Identifying the dimensions and components of urban resilience versus floods using thematic analysis method and its quantitative evaluation using the structural equation modeling method, case study: Karaj metropolis.
Subject Areas : Life Space Journal
mohammadsaber Eslamlou
1
,
Manouchehr Tabibian
2
*
,
Mahta mirmoghtatadaee
3
1 - Ph.D Student in Urban Planning Azad University, Qazvin Branch, Qazvin, Iran
2 - Professor, Department of Urban Planning, Faculty of Urban Planning, College of Fine Arts, University of Tehran, Tehran, Iran. Author.
3 - Assistant Professor, Road, Housing and Urban Development Research Center- Tehran, Iran
Keywords: Urban Resilience, Floods, Karaj Metropolis, Thematic Analysis, Structural Equation Modeling (SEM),
Abstract :
Urban resilience, a prominent theory in the realm of urban planning, plays a significant role in bridging the gap between theory and practice in this field. Numerous scholars of urban planning have investigated resilience in their studies and they are exploring its meaning to be used in planning operations and in governance institutions. This surge of attention to the study of new concepts by planners has led to innovation, and finally, their tendency to improve the current conditions in cities. In this study, among the possible natural disasters in Karaj, the flood is chosen because of its importance and the considerable attention to it. It should be noted that the threat of flooding in Karaj deserves due attention because this city is located near the Karaj River and dam, and there is a possibility of river overflow and inundation, which could cause huge damages to urban facilities. In addition, any danger related to the Karaj River and dam could affect the water supply to Tehran, making this disaster more important. Therefore, it is essential to identify and extract the dimensions and elements of urban resilience, and a research in this field requires deep investigation. In this regard, this study seeks to identify the elements and dimensions of urban resilience against flood in Karaj city using theme analysis approach and quantitative evaluation by Structural Equations Modeling (SEM) method. This study is an applied research in terms of purpose, and a mixed methods research that conducted content analysis on the qualitative data collected by systematic review. This study used a Structural Equations Modeling (SEM) method in quantitative research with factor analysis approach. The population of qualitative research consisted of 161 national and international papers published in reliable scientific journals from 2002 to 2022, which included the keywords of ‘Urban Resilience’ and ‘Urban Resilience against Flood’. These papers were selected as samples by a judgmental sampling and were analyzed to get a general idea of effective dimensions and elements of urban resilience to flood in Karaj city. For this purpose, qualitative research, and in particular, content analysis was conducted. In addition, the population of quantitative research included senior and middle managers, operating officers of urban planning who worked in the ministry of road and urban development, faculty members and academicians, experts, practitioners and employees of research centers, as well as PhD students of urban planning field. Of which 400 were selected as sample by convenience sampling method, using the Krejcie and Morgan table. The instruments of collecting data in qualitative research were a checklist, and in quantitative research, a researcher-made questionnaire whose reliability was estimated at 0.844 based on the Cronbach’s alpha. The questionnaire included 60 items that were organized in a five-point Likert scale. In order to evaluate validity and reliability, the questionnaire was sent to the elites and the final version was designed after confirming the content validity index and ratio. The electronic link of the questionnaire was sent to the sample group, who completed and returned it via internet. For data analysis, MASQDA 13.28 and Smart PLS 3.2 were used. Goodness of fit (GOF=0.818) showed that the model fitted well with data. The results confirmed presence of social (β=0.925), economic (β=0.731), institutional/organizational (β=0.863), physical/structural (β=0.797), infrastructure/physical (β=0.946) and environmental (β=0.611) dimensions and their elements in the model of urban resilience to flood (P<0.01). Moreover, the results suggest that infrastructure/physical dimension has the most effect on urban resilience to flood and the elements and sub-elements of this significant dimension are provided in this study. It should be noted that the outputs of coding process need much attention, as they lead to the extraction of initial concepts. One of these concepts is ‘Increased urban capacities’ which was missed completely in the literature of urban resilience despite the considerable attention to this concept in engineering sciences such as civil and mechanical engineering. In fact, the researchers of this study believe that this concept involves some elements that imply that a city can cope with a natural or man-made disaster, if it is organized by elements of urban resilience. In other words, if the city maintains its function during the disaster, it can achieve a state that is better than the conditions of before the disaster.
شناسایی ابعاد و مولفههای تابآوری شهری در برابر سیل با استفاده از روش تحلیل مضمون و ارزیابی کمی آن به روش مدلسازی معادلات ساختاری.
مطالعه موردی: کلانشهر کرج
1 محمدصابر اسلاملو 1، منوچهر طبیبیان 2*، مهتا میرمقتدایی 3
1 پژوهشگر دکتری، گروه شهرسازی، واحد قزوین، دانشگاه آزاد اسلامی، قزوین، ایران.
2 استاد، گروه شهرسازی، پردیس هنرهای زیبا، دانشگاه تهران،تهران، ایران. نویسنده مسئول.
3 استادیار مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی تهران،تهران،ایران.
تاریخ دریافت: 02/12/1401 تاریخ پذیرش نهایی: 04/04/1402
n چکیده
امروزه موضوع تابآوری شهری بهعنوان یکی از رویکردهای مطرح در برنامهریزیشهری، بهمنظور پرنمودن فضای خالی میان نظریهپردازی و عملگرایی بسیار با اهمیت جلوه مینماید. در همین راستا هدف از انجام این پژوهش، شناسایی ابعاد و مؤلفههای تابآوریشهری در برابر سیل در شهر کرج با روش تحلیل مضمون و ارزیابی کمی آن به روش مدلسازی معادلات ساختاری میباشد. پژوهش حاضر از نظر هدف کاربردی، از نوع آمیخته و در بخش کیفی مبتنی بر روش تحلیل مضمون بود که بر روی دادههایی که از طریق مرور سیستماتیک بدست آمده، اجرا شد و در بخش کمی از روش مدلسازی معادلات ساختاری با رویکرد تحلیل عاملی بهره گرفته شد. جامعه آماری در بخش کیفی پژوهش حاضر، 161مقاله داخلی و خارجی نمایه شده در سایتهای علمی معتبر طی سالهای 2022-2002 بود. و جامعه آماری در بخش کمی شامل ترکیبی از خبرگان دانشگاهی، مسئولان اجرایی و فعالین و حرفهمندان آشنا به حوزه شهرسازی، به خصوص شهر کرج بودند که 400 نفر از آنان بر اساس فرمول کوکران و به روش دردسترس به عنوان نمونه انتخاب شدند. ابزار گردآوری دادهها در بخش کیفی چکلیست و در بخش کمی پرسشنامهای محققساخته شامل 60 گویه بود که پایایی آن بر مبنای آلفا کرونباخ 844/0 بدست آمد. برای تجزیه و تحلیل دادهها از نرمافزارهای MAXQDA 13.28 و Smart PLS 3.2 استفاده شد. شاخصهای نیکویی برازش و 818/0=GOF نشان داد که مدل از قدرت برازش مناسبی با دادهها برخوردار بود. نتایج حاصله حاکی از آن است که حضور ابعاد؛ اجتماعی (925/0= β)، اقتصادی (731/0= β)، سازمانی/ نهادی (863/0= β)، ساختاری/ کالبدی (797/0= β)، زیرساختی/ فیزیکی (946/0= β) و محیط زیستی (611/0= β) و مؤلفههای آنها در مدل تابآوری شهری در برابر سیل تأیید میشود (01/0>P). همچنین بعد زیرساختی/ فیزیکی بیشترین تأثیر را بر تابآوری شهری در برابر سیل دارد و مولفهها و زیرمولفههای این بعد پراهمیت بهمنظور بهرهبرداری اجرایی مختلف ارائه شده است.
n واژگان کلیدی: تابآوری شهری، سیل، کلانشهرکرج، روش تحلیل مضمون، مدلسازی معادلات ساختاری.
n مقدمه
موضوعات و عناوین مطرح شده در تابآوری، واژگان کلیدی مورد استفاده در آن با سرعت بسیار در حال اضافه شدن به بخشی از واژگان با اهمیت در برنامهریزی هستند. خود این کلید واژه به صورت روز افزون در خط مشی و راهبردهای دولت مورد استفاده قرار میگیرد. تعداد بیشماری از متخصصین برنامهریزی نیز در پژوهشهای خود به موضوع تابآوری علاقه نشان داده، و در حال جستجو در مورد معنای آن برای برنامهریزی و نهادهای حکمرانی هستند. در نتیجه این گرایش برنامهریزان به پژوهش درمورد مفاهیم نوین، سبب نوآوری و گرایش آنان به سوی بهبود شرایط موجود در شهرها گردیده است.
