در پاراگراف اول کتاب، در هیچکدام از نسخه­های متقدم نیامده است. چاپ­های سنگی این کتاب که در دانشگاه فردوسی و علامه طباطبایی موجود است با چاپ افست این کتاب بسیار شباهت دارد. از دیگر ویژگی چاپ­های سنگی و چاپ افست این کتاب در آن است که عبارات پیچیده و مغلق شارح را به زبان ساده نقل کرده­اند.

 4-3. ویژگی­های محتوایی شرح دارابی:

4-3-1. خوانش شیعی از اشعار حافظ:

یکی از مهم­ترین وجوه شرح دارابی در تفسیر ایدئولوژیک شعر حافظ است. تفسیر شیعی از شعر حافظ توسط دارابی می­تواند زمینه­ای برای نقد «واکنش خواننده» باشد و ذهنیت بخشی از فرهنگ شیعی را در آن زمان بازتاب بدهد. مبنا و فرض اساسی نقدی که «خواننده محور» است این است که «هر شخص بنابر ذهنیت شخصی خود و یا بر اساس توقعاتی که زمانه­اش برای او ایجاد می­کند، قرائت خاصی از یک متن ارائه می­دهد که به اندازة هر قرائت دیگری معتبر است»(برسلر، 1396: 109). شعر حافظ به دلایل بسیاری امکان تأویل اشعار را در زمینه­های مختلفی ممکن می­سازد(پورنامداریان، 1382: 77-88)، از همین روی در ادوار مختلف تاریخی به گرایشات و نحله­های مختلفی منتسب شده است. این انتساب تا جایی است که او را به «نقطویان» نیز منسوب داشته­اند و اشعار او را بر پایة ایدئولوژی آنها تفسیر کرده­اند. اگر بتوان شروح کلاسیکِ متعدد حافظ را که بالغ بر 203 مورد برشمرده­اند، در نظر گرفت(رادفر، 1368: 271-297)، پژوهش بر مبنای نقد «خواننده محور» این شروح ذهنیت تاریخی فرهنگ ایرانی را نسبت به حافظ به خوبی می­تواند نشان بدهد، هرچند این پژوهش بسیار دشوار و نیازمند فرصت بسیار است. نمونه­ای از این مبحث را قراگوزلو در مقاله­ای با عنوان «حافظ در میان هفتاد و دو ملت» مطرح کره است(1366: 61-74). در هر صورت در شرح دارابی با خوانش جدیدی از شعر حافظ روبرو هستیم. برای نمونه در تفسیر بیت:

یار مردان خدا باش که در کشتی نوح                هست خاکی که به آبی نخرد طوفان را

دارابی می­نویسد: «مردان خدا ائمة هدایند که مثل امتی کمثل سفینه نوح من رکب فیها نجی و من تخلّف عنها غرق. لسان‌الغیب می­فرماید دست در عروة الوثقی دامن اهل‌بیت زن که به مضمون حدیث انّی تارک فیکم الثقلین کتاب الله و عترتی ان تمسکتم بها لن یضلوا بعدی و الا هلکتم، از طوفان هلاکت و جهالت نجات خواهی یافت و الا در بادیة غوایت به هلاکت خواهی رسید»(دارابی، 1357: 39). در تفسیر بیت «مرید پیر مغانم ز من مرنج ای شیخ ...»، دارابی «پیر مغان» را حضرت امیرمؤمنان(ع) تفسیر کرده است(همان: 56). همچنین در تفسیر بیت ذیل:

سرّ خدا که عارف سالک به کس نگفت                در حیرتم که باده‌فروش از کجا شنید

می­نویسد: «یحتمل مراد این باشد که سر خدا یعنی آن کلمه‌ای که از اسرار است و نباید به کسی گفت ... در حیرتم که باده‌فروش از کجا شنید و می­تواند بود که سر خدا عبارت از چند کلمة مگو باشد که حضرت ختمی پناه صلی‌الله علیه و آله مأمور بود به کسی نگوید و حضرت مخالفت امر الهی نمی­کند در حیرتم که حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام از کجا شنید و ... »(همان: 66؛ همچنبن در صفحات 100ف 123، 109 نیز همین گرایش وجود دارد. دارابی در چند بیت دیگری که به حافظ نسبت می­دهد، او را شیعه می­داند:

ای دل غلام شاه جهان باش و شاه باش آن را که دوستی علی نیست کافر است قبر امام هشتم و سلطان دین رضا امروز زنده­ام به ولای تو یا علی

پیوسته در حمایت لطف آله باش گو زاهد زمانه و گو شیخ راه باش از جان ببوس و بر در آن درگاه باش فردا به روح پاک امامان گواه باش                             (همان: 118)

هم‌مذهب ماست زان سپهر است بلند                یعنی فلک‌البروج اثنی­عشری است

                                                                                    (همان: 119)

4-3-2. حافظ اشعری نیست:

نکتة دیگری که در ادامة «خوانش شیعی» اشعار حافظ وجود دارد، در «اشعری نبودن» حافظ است. تعیین اصول «مکتب کلامی» موردقبول حافظ و نظر‌گاه او راجع به مسائلی چون «جایگاه عقل»، «جبر و اختیار»، «گناه و خطا»، «عنایت و بخشش» و «خیر و شر» از نکاتی است که در بازگشایی بسیاری از گره­های اشعار او ضروری است؛ لیکن تعیین این خطوط تأمل و دقت بسیار می­طلبد چراکه نمی­توان به‌راحتی عنوان کرد که حافظ «اشعری»مسلک است یا «معتزلی» یا چیزی دیگر. در جایی که مرتضوی از «راز اشعری مسلک بودن حافظ» سخن می­گوید، خرمشاهی عقیده دارد که «حافظ که خود ذهن و مزاج فلسفی دارد نمی­تواند اشعری راسخ و معتقدی باشد. حافظ اندیشه­ورز توسنی است و در برابر رنج­های بشری و ناملایمات کاروبار جهان اعتراض­های حماسی می­کند»(خرّمشاهی، 1380: 38). علت این اختلاف اغلب در مسألة جبر و اختیار است که از قضا در دیوان حافظ به‌روشنی مشخص نیست که به کدام سمت‌وسو گرایش دارد(نک. به: شفیعی­کدکنی، 1396: ج1/ 98).

همین تناقضات گریبانگیر دارابی در بخش سوم مطالب لطیفة غیبی شده است. بخش سوم لطیفة غیبی کوششی است عجیب و مصرّانه بر این نکته که حافظ «اشعری» نیست. دلایل و توجیهات دارابی در این بخش بسیار ابتدایی و فاقد اساس علمی است. بسیار جالب است که زمانی که دارابی از بحث و استدلال بازمی­ماند، چنین می­گوید که حافظ «تقیه» کرده است: «چه استبعاد دارد که بندة عاجز غیرمعصوم مثل حافظ اگر کلامی به تأویل از او صادر شده باشد، خصوصاً زمان تقیه که اهل کلام را ضرور می­شود، تکلّم به کلامی که از روی تقیه باشد؟»(دارابی، 1357: 120). برخی از استدلالات او بدین شرح است:

1. قضا و قدر حتمی نیست: دارابی در ابتدای بخش سوم می­گوید: «چون مشیّت و اراده و قضا قدر حتمی نیست منافی اعتقاد عبد نیست پس آنچه لسان‌الغیب که به قضا و قدر الهی هرگاه معصومین فرموده باشند لسان‌الغیب که از متتبعان آثار ایشان است چه قصور دارد اگر بگوید همه‌چیز به قضا و قدر خداست با آنکه صوفی هرگاه به غیر یک وجود و به یک موجود که ذات حق است جلّ شأنه قائل نباشد چگونه به فاعلیت غیر حق قائل شود و این مذهب اشعری نیست»(همان: 113).

2. هر اشعری مسلکی لزوماً از اهل سنّت و جماعت نیست: دارابی می­گوید: «بدانکه مذهب در افعال اختیار به عبد به اختلاف بسیاری که در آن شده به سه قول می­شود: یکی مذهب معتزله که عبد را در افعال حسنه و سیئه مستقل می­دانند، دوم مذهب اشعری است که مجبور می­دانند و می­گویند که خالق افعال خداست و کاسب عبد است، سوم مذهب امامیه است که لا جبر و لا تفویض بل امر بین الامر، و چنانچه اعتزال تشیع را لازم ندارد مثل صاحب کشّاف و ابن ابی الحدید که با کمال تسنن معتزلی­اند، اشعریت تسنّن را لازم ندارد چو مدار تشیع و تسنّن بر این است که هر کس امیرالمؤمنین علیه‌السلام را خلیفة بلافصل سید کائنات صلوات الله و سلامه علیه و منقرض الطاعه می­داند به نصّ صریح چنانچه در [آیة] کریمة انما ولیّکم الله و رسوله و غیرها، واقع است او را شیعه می­دانند»(همان: 117-118).

3. صاحب­غرضان و تأویل­پذیری اشعار حافظ سبب شده است که او را اشعری بدانند: دارابی می­گوید: «اگر کسی گوید چه ضرور است که شخص متکلم به کلامی شود که تأویلش محتاج به تکلفات بعیده و تعسّفات شدیده باشد، جواب آنکه نزد صاحب‌ذوق منصف تکلف نیست اما هرگاه کسی عیب­جو باشد گذشته از شعر خواجه حافظ بر آیات و احادیث در اعتراض می­گشاید، مثل بعضی معاصران هداههم الله تعالی در بعضی از رسائل خود ذکر نموده‌اند که هر گاه پای توجیه به میان آید توجیه از جانب کفار هم می­توان کرد و حال این­که ندانسته­اند که این قیاس مع‌الفارق است»(همان: 124-125).

4. از نظر دارابی، حافظ «تقیّه» کرده است که پیش­تر نقل کردیم. در نسخة شمارة 1522، که متعلق به کتابخانة ملی تبریز است، نکتة جالبی وجود دارد که در سایر نسخ نیست. کاتب این نسخه، در اثنای مباحث، از دوستی خود با صائب تبریزی می­گوید و بر این باور است که ممکن است شاعری سخنی بگوید که خودِ او به آن سخن باور نداشته باشد. به همین دلیل به بیتی از صائب اشاره می­کند که گفته است: «مبر شکایت روزی به بارگاه کریم / که مسجد از همه جا بیشتر گدا دارد». کاتب اشاره می­کند که خود صائب باوری برخلاف بیت مذکور داشته است. به همین ترتیب اگر حافظ مطابق عقاید اشعریان و یا اهل سنّت و معتزله چیزی گفته است، باور حتمی او نیست.