تابآوری مفهومی است که بهعنوان مسیری برای درک چگونگی محیاسازی سیستمها برای شوکها، پاسخ به آنها و بازیابی پس از وقوع آنها ظهور کرده است (Zhou et al, 2010). تبیین تابآوری در برابر مخاطرات در واقع شناسایی نحوه اثرگذاری ظرفیتهای اجتماعی، اقتصادی، نهادی، سیاسی و اجرایی جوامع شهری در افزایش تابآوری و شناسایی ابعاد مختلف تابآوری در شهرهاست. به نظر میرسد که "تابآوری" در گفتمانهای امروزه در حال جایگزین شدن به جای "پایداری" است، محبوبیت فزاینده اصطلاح تابآوریشهری همراه با مشاهدات انتقادیتر در زمینهی چگونگی کاربرد این اصطلاح و معنای آن بوده است. بسیاری از پژوهشگران به مشکلاتی مثل دشواری تعریفی جامع و مفید اشاره کردهاند، یعنی یک تعریف جامع که آنقدر گسترده نباشد تا اساساً بتواند هرچیزی را شامل شود (Beilin & Wilkinson, 2015 & Vale, 2014)، بنابراین معنی تابآوری مشخص و آشکار نیست و فقط این اصل وجود دارد که تابآور بودن امری مطلوب است (Davoudi, 2013). با توجه به آنچه بیان شد، معرفی و استخراج ابعاد و مولفههای مناسب برای تابآوری شهری امری قطعی و در عین حال چندوجهی میباشد که نیازمند به پژوهش ژرف و بسیار در این زمینه میباشد.
از سوی دیگر علت انتخاب سیل از میان سوانح طبیعی محتمل در شهر کرج، تاکید و توجه بسیار و افراطی به موضوع زلزله علیرغم تمام اهمیت آن میباشد. از یاد نبریم که مخاطره سیل در شهر کرج با توجه به قرارگیری در نزدیکی رودخانه و سد کرج و احتمال طغیان و بروز سیل و بروز خسارات فراوان از اهمیت قابل توجهی برخوردار است و هر گونه مخاطره در زمینه آب در سد و رودخانه کرج میتواند به دلیل انتقال آب به تهران به پایتخت نیز مربوط گردد و به اهمیت آن میافزاید. به مورد فوق میتوان سیلابهایی که در یک دهه گذشته موجب خسارت به شهر کرج شده است را اضافه کرد؛ از جمله سیلاب 26 فروردین و 10 اردیبهشت 1386 که موجب کشته و زخمی شدن 20 نفر و تخریب و آبگرفتگی بیش از 30 واحد مسکونی شد (قنواتی، 1392). همچنین پس از بیش از یک دهه، مجددا در فروردین 1398 طغیان رودخانه کرج و عدم رعایت حریم آن موجب آسیب به واحدهای مسکونی، کاربریهای جاذبجمعیت مجاور رودخانه و تخریب کارخانههای شن و ماسه که در امتداد جاده کرج به شهریار قرار داشتند، شده است. به موارد فوق باید آبگرفتگیهای معابر و کندی عبورمرور به خصوص در نیمه شمالی شهر در هنگام بارشهای شدید فصلی را نیز اضافه نمود.
با توجه به آنچه بیان شد، حال این چهار سوال مطرح میشود که چه ابعادی برای افزایش تابآوری شهر کرج میتوان پیشنهاد نمود؟ هر کدام از ابعاد تدوین شده برای شهر کرج دارای چه مولفههایی می-باشد؟ چگونه میتوان صحّت این ابعاد و مولفههای بهدست آمده را به صورت کمّی اثبات نمود؟ و در نهایت باید به این سوالات پاسخ داد که؛ چه ابعادی در مدل تابآوری شهری در برابر سیل پر اهمیت میباشند؟ هر کدام از این ابعاد دارای چه مولفهها و زیرمولفههایی هستند؟ از کدام بعد میتوان در موضوع سیل بهمنظور بهرهبرداری اجرایی استفاده نمود؟
n مبانی نظری
مطالعه تابآوری از روشهای روانشناسی و روانپزشکی دهه 1940 برداشت شد که بخش قابل توجه آن توسط نورمن گرامزی، امی ورنر و راث اسمیت بسط یافت (Zhou, 2010sdr: 22). تايمرمن2 (1981) نخستین شخصی بود كه مفهوم تابآوري را درباره سوانح مورد توجه قرار داد (Mayunga, 2007: 3). امروزه مفهوم تابآوري در برابر سوانح طبيعی، به طور خاص بعد از پذيرش چارچوب كاري هیوگو3 در سال 2005 بسيار مورد عنایت واقع است (Usamah et al, 2014: 179) و رفته رفته توانست در هر دو زمينه نظري و عملي كاهش خطرات سوانح، جايگاه بيشتري را بدست آورد. در دهه گذشته مفاهيمي مانند جوامع تابآور4، معيشت تابآور5 و ايجاد جوامع تابآور6 به صورت وفور در پژوهش علمي مورد استفاده قرارگرفتهاند (Manyena, 2006: 435-7)، که نتیجه آن افزایش روزافزون خروجیها و مقالات علمی در زمینه تابآوری در مدیریت بحران و بلایا میباشد. در باب موضوع تابآوری شهری، تعاریف زیادی مطرح شده است که در جدول 1 به روزترین این تعاریف آورده شده است:
جدول 1. تعاریف تاب آوری
تعریف کننده | تعریف |
تاب آوری به توانایی جذب و عملکردهای خاص در طی سوانح و نیز توانایی بازیابی و برگشت به تعادل، پس از سانحه گفته میشود. | |
ظرفیت یک مجموعه یا جامعه برای دوام در برابر ایرادات و مخاطرهای که با آن روبهرو شدهاند، مطابقت با آن، و رفع اثرات منفی آن در زمان مناسب و به روشی موثر است، در حالی که توان حفظ ساختار اصلی و عملکرد خود باشد. | |
تاب آوری عبارت است از ظرفیت یک نظام اجتماعی برای مقابله و بازتوانی در برابر یک سانحه. تاب آوری امکان میدهد سیستم، مشکلات سانحه را جذب کرده بدون آن که ساختارش دچار زوال شود و با آن سانحه و سوانح بعد از آن هماهنگی بابد. | |
تاب آوری مفهومی است که بر توانایی نظام و اقتصاد برای وفق با شوک در زمان برخورد با بحران اشاره دارد. تاب آوری توانایی مقاومت در برابر شوک و مشکلات با حداقل اختلال در خروجی سیستم میباشد. | |
تاب آوری فرایندی سرزنده است و در جوامعی جریان دارد که میتوانند با گذشت زمان، خود را با شرایط وفق داده و به آن جواب متناسب دهند. این مجموعه فعالیتها به جامعه این امکان را میدهد که بتواند دوام بیاورد و عملکرد صحیح خود را حفظ نماید. | |
توانایی که نظام در بازگشت به حالت قبلی خود بعد از یک مخاطره طبیعی یا انسان ساخت ایجاد میشود. | |
تاب آوری به فرایند تغییر و تقویت توانایی جوامع، سازمانها و پیش بینی، بازدارندگی، بازیابی و دگرگونی کشورها پس از حادث شدن شوکها، تنشها و تغییرات پس از وقوع سانحه گفته میشود. | |
قابلیت و توانایی یک نظام به هدف ادامه عملکرد در برابر مخاطرات و شرایط بحرانی | |
تاب آوری میزان اختلالاتی است که نظام میتواند آن را تحمل کند، پیش از آن که ساختارش از طریق تغییر مولفهها و فرایندهایی که رفتار آن را تحت کنترل قرار میدهد و به ساختار جدیدی مبدل میکند. | |
تاب آوری به ظرفیت نظامهای زیست شناسی برای جذب مخاطرات و نیز برای کنترل بازخوردها، فرایندها و ساختارهای درونی سیستم گفته میشود. | |
ظزفیت یک نظام یا یک جامعه که در معرض مخاطره است برای دوام آردن در برابر آن، دوری کردن از آن، جذب کردن، در خود رفع کردن (جامعه میتواند تا یک سطحی، بحران را رفع کند، بدون اینکه دچار زوال شود و ساختارش از هم بپاشد) (جامعه میتواند یک مجموعه از تاثیرات مخاطرات را در خود هضم کند و بگنجاند و اینکه باید بتواند به صورت دقیق و در یک زمان بندی مشخص بازسازی صورت پذیرد). | |
اسلاملو و دیگران، 1400 | توانایی پاسخگویی بههنگام شهرها و استقامت در شرایط وقوع مخاطرات طبیعی و انسانساخت است که ضمن سازگاری و هماهنگی با شرایط جدید، در صورت عدم فروپاشی و به شرط یادگیری شهروندان، قدرتمندتر از گذشته به کارکرد شهری خود ادامه میدهد. |
پیرامون مدیریت سوانح، تابآوری به روشهای گوناگون مورد بهرهبرداری قرار گرفته است؛ به عنوان مثال تابآوری اکولوژیکی، تابآوری اجتماعی، تابآوری اقتصادی، تابآوری زیرساختی، تابآوری کالبدی و غیره، که جملگی دارای وجوه یکسانی مثل "ایستادگی، مقاومت، انعطافپذیری، سازگاری" هستند. درباره ابعاد تابآوری هم مانند تعاریف تابآوری، نظر مشترکی وجود ندارد و دستهبندی متمرکز و یکپارچهای که همه متخصصین به آن استناد کنند وجود ندارد. در همین راستا، پژوهشگران گوناگون، دستهبندیهای مختلفی را برای تابآوری برشمردهاند که با وجود تفاوت، دارای وجوه مشترک نیز میباشند. بهمنظور بهدست آوردن ابعاد و مولفههای تابآوری، محتوی 161 منبع از مقالات و کتب طی سالهای 2002-2023 بررسی گردیده که از میان آنها 15منبع بهطور صریح و مشخص به بیان ابعاد تابآوری با تقسیمبندی 8 بعد به شرح جدول ذیل پرداختهاند.در مابقی منابع اشارهای به موضوعات فوق بصورت کلی شده و نمیتوان بطور دقیق گفت که به این ابعاد پرداخته اند. در جدول شماره 2 ابعاد مختلف تابآوری با برداشت از تحقیقات پژوهشگران بیان شده است (جدول 2):
جدول 2. ابعاد پرتکرار تابآوری شهری
محققین | ابعاد | |||||||
اجتماعی | اقتصادی | محیط زیستی | زیرساختی | کاهش مخاطرات | ساختاری- کالبدی | فنی | سازمانی یا نهادی | |
Norris, 2008 | ● | ● |
|
|
|
|
| ● |
Shaw, 2009 | ● | ● | ● |
|
| ● |
| ● |
Mayunga, 2009 | ● | ● |
|
|
| ● |
|
|
Renschler et al. 2010 | ● | ● | ● |
|
| ● |
| ● |
Adger, 2006 | ● |
| ● |
|
|
|
|
|
Bruneau, 2003 | ● | ● |
|
|
|
| ● | ● |
Cutter, 2010 | ● | ● | ● | ● |
|
|
| ● |
Renschler et al. 2010 | ● | ● | ● | ● |
|
|
| ● |
Bujones et al. 2013 | ● | ● | ● |
|
|
|
| ● |
Rockefeller & Arup 2014 | ● | ● | ● | ● |
|
|
| ● |
Ostadtaghizadeh et al, 2015 | ● | ● | ● |
|
| ● |
| ● |
فرزاد بهتاش، 1392 | ● | ● | ● | ● | ● | ● | ● | ● |
رضایی، 1389 | ● | ● |
|
|
| ● |
| ● |
اسکندری نوده و همکاران، 1398 | ● | ● | ● |
|
| ● |
| ● |
حاتمی نژاد و همکاران، 1396 | ● | ● | ● | ● |
| ● |
| ● |
از بررسیها و مطالعات انجام شده میتوان اینطور بیان کرد که تقریبا تمامی پژوهشگران مورد مطالعه، به بعد اجتماعی و اقتصادی پرداختهاند، همچنین بیشتر آنها به بعد محیط زیستی و نهادی یا سازمانی نیز اشاره کردهاند، در دسته سوم بعد کالبدی- ساختاری و پس از آن بعد زیرساختی و در نهایت کاهش ابعاد مخاطرات و فنی دارای کمترین اهمیت میباشند.
n روش تحقیق
پژوهش حاضر از نظر هدف بنیادی8 بود که به روش آمیخته9 با طرح اکتشافی10 – مدل توسعه ابزار11 اجرا شد بگونهای که در بخش کیفی12 از روش تحلیل مضمون13 رویکرد نظاممند14 و در بخش کمی15 از روش مدلسازی معادلات ساختاری16 با رویکرد حداقل مربعات جزئی17 بهره گرفته شد.
جامعه آماری بخش کیفی پژوهش حاضر مقالات داخلی و خارجی نمایه شده در سایتهای علمی معتبر طی سالهای 2022-2002 بود که حاوی کلیدواژههای؛ «تابآوری شهری18» و «تابآوری شهری در برابر سیل19» بودند بطوریکه 161 مقاله از آنها حائز معیارهای شمول بوده و به روش نمونهگیری قضاوتی20 به عنوان نمونه انتخاب شدند و به منظور دستیابی به توصیفی اجمالی از ابعاد و مؤلفههای تابآوری شهری در برابر سیل در شهر کرج مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گرفتند. در این راستا از روش پژوهش کیفی و بطور اخص از روش تحلیل مضمون استفاده شد.
روش تجزیه و تحلیل دادهها در بخش کیفی پژوهش حاضر به این صورت است که در ابتدا محقق برای استخراج ابعاد و مؤلفههای تابآوری شهری به بررسی مقالات و پژوهشها و اسناد در سایر نقاط جهان به شیوه مرور نظاممند پرداخته و پس از آن نتایج حاصل از مرور نظاممند، اطلاعات استخراج شده تحلیل مضمون شد و طی سه مرحله و شش گام کدگذاری باز، محوری و گزینشی اجرا شد. برای تحلیل دادهها از نرمافزار متنکاوی21 MAXQDA نسخه 28/13 استفاده شد. خروجی این مرحله استخراج ابعاد و مؤلفههای تابآوری شهری در برابر سیل در شهر کرج بود که این ابعاد و مؤلفهها در مرحله کمی مورد ارزیابی قرار رفت. در ادامه خلاصه فرآیند پژوهش در شکل 1 آورده شده است.