4-3-3. عدم توجه به نسخه‌بدل‌ها:

در لطیفة غیبی هیچ سخنی از نسخه­های دیگر به لحاظ صورت شعر گفته نشده­است. دارابی ابیات حافظ را به همان صورتی که دیده و یا در ذهن داشته، نقل کرده است. به همین دلیل برخی از صورت­های دیگر کلمات در شرح او آمده است. برای نمونه در غزل ذیل، به جای ردیف «می­کنند»، که در اغلب تصحیحات آمده­است(حافظ، 1363: ج1/ 404)، از ردیف «کرده­اند» استفاده ‌شده­است:

بر در میخانة عشق ای ملک تسبیح گوی                کاندر آن­جا طینت آدم مخمر کرده­اند

(دارابی، 1357: 55)

همچنین در مصراع «ناظر روی تو صاحب­نظران بسیارند»(همان: 86) که در اغلب چاپ­ها به صورت «صاحب­نظرانند، ولی» آمده است. نکتة جالب در این است که با مرور چند نسخة خطی از این شرح می­توان به این نتیجه رسید که کاتبان این شرح نیز در خوانش و انشای صحیح ابیات حافظ، و سایر ابیاتی که به عنوان شاهد آورده شده است، به صورت­های گوناگونی اشعار را نقل کرده­اند. «تغییر ده/ کن قضا را» از جملة این موارد است.

4-3-4. ابیات (غزلیات) منتسب:

یکی از منابعی که سبب انتساب برخی اشعار به شاعران شده است، شروحی است که در دوره­های مختلف وجود دارند(3). این انتسابات در لطیفة غیبی نیز وجود دارد. در لطیفة غیبی ابیاتی وجود دارند که سرودة حافظ نیست و دارابی آن­ها را با نام حافظ شرح کرده است. سلمان ساوجی از جملة شاعرانی است که شعر او به حافظ منتسب شده است. سلمان ساوجی غزلی دارد که دارابی سه بیت آن را شرح کرده است:

ز باغ وصل تو یابد، ریاض رضوان، آب بر حسن و عارض و قد تو برده‌اند، پناه چو چشم من همه­شب جویبار باغ بهشت بهار، شرح جمال تو داده، در یک‌فصل لب و دهان تو را، ای‌بسا! حقوق نمک بسوخت این دل خام و به کام دل نرسید گمان بری که به دور تو، عاشقان مستند نقاب بازگشایی، تا کی این حجاب کنی بدید روی تو را گل فتاد، در آتش مرا به دور رخت شد پدید که جوهر لعل

ز تاب هجر تو دارد، شرار دوزخ، تاب بهشت طوبی و «طوبی لهم و حسن مآب» خیال نرگس مست تو بیند، اندر خواب بهشت، ذکر جمیل تو کرده در هر باب که هست، بر جگر ریش و سینه­های کباب به کام اگر برسیدی، نریختی خوناب خبر نداری از احوال زاهدان خراب ازین نقاب چه بربسته‌ای، به غیر حجاب شنید بوی تو، وز شرم گشت، گلاب پدید می‌شود از آفتاب عالم‌تاب                      (ساوجی، 1371: 373)

بیت اول، چهارم و هفتم این غزل در شرح دارابی به نام حافظ آمده است(دارابی، 1357: 45-47 و 76-77). نکتة قابل‌توجه این است که برخی از غزلیات حافظ که به‌نوعی در میان دیگر غزلیات او درخشان نیستند، از نگاهِ دارابی «متعلق به حافظ نیستند». چند غزلی که دارابی به آن­ها اشاره می­کند از قضا در برخی از تصحیحات معتبر نیز چندان جدی گرفته نشده­اند و برخی محققان نیز به «ضعف زبانی و فکری» این غزلیات اشاره داشته­اند. دارابی در مقدمة شرح خود حافظ را مبرّی از چنین اشعاری می­داند و در پاسخ کسانی که برخی اشعار او را «بی­رتبه» دانسته­اند، می­نویسد: «جواب اعتراض دویم آنکه چون به صحت پیوسته که دیوان حافظ نوّر الله مضجعه بعد از رحلت او ترتیب یافته چون بعض ردیف­ها را در غزلیات او نیافته­اند، مانند: دل من در هوای روی فرخ / شده آشفته همچون موی فرخ؛ والغیاث از جور خوبان الغیاث، از خود داخل نموده­اند و صاحب هوش می­داند که امثال این مضامین با اشعاری که بعدازاین می­آید، از یک کس نیست»(دارابی، 1357: 9).

این دو غزل در دفتر دگرسانی‌ها در غزل­های حافظ (نک. به: نیساری، 1397) نیامده است، درصورتی‌که در تصحیح خانلری (حافظ، 1363: ج1/ 206) نقل شده­است. حمیدیان در این باب می­نویسد: «درهرحال، غزل به‌قدری سست و سهل است که قبول تعلق آن به حافظ بس دشوار است، هرچند هر شاعری ممکن است در کنار اشعار جدی­اش مقداری کم یا بیش از اخوانیات یا سروده­های سردستی نیز داشته باشد، و لذا اصولی نیست که مصححی به‌صرف سستی و خساست سخنی آن را از دایره آثار او بیرون بگذارد»(حمیدیان، 1388، ج3/ 1678).