تصویر 1. فرآیند اجرای پژوهش
در نهایت بر مبنای نتایج حاصل از تحلیل مضمون مقالات مورد بررسی پرسشنامهای متشکل از 60 سئوال طراحی شد که ابعاد و مؤلفههای تابآوری شهری در برابر سیل را توسط سئوالاتی در سطح سنجش طیف لیکرت پنج درجهای میسنجید. پرسشنامه طراحی شده به منظور بررسی روایی و پایایی برای خبرگان ارسال شد و در نهایت پس از تأیید شاخص روایی محتوا و ضریب نسبی روایی محتوا به روش دلفی، لینک الکترونیکی نسخه نهایی پرسشنامه طراحی شد و برای اعضاء نمونه ارسال گردید که پاسخهای آنها بصورت الکترونیکی دریافت شد. شایان ذکر است که جامعه آماری بخش کمی پژوهش حاضر شامل؛ مدیران ارشد، میانی و عملیاتی حوزه برنامهریزی شهری شاغل در وزارت راه و شهرسازی، اعضاء هیأت علمی و اساتید دانشگاه، متخصصان، صاحبنظران و کارکنان مراکز تحقیقاتی و دانشجویان مقطع دکتری در رشته برنامهریزی شهری بود و بر اساس جدول کرجسی- مورگان22، 400 نفر از ایشان به عنوان نمونه تعیین شدند و نمونهگیری بصورت دردسترس23 اجرا شد.
معرفی منطقه مورد مطالعه
کرج از کلانشهرهای ایران است و جمعیت این آن مطابق سرشماری نفوس و مسکن سال 1395 برابر با 1 میلیون و 592492 نفر است، مطابق محاسبه انجام شده در سال 1400 با احتساب جمعیت ساکن حومه، جمعیت این کلانشهر به غریب 2میلیون نفر نزدیک شده باشد(سایت مرکز آمار ایران، 1402). این تعداد جمعیت از این حیث بعد از کلانشهرهای تهران، مشهد، اصفهان و تبریز بهعنوان پنجمین کلانشهر پرجمعیت کشور مطرح میگردد. کلانشهرکرج بعد از کلانشهر تهران بزرگترین شهر مهاجرپذیر ایران محسوب میشود. براساس بررسیهای انجام شده، مساحت کلانشهر کرج در سال 1401 معادل 13097 هکتار میباشد و دارای 728 هکتار بافت فرسوده شهری است. این شهر در ۳۵ کیلومتری غرب تهران و در دامنه جنوبی رشته کوه البرز قرار گرفتهاست (سایت شهرداری کرج،1401).
شهرستان کرج از شمال به استان مازندران، از جنوب به شهرستان شهریار و استان مرکزی، از غرب به شهرستان ساوجبلاغ و استان قزوین و از شرق به شهرستان تهران محدود است و جلگه وسیع کرج با ارتفاع متوسط ۱۳۲۰ متر از سطح دریا در مسیر مواصلاتی حملونقل کالاهای وارداتی و صادراتی از مرزهای ترکیه و آذربایجان و به مقصد تهران و بالعکس است. وسعت و جمعيت كنوني کلانشهركرج، در چارچوب همسايگي آن با شهر تهران، از طرفی به دلیل مشکلات مجموعه شهری تهران بوجود آمده است. رشد بیش از پیش جمعيت و توسعه فزاینده سطوح زير پوشش بافتهای کلانشهركرج، همانا نمود ديگری از جذب جمعيت به مركز سياسي- خدماتي كشور است كه در نبود فرصتها و امكانات اسكان در خود کلانشهر تهران به اجبار در نزديكترين مکان از پایتخت و در شهر کلانشهركرج اسکان گزیدهاند. اين وضعیت، با يك ساختار سلسله مراتبي، در ابتدا در مجهزترين مرکز شهري نزدیک تهران -كرج - و در مراحل بعدي، با كاهش فرصتها و امكانات سکونت در آن، در شهرهاي میانی و کوچکتر حادث میشود (مهندسان مشاور باوند، 1392).
تصویر 2. منطقه مورد مطالعه در ایران و استان البرز.
مأخذ: حوزه شهرداری کرج karaj.ir
n تحلیل یافتهها
یافتههای بخش کیفی (شناسایی ابعاد و مؤلفههای تابآوری شهری)
همانطور که در بالا گفته شد از آنجائیکه روشتحقیق بخش یافتههای کیفی مرور سیستماتیک و به روش تحلیل مضمون صورت میپذیرد، کدگذاری باز، محوری و گزینشی متن مصاحبهها به روش تحلیل مضمون در سه مرحله و شش گام به شرح جدول (4) انجام شد.
جدول 3.مراحل و گامهای تحلیل در روش تحلیل مضمون
مرحله | گام | اقدام |
تجزیه و توصیف متن |
آشنا شدن با متن | - مکتوب کردن دادهها (در صورت لزوم) - مطالعه اولیه و مطالعه مجدد دادهها - نوشتن ایدههای اولیه |
ایجاد کدهای اولیه و کدگذاری | - پیشنهاد چارچوب کدگذاری تهیه و قالب مضامین - تفکیک متن به بخشهای کوچکتر - کدگذاری ویژگیهای جالب دادهها | |
جستجو و شناخت مقولهها | - تطبیق دادن کدها با قالب مضامین - استخراج مضامین از بخشهای کد گذاشته متن - پالایش و بازبینی مضامین | |
تشریح و تفسیر متن |
ترسیم شبکه مقولهها | - بررسی و کنترل همخوانی مضامین با کدهای مستخرج - مرتب کردن مضامین - انتخاب مضامین پایه، سازمان دهنده و فراگیر - ترسیم نقشههای مضامین - اصلاح و تأیید شبکههای مضامین |
تحلیل شبکه مقولهها | - تعریف و نامگذاری مضامین - توصیف و توضیح شبکه مضامین | |
ترکیب و ادغام متن |
تدوین گزارش | - تلخیص شبکه مضامین و بیان مختصر و صریح آن - استخراج نمونههای جالب دادهها - مرتبط کردن نتایج تحلیل با سئوالات تحقیق و مبانی نظری - نوشتن گزارش علمی و تخصصی از تحلیلها |
مأخذ: خنیفر و مسلمی (1399)
کدهای استخراج شده از کدگذاری نتایج حاصل از مقالات مورد بررسی در پژوهش حاضر به روش تحلیل مضمون در جدول (5) ارائه شده است.
همانطورکه در جدول (5) و شکل (3) مشاهده میشود با توجه به تحلیل مضمون محتوای 161 منبع مورد بررسی در مجموع 545 مضمون پایه شناسایی شد که بر این اساس الگوی تابآوری شهری در قالب 86 مؤلفه و 30 بعد منتهی به استخراج 6 ویژگی اصلی برای تابآوری شهری شد. در ادامه به منظور بررسی روایی و پایایی کدگذاری انجام شده، پس از پایان کدگذاری توسط محقق، مجدد 5 مقاله بصورت تصادفی انتخاب و توسط یک کدگذار دیگر که جزء تیم پژوهش نبود، کدگذاری شد. به جهت حصول اطمینان از این که دیدگاههای محقق تأثیری در تحلیل دادهها نداشته است، کدگذاری مجدد بصورت نرمافزاری انجام شد.