4-3-5. عدم توجه به مسائل اجتماعی، سیاسی و مدیحه:

برای اغلب شارحانی که حافظ را «عارف واصل» می­انگارند و او را «لسان غیب» می­دانند پذیرش اشعار مدحی او، با تمام صراحتی که خود حافظ دارد، بسیار دشوار است. وقتی حافظ می­گوید:

جبین و چهره حافظ خدا جدا مکناد                ز خاک بارگه کبریای شاه شجاع

(حافظ، 1363، ج1: 590)

تردیدی در مدیحه­سرایی حافظ وجود ندارد. گفتنی است که ابیات مدحی حافظ محدود به این بیت یا غزل نیست و به گفتة حمیدیان، «حافظ با چندین قصیده و قطعة مدحی و حدود یکصد غزل مدحی و مدح­آمیز مسلّم (طبق شمارش) و تعدادی دیگر که کمابیش ابهامی در مدحی بودنشان هست خود را به عنوان مداحی حرفه­ای می­شناساند»(حمیدیان، 1388: ج1/ 62). درهرصورت شارحی که حافظ را «از آشیان طایران ذروة لاهوتی» می­داند، نمی­تواند او را شاعری مدیحه­سرا بداند و بشناساند. باوجوداین بیتی در لطیفة غیبی وجود دارد که شارح آن را در مدح یحیی بن مظفر دانسته و شرحی عرفانی به دست نداده است:

روز ازل از کلک تو یک قطره سیاهی خورشید چون آن خال سیه دید به دل گفت

بر روی مه افتاد که شد حل مسائل ای کاش که من بودمی آن بندة مقبل

«مقصود از این قطعه مدح یحیی بن مظفر است به قرینة مطلع غزل که فرموده: «دارای جهان نصرت دین خسرو کامل/ یحیی بن مظفر ملک عالم عادل» تا آخر قطعه. به‌هرحال می­فرماید که آن سیاهی که در روی مه می­نماید که آن را کلف گویند و حکما در این مسئله که آیا چه باشد حیرانند. بعضی می­گویند که ثقب­هاست بر روی ماه و ضوء [شمس؟] ماه بر آن ثقب­ها نمی­تابد ازاین‌جهت سیاه می­نماید یا سیاره­ای چند است که بر روی ماه افتاده یا عکس دریاهاست چنان‌که مذهب حکمای هند است. لسان‌الغیب می­گوید این قطره سیاهی است که از قلم یحیی بن مظفر بر روی ماه افتاده در این صورت حل مسائل شد چو بر هر یک از این وجوه بحث و اعتراض واجب می­آید و خفا بر کل وجوه باقی است و هرگاه ظاهر شد که قطرة سیاهی از کلک یحیی است که بر روی مه افتاده حل مسائل شده و خورشید آرزو کرد که کاش قطرة سیاهی قلم یحیی بر روی من افتاده بود و من آن بنده و هندوی مقبل بودمی»(دارابی، 1357: 23-24).

نکتة جالب اینجاست که در حاشیة همین بیت شرحی عرفانی (احتمالاً از نورانی وصال) ذکر شده است: «روز ازل که از مصدر جلال امر کُن صادر گردید همانا به منزلة نقطة سیاهی بود که از قلم قدرت کامله ریزش نمود و منشأ ایجاد جمله موجودات عالم هستی اعم از مهر و ماه و جمله افلاک شد و در اثر گردش افلاک حل مسائل غامصة عوالم وجود گشت»(همان: 24). این نکته را نیز یادآور می­شویم که همچنان که نباید همة اشعار حافظ را عرفانی دانست و تفسیر عرفانی از آن به دست داد، نباید همة اشعار او را نیز در گرو مسائل اجتماعی دانست و با قرائت­های تاریخی و زندگی­نامه­ای بررسی نمود(نک. به: مالمیر و دهقانی، 1391).

4-3-6. اشارات بلاغی:

کلی­گویی، اجمال، ابهام هنری، ایهام، ایجاز، خوش­آهنگی حروف، وسواس در انتخاب کلمات، میناکاري­هاي خیره­کننده در آرایش­هاي ادبی، جمله­بندي­هاي بی­مانند، عفت بیان، کاربرد ترکیب­هاي دل­نشین و تعبیرات خاص و نبود وحدت کامل بین بیت­هاي برخی از غزل­ها از مهم­ترین شاخصه­های شعر حافظ است(نک. به: مرتضوی، 1384: 3-10؛ پورنامداریان، 1382: 4 و 104؛ شفیعی­کدکنی، 1396: 182 و 196؛ حمیدیان، 1388: ج1/ 443- 683). در شرح دارابی به دلیل غلبة وجوه عرفانی آن چندان اشاره­ای به این موارد نیست و در برخی موارد که بدان­ها اشاره شده­است، نشان می­دهد که دارابی قصد شرح بلاغی اشعار حافظ نداشته است.

نخستین موضوعی که دارابی در اشعار حافظ به آن اشاره کرده­است، در باب «اصطلاحاتی» است که برای درک معنای شعر حافظ واجب است. از نظر دارابی «اهل الله را از عالم روحانیات وارداتی است که برخی آن را به صورت نظم ادا می­کنند، مانند عراقی و حافظ و بعضی نیز به عنوان نثر مثل صاحب فتوحات و عوارف­المعارف و هر گاه شخصی را آن رتبه نباشد که این معانی که در قلب عارف پرتو انداخته بفهمد و آن اصطلاح نداند لازم نیست که آن کلام بی­معنی باشد»(دارابی، 1357: 8). دارابی با این عبارات نشان می­دهد که از وجوه تأویلی (سمبولیک) اشعار حافظ ممکن است آگاهی داشته باشد، لیکن بنا به گفتة حمیدیان، اغلب این شارحان «اصطلاحات» را با بحث «نمادگرایی» خلط کرده­اند و در نتیجه در مواردی به تشتّت معنایی [در یک اصطلاح] رسیده­اند(حمیدیان، 1388: ج1/ 560).

موضوع دیگری که در دیوان حافظ به‌وفور وجود دارد، متناقض­نمایی یا پارادوکس است. شفیعی‌کدکنی می‌نویسد: «به نظر من اوج حافظانگی و در حقیقت اوج شعر، همان اصل گره­زدن استادانة عناصر متناقض است، چه در قلمرو صوری کلمات و چه در قلمرو معنایی آنها»(شفیعی­کدکنی، 1396: 95). متناقض­نمایی یا پارادوکس بنابه تحقیق وحیدیان کامیار (1379: 95) و کاردگر (1396: 331) در کتاب «فن بدیع در زبان فارسی»، با این عنوان شناخته‌شده نیست و ذیل «تناقض» آمده است. از شرح دارابی معلوم می­شود که او این آرایه را با دیدگاه اهل منطق نگریسته و آن را «قیاس خلف» نامیده است. دارابی در توضیح بیت «از خلاف آمد عادت بطلبد کام که من/ کسب جمعیت از آن زلف پریشان کردم»، می­نویسد: «لسان‌الغیب می­فرماید که کسب جمعیت که وصول به وحدت است از تفکر در کثرت به جهت من حاصل شد، پس این خلاف عادت است که کثرت سبب وصول به وحدت می­شود چو از نقیض و خلاف مقصود به مقصود رسیده و این است که هرگاه از نقیض به مطلوب رسید اهل منطق آن را قیاس خلف گویند و به این معنی مکرّر اشاره فرموده چنانکه می­فرماید:

گفتم که کفر زلفت گمراه عالمم کرد        گفتا اگر بدانی هم اوت رهبر آید»

(دارابی، 1357: 65).

از عبارت فوق (مکرر بودن قیاس خلف در اشعار حافظ) پیداست که دارابی یکی از مشخصات شعر حافظ را همین موضوع می­داند و در چند مورد بدان اشاره می­کند. یکی دیگر از ابیاتی که دارابی با استفاده از علم معانی آن را تفسیر کرده است، بیت ذیل است:

این حدیثم چه خوش‌آمد که سحرگه می­گفت گر مسلمانی از این است که حافظ دارد

بر در میکده با دف و نی ترسایی آه اگر از پس امروز بود فردایی

این ابیات در اغلب کتبی که دربارة حافظ نوشته‌شده­است تفسیر شده و داستان­های گوناگونی برای آن ساخته­اند. برخی محقّقان به استناد نقل خواندمیر در حبیب­السیر چنین گمان­برده­اند که حافظ بیت

این حدیثم چه خوش‌آمد که سحرگه می‌گفت            بر در میکده‌ای با دف و نی ترسایی

 را نگفته بود؛ لیکن وقتی به سبب سرودن بیتِ 

گر مسلمانی از این است که حافظ دارد                    آه اگر از پی امروز بود فردایی

 به انکار قیامت متهم شد. از همین روی، حافظ «به زین­الدین ابوبکر تایبادی متوسّل شد و او دستور داد که شعر قبل از مقطع را بسازد»(خرّمشاهی، 1367: 1242). دستغیب نیز همین مطالب را پذیرفته است و بر اساس آن زمان سرودن غزل را سال 767 قمری به بعد دانسته است (دستغیب، بی‌تا: 703-701). دارابی در لطیفة غیبی افسانة مذکور را رد می‌کند و اشکالی در بیت پایانی نمی‌بیند و آن را دلیل بر انکار رستاخیز نمی­داند. او در شرح بیت می­نویسد: «آن از قبیل تنزیل عالِم نازل منزل جاهل است، چو ظاهرپرستان که مدار علمشان بر مجاز و ظاهر است گوییا منکر روزی‌اند که نقد اعمال در آن می‌شود، چنانچه بالفرض کسی ایذای پدر خود را کند، به او خطاب می‌کنند و می‌گویند که اگر این پدر تست، با او چنین نباید کرد،‌ با آنکه شک در ابویّت او نیست و این فنی است از فنون بلاغت»(دارابی، 1357: 111). توجیه دارابی که در نوع خود بهترین پاسخ به شبهة مذکور است، بر بنیاد دانش معانی است. برای «ماجرای تکفیر حافظ» بنگرید به (حمیدیان، 1388: ج5/ 4056-4057).