جدول 4.کدگذاری نتایج حاصل از مصاحبهها به روش تحلیل مضمون
کدگذاری فراگیر | کدگذاری تفسیری | کدگذاری توصیفی |
ظرفیتهای شهری | بعد اجتماعی | ساختار جمعیت - ساختار جامعه - تعاملات اجتماعی - آگاهی، آموزش و یادگیری - سلامت - فرهنگ - سرمایه - امنیت اجتماعی |
بعد اقتصادی | وضعیت اشتغال - وضعیت رفاه - رشد و توسعه - امنیت اقتصادی. | |
بعد سازمانی/ نهادی | بستر نهادی - عملکرد نهادها - روابط نهادی - ساختار حکومتی - قوانین و مقررات - برنامهها و استراتژیهای کاهش مخاطرات - سیاستگذاری. | |
بعد ساختاری/ کالبدی | عوامل شهری - عوامل فنی - کاربریها و طرحها. | |
بعد زیرساختی/ فیزیکی | تنوع و تعدد زیرساختها - کیفیت زیرساختها - فناوری. | |
بعد محیط زیستی | محیط/ اکوسیستم - ساختار اکولوژیکی - تنوع زیستی. | |
ظرفیت ادامه وضعیت هنگام مخاطرات | بعد اجتماعی | ساختار جامعه - آگاهی، آموزش و یادگیری - سلامت - فرهنگ - سرمایه - بحرانهای اجتماعی. |
بعد اقتصادی | وضعیت اشتغال - وضعیت رفاه. | |
بعد سازمانی/ نهادی | عملکرد نهادها - ساختار حکومتی - خدمات - برنامهها و استراتژیهای کاهش مخاطرات. | |
بعد ساختاری/ کالبدی | عوامل فنی - کاربریها و طرحها. | |
بعد زیرساختی/ فیزیکی | تنوع و تعدد زیرساختها - کیفیت زیرساختها - دسترسی به زیرساختها - فناوری. | |
بعد محیط زیستی | ساختار اکولوژیکی. | |
شهرها و مجموعههای شهری | بعد اجتماعی | ساختار جامعه - تعاملات اجتماعی - آگاهی، آموزش و یادگیری - سلامت. |
بعد اقتصادی | رشد و توسعه. | |
بعد سازمانی/ نهادی | قوانین و مقررات - خدمات - سیاستگذاری. | |
بعد ساختاری/ کالبدی | عوامل شهری - عوامل طبیعی - کاربریها و طرحها. | |
بعد زیرساختی/ فیزیکی | تنوع و تعدد زیرساختها - دسترسی به زیرساختها. | |
بعد محیط زیستی | محیط/ اکوسیستم - ساختار طبیعی. | |
مخاطرات طبیعی و انسان ساخت شهری | بعد اجتماعی | آگاهی، آموزش و یادگیری - بحرانهای اجتماعی. |
بعد سازمانی/ نهادی | روابط نهادی - ساختار حکومتی. | |
بعد ساختاری/ کالبدی | کاربریها و طرحها. | |
بعد محیط زیستی | محیط/ اکوسیستم - ساختار طبیعی. | |
بازگشت نسبی به حالت قبل از مخاطره | بعد اجتماعی | ساختار جامعه - تعاملات اجتماعی - سلامت - بحرانهای اجتماعی. |
بعد اقتصادی | وضعیت رفاه - امنیت اقتصادی. | |
بعد سازمانی/ نهادی | عملکرد نهادی - خدمات - برنامهها و استراتژیهای کاهش مخاطرات. | |
بعد ساختاری/ کالبدی | کاربریها و طرحها. | |
بعد زیرساختی/ فیزیکی | کیفیت زیرساختها. | |
بعد محیط زیستی | ساختار اکولوژیکی. | |
افزایش سطح ظرفیتها | بعد اجتماعی | ساختار جامعه - آگاهی، آموزش و یادگیری. |
بعد سازمانی/ نهادی | عملکرد نهادها - قوانین و مقررات - برنامهها و استراتژیهای کاهش مخاطرات. |
خروجی این مرحله ابعاد و مؤلفههای تابآوری شهری در برابر سیل در شهر کرج است که از فرآیند اجرای تحلیل مضمون بر روی نتایج حاصل از مرور سیستماتیک منابع مورد بررسی در پژوهش حاضر استخراج شده و در شکل (4) ارائه شده است. همسو با مطالب گفته شده، پس از پایان کدگذاری، اسناد کدگذاری شده با یکدیگر مقایسه و ضریب پایایی کاپا برای آنها محاسبه شد. نتایج حاصل از بررسی توافق بین دو کدگذار در جدول (6) ارائه شده است.
جدول 5. ضریب توافق کاپا برای دو کدگذار ابعاد و مؤلفههای تابآوری شهری
شماره سند | تعداد کدهای تعریف شده توسط کدگذار اصلی | تعداد کدهای تعریف شده توسط کدگذار دوم | تعداد کدهای مشترک دو کدگذار | ضریب توافق کاپا |
39 | 56 | 62 | 43 | 33/81 |
58 | 33 | 27 | 20 | 05/74 |
83 | 68 | 61 | 50 | 45/89 |
114 | 12 | 17 | 12 | 27/94 |
137 | 29 | 35 | 24 | 65/88 |
میانگین ضریب توافق کاپا برای 5 سند | 55/88 | |||
یافتههای جدول (6) نشان داد که ضریب توافق بین دو کدگذار در هر یک از 5 مقاله و در میانگین مقالات بیشتر از 7/0 بدست آمده بنابراین پایایی و قابلیت اطمینان کدگذاریها مورد تأیید قرار گرفت.
یافتههای بخش کمی (ارزیابی کمی ابعاد و مؤلفههای استخراج شده)
چنانکه میدانیم ویژگیهای فردی و عوامل زمینهای به عنوان متغیرهای اثرگذار، تصورات ذهنی، ادراکات، شناخت و انتظارات افراد را تحتالشعاع قرار میدهد، لذا بررسی ویژگیهای جمعیتشناختی افرادی که مورد مطالعه قرار گرفتهاند، ضروری مینماید. بنابراین در جدول (7) نمونه مورد بررسی به لحاظ عوامل جمعیتشناختی توصیف شده است.
جدول 6.توزیع فراوانی و درصد ویژگیهای جمعیتشناختی پاسخگویان (400=n)
ویژگیهای جمعیتشناختی | فراوانی | درصد | ویژگیهای جمعیتشناختی | فراوانی | درصد | ||
جنسیت | مرد | 264 | %66 | رشته تحصیلی | مرتبط | 248 | %62 |
زن | 136 | %34 | غیرمرتبط | 152 | %38 | ||
وضعیت تأهل | مجرد | 211 | %53 |
سطح تحصیلات | دیپلم و کمتر | 24 | %6 |
متأهل | 179 | %45 | فوق دیپلم | 12 | %3 | ||
سایر | 10 | %2 | لیسانس | 114 | %28 | ||
سن | 30 سال و کمتر | 20 | %5 | فوق لیسانس | 108 | %27 | |
31 تا 40 سال | 92 | %23 | دکتری و بیشتر | 142 | %36 | ||
41 تا 50 سال | 123 | %30 |
سابقه فعالیت | 10 سال و کمتر | 60 | %15 | |
51 تا 60 سال | 80 | %20 | 11 تا 20 سال | 100 | %25 | ||
61 تا 70 سال | 68 | %17 | 21 تا 30 سال | 156 | %39 | ||
71 سال و بیشتر | 17 | %4 | بیشتر از 31 سال | 84 | %21 | ||
کل | 400 | %100 | کل | 400 | %100 | ||
یافتههای جدول (7) نشان داد که از 400 نفر نمونه مورد بررسی در بخش کمی %66 مرد و %34 زن بودند، %53 مجرد و %45 متأهل بودند و %2 سایر وضعیتهای تأهل را داشتند. %5 کمتر از 30 سال، %23 بین 31 تا 40 سال، %30 بین 41 تا 50 سال، %20 بین 51 تا 60 سال، %17 بین 61 تا 70 سال و %4 بیشتر از 71 سال سن داشتند. رشته تحصیلی %62 مرتبط با شهرسازی و برنامهریزی شهری و %38 غیرمرتبط با شهرسازی و برنامهریزی شهری بود در واقع این گروه در زمینه شهرسازی فعالیت داشته و مطابق تجربهکاریشان امکان پاسخ به سوالات را داشتهاند، اما در رشتههای تحصیلی مانند، عمران، معماری، مدیریت و مشابه تحصیل نمودهاند. %6 دیپلم و کمتر از دیپلم، %3 فوق دیپلم، %28 لیسانس، %27 فوق لیسانس و %36 دکتری و بیشتر بودند. %15 کمتر از 10 سال، %25 بین 11 تا 20 سال، %39 بین 21 تا 30 سال و %21 بیشتر از 31 سال سابقه فعالیت در این زمینه داشتند. میانگین، انحرافمعیار و ضریب همبستگی متغیرهای مدل در جدول (8) ارائه شده است.
جدول 7. توصیف متغیرهای پژوهش (400=n)
متغیرها | میانگین | انحراف معیار | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | |
1. بعد اجتماعی | 02/4 | 210/0 | - |
|
|
|
|
| |
2. بعد اقتصادی | 35/3 | 647/0 | **626/0 | - |
|
|
|
| |
3. بعد سازمانی/ نهادی | 77/3 | 453/0 | **527/0 | **681/0 | - |
|
|
| |
4. بعد ساختاری/ کالبدی | 67/3 | 667/0 | **783/0 | **595/0 | **429/0 | - |
|
| |
5. بعد زیرساختی/ فیزیکی | 27/4 | 380/0 | **617/0 | **496/0 | **372/0 | **689/0 | - |
| |
6. بعد محیط زیستی | 77/2 | 861/0 | **715/0 | **744/0 | **412/0 | **745/0 | **511/0 | - | |
* P<0.05, ** P<0.01 | |||||||||
یافتههای جدول (8) نشان داد که بیشترین میانگین در ابعاد متغیر «تابآوری شهری» به ترتیب مربوط به؛ بعد زیرساختی/ فیزیکی (380/0±27/4)، بعد اجتماعی (210/0±02/4)، بعد سازمانی/ نهادی (453/0±77/3)، بعد ساختاری/ کالبدی (667/0±67/3)، بعد اقتصادی (647/0±35/3) و محیط زیستی (861/0±77/2) بود. همچنین رابطه مثبت و معناداری بین متغیرهای پژوهش وجود دارد (05/0>P) و بزرگترین رابطه مربوط به بعد اجتماعی با بعد ساختاری/ کالبدی (783/0=r) و کوچکترین رابطه مربوط به بعد سازمانی/ نهادی و بعد زیرساختی/ فیزیکی (372/0=r) است.
همانگونه که میدانیم دو معیار آماری برای بررسی قابلیت اجرای مدلسازی معادلات ساختاری وجود دارد؛ شاخص کفایت نمونهگیری KMO و آزمون کرویت بارتلت. در پژوهش حاضر مقدار آماره KMO برابر با 933/0 بدست آمد که بیشتر از 7/0است بنابراین حجم نمونه برای اجرای مدلسازی معادلات سـاختاری مناسب هست. همچنین سطح معناداری آزمون کرویت بارتلت در پژوهش حاضر کمتر از 001/0> Pبدست آمد بنابراین ماتریس همبستگی گویهها، ماتریس همانی و واحد نیست و درجاتی از همبستگی بین برخی از گویهها وجود دارد لذا دادهها مدلسازی معادلات ساختاری با رویکرد تحلیل عاملی مناسب هستند. ارزیابی مدلسازی معادلات ساختاری در رویکرد تحلیل عاملی با ارزیابی همخطی بالقوه میان سازههای پیشبینیکننده در رگرسیونهای مدل ساختاری آغاز میشود، سپس با ارزیابی شاخصهای اندازهگیری و کنترل معناداری و ضرایب تأثیر مسیر ادامه مییابد و با تجزیه و تحلیل قدرت توضیحی و پیشبینی مدل به پایان میرسد. شاخصهای همخطی، روایی، پایایی و نیکویی برازش مدل در جدول (9) ارائه شده است.
جدول 8.شاخصهای نیکویی برازش مدل پژوهش (400=n)
متغیرها | VIF | AVE | α | CR | R2 | Q2 | RMSE | SRMR |
1. بعد اجتماعی | 723/2 | 542/0 | 798/0 | 886/0 | 726/0 | 456/0 | 042/0 | 051/0 |
2. بعد اقتصادی | 858/3 | 679/0 | 730/0 | 747/0 | 865/0 | 543/0 | 067/0 | 064/0 |
3. بعد سازمانی/ نهادی | 726/2 | 662/0 | 744/0 | 854/0 | 753/0 | 426/0 | 093/0 | 075/0 |
4. بعد ساختاری/ کالبدی | 795/1 | 647/0 | 720/0 | 845/0 | 817/0 | 448/0 | 049/0 | 043/0 |
5. بعد زیرساختی/ فیزیکی | 769/2 | 598/0 | 758/0 | 781/0 | 782/0 | 523/0 | 011/0 | 042/0 |
6. بعد محیط زیستی | 840/3 | 752/0 | 835/0 | 901/0 | 849/0 | 413/0 | 024/0 | 065/0 |
تابآوری شهری | - | 516/0 | 891/0 | 923/0 | 762/0 | 469/0 | 052/0 | 027/0 |
شاخص نیکویی برازش (GOF) = 818/0 | ||||||||
یافتههای جدول (9) نشان داد که در تمام مسیرها شاخصهای همخطی، شاخصهای برازش مدل اندازهگیری، شاخصهای برازش مدل ساختاری و شاخصهای برازش مدل کلی در وضعیت مطلوبی قرار دارند لذا پایایی، روایی و قدرت پیشبینی مدل تأیید میشود و میتوان بر مبنای ضرایب معناداری و ضرایب مسیر در خصوص شدت و جهت ارتباط متغیرهای مدل قضاوت نمود. خلاصه آمارههای مدل برازش یافته در جدول (10) ارائه شده است.