4-3-7. عدم توجه به نقد تصوف در اشعار حافظ:

یکی از مهم­ترین لغزشگاه‌های شروح عرفانی حافظ در همین نکته است. تناقضی که در نقد بسیار جدی حافظ بر تصوف و دیدگاه عرفانی و تصوف­گرای شارحان وجود دارد بیش از همة موضوعات دیگر خود را نشان می­دهد. از همین لغزش­هاست که تفاسیر عجیب‌وغریب و به قول حمیدیان «هپروتی و بیمارگونه» (حمیدیان، 1388، ج1: 558) آغاز می­شود. برای نمونه دارابی در شرح بیت ذیل می­نویسد:

«مرید پیر مغانم ز من مرنج ای شیخ                چراکه وعده تو کردی و او به جا آورد

«مشهور این است که مراد در این مقام از پیر مغان حضرت امیرمؤمنان صلوات‌الله‌علیه و سلامه علیه و مراد از شیخ آدم صفی است علی نبینا و علیه‌السلام می­فرماید مرید پیر مغانم ای آدم تو از من مرنج چراکه وعده تو کردی که گندم نخوری و خوردی و او باوجوداینکه وعدة نخوردن نکرد مع‌هذا نخورد! ببین تفاوت ره از کجاست تا بکجا؟»(دارابی، 1357: 56). علی‌رغم چنین تفاسیر بی­ربطی مشخص نیست که چرا دارابی در بیت ذیل که همان معنی را دارد، تفسیری دیگر ارائه می­دهد(همان: 58):

من که امروزم بهشت نقد حاصل می­شود                وعدة فردای زاهد را چرا باور کنم

در واقع می­توان ادّعا کرد که تناقضات دیوان حافظ سبب تناقض­گویی و سرگردانی شارحان او نیز بوده است.

4-3-8. عدم توجه به «سمبل/ نماد» و خوانش ابیات با اصطلاحات عرفانی:

شعر نمادگرا معمولاً برخوردار از برترین مایه از ابهام و سایه­روشن هنری است چراکه «سویة پنهان نماد، مدلول یا شیء شناخته‌شده نیست، بلکه تجربة شخصی و یک حالت روحی و جذبة فردی است»(فتوحی، 1385: 73؛ نیز: حمیدیان، 1388، ج1: 503). یکی از ضعف­های اغلب شروح دیوان حافظ بهر­ه­گیری از اصطلاحات عرفانی برای بیان دقیق مدلول «سمبل»هاست. درواقع اشتباه بزرگ اغلب شارحان در این است که نمادها و سمبول­های شعر حافظ و نمادگرایان امثال او را می­خواهند به شیوة لغت-معنا توضیح دهند. در این «معناسازی»، یک اصطلاح به صورت متناقض­وار برای ابیات مختلف استفاده شود. چنین راهکاری باعث می­شود که کلمه­ای چون «می» و دیگر مترادفات آن مشکلات بسیاری را در شرح ابیات و افکار حافظ ایجاد بکند. غالب شارحان عرفان­نگر، به‌خصوص از ابن عربی به بعد، با استفاده از این اصطلاحات به‌زعم خودشان توانسته­اند معنایی صحیح از ابیات ارائه بکنند. در لطیفة غیبی نیز چنین موضوعی مصداق دارد. دارابی بیش از 20 بار به گلشن شیخ شبستری، فتوحات مکیه و فصوص الحکم ابن عربی و ملا عبدالرزاق و عوارف المعارف اشاره می­کند و ابیات حافظ را با گفته­های آن­ها شرح می­کند درصورتی‌که نمادها و مدلولات آن­ها طیف بسیار گسترده­ای از معنا ایجاد می­کند. دارابی در همان بخش اول این نکته را بیان می­کند که شیوة او در تفسیر و تأویل بر همان اصطلاحاتی است که شیخ شبستری و اقران او دارند. برای نمونه: «دیر و خرابات عالم معنی و باطن عارف کامل را گویند و کافر کسی را گویند که یکرنگ وحدت باشد و همه‌چیز به‌غیراز حق در نظر او مستور باشد چه کفر به معنی ستر است و می و بت ذوقی را که در دل عارف ظاهر شود و او را خوش وقت سازد و ساغر و پیمانه را نیز مدرکی گویند که ادراک معانی عالم الهی کند که مشاهدة غیبی گویند و زنّار کمر خدمت مرشد کامل بر میان بستن و علامت یکرنگی و یک‌جهتی در دین و متابعت راه یقین است چنانچه صاحب گلشن راز فرماید:

بود زنّار بستن عقد خدمت                بت اینجا مظهر عشق است و وحدت

و کلیسا و کنشت عالم یقین و مقام ظهور را گویند و ...»(دارابی، 1357: 18-19).

برخی از این تفاسیر به‌نوعی «تشتّت» و یا «تناقض» نیز می­رسد. برای نمونه در بیت:

سرّ خدا که عارف سالک به کس نگفت                در حیرتم که باده‌فروش از کجا شنید

 «سالک» یک بار به معنی مبتدی و فیض­برنده از مغنی و مطرب و ... (همان: 19) و همچنین به «پیامبر (ص)» تأویل شده است(همان: 65). شفیعی­کدکنی با اشاره به انحطاط شعر عرفانی و خلاقیت هنری حاصل از آن در عصر مغول، «پارادایم­های تصوف ابن عربی به‌ویژه در زبان شعر را به مهره­های شطرنج (شاه و فیل و ... ) تشبیه می­کند که به هر طرفی که بخواهند حرکت می­کنند و بازی آن هیچ قاعده­ای ندارد»(شفیعی­کدکنی، 1396: ج1/ 349). همین اصطلاحات دست­آویزی برای تفسیر شعر حافظ و دیگران شده است که خلاقیت­های هنری را در عرصة شعر عرفانی نادیده می­گیرد.

4-3-9. عدم توجه به علم لغت:

دارابی تقریباً هیچ سخنی دربارة لغات اشعار حافظ نگفته است. تنها موردی که به صورت بسیار مختصر نقل کرده است، در بیت ذیل است که لغت «شرب» را توضیح داده است:

دامن­کشان همی رفت در شرب زر کشیده                صد ماه روز رشکش جیب قصب دریده

«شِرب به کسر شین و سکون را به‌اصطلاح عرف سابق روپوش زرتار گویند»(همان: 82). گفتنی است که در لغت­نامة دهخدا و دیگر شروح دیوان حافظ، «شَرب» با «فتحه» خوانده شده­است(حافظ، 1363، ج2: 1199).

4-4. ویژگی­های ساختاری شرح دارابی:

منظور ما از ساختار «فصل­بندی» و «تبویب» کتاب است. دارابی در مقدمه­ای که بر این شرح نوشته است کتاب خود را به یک مقدمه و سه باب تقسیم­بندی کرده و در پایان (خاتمه) نیز به برخی از تفالاتی که بر دیوان حافظ صورت گرفته، اشاره کرده است. دارابی بنابه گفتة خود باب اول را به شرح اصطلاحات تصوف پرداخته است. در باب دوم به شرح برخی از ابیاتی که «ایضاح آن موقوف بر توضیح اصطلاح اهل عرفان» است اختصاص داده است. باب سوم نیز، که مهم ترین بخش شرح به لحاظ دیدگاه ایدئولوژیک است، به شرح ابیاتی پرداخته است که ظاهراً موافق اصول اشعری است اما برخلاف آن است. آنچه که اهمیت این ساختار را برجسته می­سازد در این نکته است که در برخی از نسخه­ها ابیاتی را می­بینیم که جایگاه آن بیت در نسخه­های مختلف تفاوت دارد. در نظر گرفتن موضوع هر باب از این شرح می­تواند راهگشای تشخیص نسخه­های معتبر باشد. برای نمونه وقتی بیت «ساقی حدیث سرو و گل و لاله می­رود ... » را در باب سوم می­بینیم، باید اذعان کنیم که این بیت باید متعلق به باب دوم باشد. هرچند تعداد این نوع ابیات چندان چشمگیر نیست، لیکن به نظر می­رسد می­تواند راهگشای تشخیص برخی از نسخه­های متقدم باشد.

 

5. نتیجه­گیری:

شرح عرفانی محمد دارابی (لطیفة غیبیه) بر غزل­های حافظ چنانکه باید تصحیح نشده است و نسخه­های بسیار متعددی از این شرح موجود است. در واقع بالغ بر70 نسخه از این شرح در فهرست نسخه­های خطی و کتابخانه­های داخل و خارج از ایران وجود دارد که مستلزم دقت بیشتری برای تشخیص اصالت نسخه هستند. در بررسی این نسخ باید دقت بسیار زیادی صورت بگیرد چراکه تاریخ بسیاری از این نسخ، برخلاف اطلاعات مندرج در فهرست نسخه­های خطی، متقدم نبوده و محل بحث است. اغلب این نسخه­ها مملو از اشتباهات متعدد نگارشی، اعراب­گذاری، افتادگی و غلط­خوانی کاتبان است و حتی در برخی موارد خود کاتب دست به تصحیح مطالب زده است. هر اندازه که نسخ متاخر باشند بر تعداد جملات وحواشی و تفالات افزوده شده است و در مواردی خود کاتبان به صراحت اشاره داشته­اند که مواردی را خود آنها به بخش خاتمه افزدوه­اند. برخی ویژگی­هایی محتوایی شرح دارابی بسیار در خور توجه است. خوانش ایدئولوژیک، اشعری بودن حافظ، اشارات بلاغی اندک، عدم توجه به نقد تصوف در شعر حافظ، عدم توجه به نمادها، انتساب اشعار دیگران به حافظ از جملة مواردی است که در شرح دارابی راه یافته است. با وجود تمامی اشکالاتی که بر تفسیر دارابی می­توان وارد کرد، از دیدگاه نقد «واکنش خواننده»، این شرح می­تواند تلقی عصر شارح را از حافظ نشان بدهد. 

پانوشت:

1. این تاریخ در بسیاری از نسخه­ها که در پژوهش حاضر معرفی شده­اند، ذکر نشده است و بررسی ما نشان می­دهد که برافزودة کاتبان در سده­های متأخر است.

2. فهرست این نسخ از سایت­های ذیل اخذ شده است: https://scripts.nlai.ir/ (فهرست نسخه­های خطی، فنخا) که به صورت کتاب نیز چاپ شده است و نسخه­های مربوط به رسالة غیبی در صفحات 363-366 جلد 27 آمده است.) https://aghabozorg.ketab.ir/ (پایگاه جامع اطلاع رسانی کتب خطی)؛ http://utdlib.ut.ac.ir/ (مرکز اسناد دانشگاه تهران)؛ http://malekmuseum.org/ (کتابخانه و موزة ملی ملک)؛ http://blib.ir/libportal/tabid/ (کتابخانة آیت الله بروجردی). برخی از این نسخه­های خطی، از جمله نسخه­های مجلس شورای اسلامی را می­توان از طریق سایت­های فوق دریافت کرد و یا خریداری نمود.