جدول 9. خلاصه آمارههای مدل تحلیل عاملی برازش یافته
متغیرهای مدل | ضریب تأثیر استاندارد | انحراف استاندارد | آماره آزمون | سطح معناداری | رتبه مؤلفه | رتبه بعد | |||
متغیر برونزا | ← | متغیر درونزاد | |||||||
بعد اجتماعی | ← | تابآوری شهری | 925/0 | 432/0 | 449/17 | 000/0 | - | 2 | |
ساختار جمعیت | ← | بعد اجتماعی | 723/0 | 561/0 | 054/13 | 000/0 | 5 | - | |
ساختار جامعه | ← | بعد اجتماعی | 766/0 | 512/0 | 276/14 | 000/0 | 4 | - | |
تعاملات اجتماعی | ← | بعد اجتماعی | 819/0 | 496/0 | 942/15 | 000/0 | 2 | - | |
آگاهی، آموزش و یادگیری | ← | بعد اجتماعی | 837/0 | 538/0 | 571/16 | 000/0 | 1 | - | |
سلامت | ← | بعد اجتماعی | 704/0 | 374/0 | 816/12 | 000/0 | 6 | - | |
فرهنگ | ← | بعد اجتماعی | 785/0 | 481/0 | 703/14 | 000/0 | 3 | - | |
سرمایه | ← | بعد اجتماعی | 661/0 | 543/0 | 225/11 | 000/0 | 7 | - | |
بحرانهای اجتماعی | ← | بعد اجتماعی | 643/0 | 462/0 | 879/10 | 000/0 | 8 | - | |
بعد اقتصادی | ← | تابآوری شهری | 731/0 | 386/0 | 815/14 | 000/0 | - | 5 | |
وضعیت اشتغال | ← | بعد اقتصادی | 762/0 | 611/0 | 771/14 | 000/0 | 1 | - | |
وضعیت رفاه | ← | بعد اقتصادی | 747/0 | 573/0 | 439/14 | 000/0 | 2 | - | |
رشد و توسعه | ← | بعد اقتصادی | 569/0 | 549/0 | 351/11 | 000/0 | 4 | - | |
امنیت | ← | بعد اقتصادی | 623/0 | 428/0 | 566/12 | 000/0 | 3 | - | |
بعد سازمانی/ نهادی | ← | تابآوری شهری | 863/0 | 517/0 | 961/15 | 000/0 | - | 3 | |
بستر نهادی | ← | بعد سازمانی/ نهادی | 741/0 | 417/0 | 021/16 | 000/0 | 6 | - | |
عملکرد نهادها | ← | بعد سازمانی/ نهادی | 776/0 | 542/0 | 390/16 | 000/0 | 5 | - | |
روابط نهادی | ← | بعد سازمانی/ نهادی | 793/0 | 481/0 | 844/16 | 000/0 | 4 | - | |
ساختار حکومتی | ← | بعد سازمانی/ نهادی | 714/0 | 339/0 | 761/15 | 000/0 | 7 | - | |
قوانین و مقررات | ← | بعد سازمانی/ نهادی | 802/0 | 575/0 | 341/17 | 000/0 | 3 | - | |
خدمات | ← | بعد سازمانی/ نهادی | 825/0 | 423/0 | 652/17 | 000/0 | 2 | - | |
برنامههای کاهش مخاطرات | ← | بعد سازمانی/ نهادی | 834/0 | 367/0 | 809/17 | 000/0 | 1 | - | |
سیاستگذاری | ← | بعد سازمانی/ نهادی | 687/0 | 420/0 | 182/14 | 000/0 | 8 | - | |
بعد ساختاری/ کالبدی | ← | تابآوری شهری | 797/0 | 484/0 | 074/15 | 000/0 | - | 4 | |
عوامل فنی | ← | بعد ساختاری/ کالبدی | 725/0 | 391/0 | 010/17 | 000/0 | 3 | - | |
عوامل شهری | ← | بعد ساختاری/ کالبدی | 716/0 | 376/0 | 785/16 | 000/0 | 4 | - | |
عوامل طبیعی | ← | بعد ساختاری/ کالبدی | 746/0 | 411/0 | 301/17 | 000/0 | 2 | - | |
کاربریها و طرحها | ← | بعد ساختاری/ کالبدی | 751/0 | 348/0 | 559/17 | 000/0 | 1 | - | |
بعد زیرساختی/ فیزیکی | ← | تابآوری شهری | 946/0 | 550/0 | 805/17 | 000/0 | - | 1 | |
تنوع و تعدد زیرساختها | ← | بعد زیرساختی/ فیزیکی | 958/0 | 317/0 | 025/19 | 000/0 | 4 | - | |
کیفیت زیرساختها | ← | بعد زیرساختی/ فیزیکی | 960/0 | 322/0 | 241/19 | 000/0 | 3 | - | |
دسترسی به زیرساختها | ← | بعد زیرساختی/ فیزیکی | 966/0 | 341/0 | 756/19 | 000/0 | 2 | - | |
فناوری | ← | بعد زیرساختی/ فیزیکی | 973/0 | 338/0 | 712/19 | 000/0 | 1 | - | |
بعد محیط زیستی | ← | تابآوری شهری | 611/0 | 322/0 | 228/13 | 000/0 | - | 6 | |
محیط/ اکوسیستم | ← | بعد محیط زیستی | 582/0 | 354/0 | 318/10 | 000/0 | 2 | - | |
ساختار طبیعی | ← | بعد محیط زیستی | 613/0 | 417/0 | 445/11 | 000/0 | 1 | - | |
ساختار اکولوژیکی | ← | بعد محیط زیستی | 539/0 | 373/0 | 304/10 | 000/0 | 3 | - | |
تنوع زیستی | ← | بعد محیط زیستی | 526/0 | 339/0 | 271/9 | 000/0 | 4 | - | |
یافتههای جدول (10) نشان داد که در تمام مسیرها آماره آزمون بیشتر از 96/1 و سطح معناداری کمتر از 01/0 = α است لذا حضور ابعاد و مؤلفههای تابآوری شهری در برابر سیل شناسایی شده در مرحله کیفی، در مدل تأیید میشود (01/0>P). بعد زیرساختی/ فیزیکی (946/0= β)، بعد اجتماعی (925/0= β)، بعد سازمانی/ نهادی (863/0= β)، بعد ساختاری/ کالبدی (797/0= β)، بعد اقتصادی (731/0= β) و بعد محیط زیستی (611/0= β) به ترتیب بیشترین تأثیر را بر تابآوری شهری در برابر سیل دارند. مدل برازش یافته بر اساس ضرایب استاندارد مسیر در شکل (3) ارائه شده است.
تصویر 3. مدل برازش یافته بر اساس دادهها
یافتههای جدول (10) و شکل (3) نشان داد که دادههای تجربی از برازش مناسبی با ابعاد و مؤلفههای تابآوریشهری در برابر سیل برخوردار است لذا صحت ابعاد و مؤلفههای شناسایی شده مذکور به لحاظ کمی نیز مورد تأیید قرار میگیرد.