3. این انتسابات به خصوص دربارة حافظ بیشتر است؛ چنانکه ختمی لاهوری در طول چند صفحه بیش از 5 غزل سست و بی­سند را به حافظ منتسب می­کند که نمونة آن ابیاتی از این دست است:

آنچه جان عاشقان از دست هجرت می­کشد         کس ندیده در جهان جز کشتگان کربلا (ختمی لاهوری، 1374، ج1: 105 به بعد)

منابع و مآخذ:

انوشه، حسن. (1376). دانشنامة ادب فارسي، ج 2، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي.

برسلر، چارلز. (1396). درآمدی بر نظریه­ها و روش­های نقد ادبی، ترجمة مصطفی عابدینی فرد، چاپ چهارم، تهران: نیلوفر.

پورنامداریان، تقی. (1382). گمشدة لب دریا، تهران: سخن.

تسلیمی، علی. (1398). نقد ادبی، چاپ دوم، تهران: اختران.

حافظ، شمس الدیم محمد. (1363). دیوان حافظ، تصحیح پرویز ناتل خانلری، تهران: خوارزمی.

حمیدیان، سعید. (1388). شرح شوق، پنج جلدی، تهران: قطره.

ختمی لاهوری، عبدالرحمن بن سلیمان. (1374). شرح عرفانی غزل­های حافظ، تصحیح و تعلیقات بهاء­الدین خرمشاهی و کوروش منصوری و حسین مطیعی امین، تهران: قطره.

خرمشاهی، بهاء­الدین. (1397). دانش­نامة حافظ و حافظ­پژوهی، ج4، تهران: نخستان.

ــــــــــــ. (1380). ذهن و زبان حافظ، تهران: ناهید.

ــــــــــــ .(1367). حافظ­نامه (شرح الفاظ، اعلام، مفاهیم کلیدی و ابیات دشوار حافظ)، تهران: علمی و فرهنگی و سروش.

دارابی، محمد بن محمد. (1391). لطایف الخیال، تصحیح یوسف بیگ­باباپور، با مقدمة سیدصادق اشکوری، تهران: نشر مجمع ذخایر اسلامی.

ـــــــــ (1385). لطیفه غیبی همراه با دارابی: لطیفه‌های عرفانی برخی از اشعار حافظ شیرازی، تصحیح نصرت­الله فروهر، تهران: طراوت.

ـــــــــ (1357). لطیفة غیبی «حاوی توضیح اشعار مشکله حضرت خواجه شمس­الدین محمد حافظ شیرازی به ضمیمة بیان اصطلاحات اهل عرفان»، با مقدمة علی­اکبر نوری­زاده و نورانی وصال، بی­جا: 1357.

دستغیب، عبدالعلی. (بی‌تا). حافظ شناخت، تهران: علم.

دولتشاه سمرقندی. (1382). تذکرة دولتشاه، به اهتمام ادوارد براون، تهران: اساطیر.

ذکاوتی قراگزلو، علی رضا. (1366). «حافظ در میان هفتاد و دو ملت مقاله»، تحقیقات اسلامی، شمارة5 و 6، صص ‎61-74.

رادفر، ابوالقاسم. (1368). حافظ­پژوهان و حافظ­پژوه، تهران: گسترده.

ساوجی، سلمان. (1371). دیوان سلمان ساوجی، مقدمه و تصحیح ابوالقاسم حالت، تهران: ما.

شفیعی­کدکنی، محمدرضا. (1396). این کیمیای هستی، تهران: سخن.

صفا، ذبیح الله. (1364). تاریخ ادبیات در ایران، ج 5، بخش سوم، تهران: فردوسی.

صدوقی سها، منوچهر. (1359). تاریخ حکما و عرفا، تهران: انجمن اسلامی حکمت و فلسفة ایران.

صفوی، کورش. (1400). آشنایی با نظریه­های ادبی، چاپ دوم، تهران: علمی.

فتوحی، محمود. (1385). بلاغت تصویر، تهران: سخن.

کاردگر، یحیی. (1396). فن بدیع در زبان فارسی «بررسی تاریخی-تحلیلی صنایع بدیعی از آغاز تا امروز»، تهران: صدای معاصر.

مالمیر، تیمور و دهقانی یزدلی، هادی. (1390). «نقد و بررسی قرائت­های تاریخی و زندگی­نامه­ای غزلیات حافظ»، متن­شناسی ادب فارسی، شمارة 10، صص 63-86.

محسنی، مرتضی و ریحانی، اتنا. (1400). «مقایسة شرح‌های نقد نیازی و لطیفة غیبی بر غزلیات حافظ بر اساس نظریة دریافت یائوس»، شعر پژوهی، شمارة 47 ، صص 249- 274.

مرتضوی، منوچهر. (1384). مکتب حافظ، تبریز: ستوده.

مصاحب، غلامحسین. (1374). دایرة المعارف فارسی، تهران: امیرکبیر.

نقوی، سیدعلیرضا. (1347). تذکره­نویسی فارسی در هند و پاکستان، تهران: مطبوعات علمی.

همتیان، محبوبه؛ مشاوری، زهره. (1393). «مبانی شرح‌نویسی بر متون ادبی»، پژوهش و نگارش کتب دانشگاهی، 18(35)، 28-55.

نیساری، سلیم. (1396). دفتر دگرسانی­ها در غزل­های حافظ، تهران: فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی.

وحیدیان کامیار، تقی. (1379). بدیع از دیدگاه زیبایی­شناسی، تهران: دوستان.  

20

 

---