n نتیجهگیری
یکی از چالشهای پیش روی شهرها به ویژه در دهه حاضر، واکنش در خور و به هنگام در مواجهه با مخاطرات گوناگون میباشد. اما نکته مهم در این میان توجه به مولفههای موثر بر تابآوری شهری متناسب با شرایط هر شهر و کشور است. در این مقاله، محققین به شناسایی ابعاد و مولفههای تابآوری شهری در برابر سیل در شهر کرج با استفاده از روش تحلیل مضمون و ارزیابی کمی آن به روش مدلسازی معادلات ساختاری پرداختند. در واقع از طریق مطالعه محتوای متون، مقالات داخلی و خارجی نمایه شده در سایتهای علمی معتبر طی سالهای 2022-2002 که حاوی کلیدواژههای؛ «تابآوری شهری» و «تابآوری شهری در برابر سیل» بودند شناسایی شدند که تعداد161 مقاله از آنها حائز معیارهای شمول بوده و به روش نمونهگیری قضاوتی به عنوان نمونه انتخاب شدند. خروجی این قسمت از پژوهش مفهومهای اولیه (خروجی کد گذاری فراگیر) به صورت کلی برای تابآوری شهری میباشد. سپس از طریق شناسایی ابعاد و مولفههای هر رویکرد بر اساس شرایط هر محدوده و مصاحبه با خبرگان دانشگاهی، مسئولان اجرایی و افراد آشنا با وضعیت شهرسازی آن کشور و بالاخص شهر مورد مطالعه، که در این پژوهش شهر کرج بود، میزان اهمیت هر بعد و مولفهها با توجه به شرایط زمینهای مطرح شده و مخاطره مورد بحث، عوامل اصلی موثر در تابآوری شهری در برابر سیل شناسایی شد. ارزیابی کمی ابعاد و مولفههای استخراج شده هر پژوهش گامی است که اغلب مورد اجحاف واقع شده و صورت نمیپذیرد؛ اما بر خلاف روششناسیهای متداول، در این مقاله سعی شده به عنوان گامی اساسی در قسمتی از روششناسی مورد توجه واقع شود. به بیان روشنتر، تایید کمی درجه اهمیت هر یک از مولفههای استخراج شده میتواند برای هر شهر نتایج گوناگونی را به همراه داشته باشد. در این مقاله - در پاسخ به سوال نخست مطرح شده در مقدمه- نتایج حاصل حاکی از آن است که ابعاد؛ اجتماعی (925/0= β)، اقتصادی (731/0= β)، سازمانی/ نهادی (863/0= β)، ساختاری/ کالبدی (797/0= β)، زیرساختی/ فیزیکی (946/0= β) و محیط زیستی (611/0= β) و مؤلفههای آنها در مدل تابآوری شهری در برابر سیل بسیار تاثیرگذار بوده و میزان مداخله آنها در این مبحث تایید میگردد (01/0>P).
در ادامه و در راستای پاسخ به سوال دوم مطرح شده در مقدمه، ارزیابی کمی ابعاد و مؤلفههای استخراج شده در خروجیهای بدست آمده تایید میگردد. همچنین با توجه به سوال سوم مطرح شده در مقدمه، که در شکل 5 به منظور نمایش بهتر با رنگ سبز مشخص شده، بعد زیرساختی/ فیزیکی بیشترین تأثیر را بر تابآوری شهری در برابر سیل در شهر کرج دارد. به همین سبب، مولفهها و زیرمولفههای این بعد بااهمیت به منظور بهرهبرداری اجرایی، پیشنهاد برای پژوهشهای آینده، پاسخ به سوال آخر مطرح شده در مقدمه و همچنین تدوین استراتژیهای موثر در تابآوری شهری در برابر سیل در جدول 11 ارائه شده است.
جدول 10. ارتباط میان چارچوب مفهومی، مولفهها و همچنین تشریح زیر مولفههای استخراج شده بعد زیرساختی-فیزیکی
زیرمؤلفههای بعد زیرساختی - فیزیکی | مؤلفههای بعد زیرساختی - فیزیکی | مفهومهای اولیه (خروجی کد گذاری فراگیر) |
شریانهای حیاتی (برق، آب، گاز، مخابرات و اینترنت)، شبکه حملونقل، میزان پراکنش تأسیسات شهری، تأسیسات همگانی، زیرساختهای کالبدی و تسهیلات، زیرساختها و محیط مصنوع، عناصر زیرساختی هستهای، استحکامات خدمات عمومی، تعداد مدارس، تعداد دانشگاهها، تعداد مراکز درمانی دولتی، تعداد مراکز درمانی خصوصی، تعداد درمانگاهها، تعداد بیمارستانها، تعداد پناهگاهها و مراکز امدادرسان، تعداد داروخانهها و مراکز تهیه دارو، تعداد پزشک متخصص، تعداد پزشک عمومی. |
تنوع و تعدد زیرساختها |
ظرفیتهای شهری |
زیرساختهای حیاتی، توان زیربنایی زیرساختها برای مقابله با بحران، وضعیت زیرساختها قبل از سانحه، وضعیت لوله کشی آب محلات، وضعیت برق و تأسیسات برقی، شریانهای حیاتی، خطوط لوله، جادهها، قابلیت بهبود تأسیسات شهری، پیشبینی وضعیت زیرساختها پس از سانحه. |
کیفیت زیرساختها | |
نرخ استفاده از شبکههای اجتماعی، شبکههای اجتماعی هشدار دهنده، مراکز حیاتی اطلاعرسانی، شبکههای اجتماعی اطلاعرسانی، وسایل ساختاری کاهش دهنده خطر، اتکاء به سامانههای هشدار دهنده، اطلاعات آماری در خصوص تشخیص و تحلیل تغییرات، پیشبینی درباره تجهیزات/ برنامههای رایانهای. |
فناوری | |
شبکه ارتباط شهری، میزان تراکم شبکه ارتباطی. | تنوع و تعدد زیرساختها |
ظرفیت ادامه وضعیت هنگام مخاطرات |
آیندهنگری درباره زیرساختها، وضعیت زیرساختها در حین سانحه. | کیفیت زیرساختها | |
دسترسی به امکانات بهداشتی، دسترسی به مراکز بهداشتی و درمانی، دسترسی به بیمارستانها و اورژانسها، دسترسی به داروخانهها، دسترسی به نهادهای امدادرسان و مرکز مدیریت بحران، دسترسی خطوط تدارکاتی پس از بحران، دسترسی به شبکه ارتباطی، دسترسی به راهها در زمان بحران، دسترسی به ایستگاههای آتشنشانی، دسترسی به ایستگاههای پلیس و نیروی انتظامی، دسترسی به بانکها و مراکز خدمات مالی، دسترسی به خدمات اجتماعی، دسترسی به خدمات عمومی، دسترسی به خدمات حمایتی، دسترسی به محل اسکان موقت، دسترسی به نیازهای خاص. |
دسترسی به زیرساختها | |
تجهیزات لازم در مواقع بحرانی، سامانههای پشتیبان. | فناوری | |
شبکه ریلی، شبکه معابر و عملکرد شریانی منطقه، تأسیسات شهری (ابنیه فنی، معابر، پلها، تونلها و ...). | تنوع و تعدد زیرساختها | شهرها و مجموعه های شهری |
دسترسی به مسکن، دسترسی به بافت. | دسترسی به زیرساختها | |
توان زیربنایی زیرساختها برای بازسازی، ظرفیت بازسازی تأسیسات شهری، سرعت بازسازی تأسیسات شهری. | کیفیت زیرساختها | بازگشت نسبی به حالت قبل |
نکته مهم دیگری که شایسته است به آن پرداخته شود خروجیهای کدگذاریهای فراگیر میباشد که نتیجه آن استخراج مفهومهای اولیه بود. در میان مفهومهای بدست آمده، " افزایش سطح ظرفیتهای شهر" علیرغم وجود و توجه در برخی علوم مهندسی مانند مهندسی عمران و مکانیک، در ادبیات تابآوری شهری به طور کامل از قلم افتاده است. به بیان روشنتر پژوهشگران این مقاله بر این باور هستند که این مفهوم دارای مولفههایی است که مطابق آن هر زمان که مخاطرهای طبیعی و یا انسان ساخت رخ دهد و به کمک مواردی چون زیرمولفهها و مولفههای تابآوری شهری سامان بپذیرد و مجموعه شهری از هم گسسته نشود؛ آنگاه سطحی فراتر از شرایط پیش از مخاطره برای شهر رقم خواهد خورد. این مفهوم، به منظور نمایش بهتر در شکل 5 با رنگ قرمز مشخص شده است. شایان ذکر است که در پژوهش حاضر، میزان درجه اهمیت مولفههای استخراج شده مطابق با شرایط شهرسازی شهر کرج و همچنین توسط متخصصان اجرایی آشنا به همان شهر صورت پذیرفته و اجرای فرآیند فوق میتواند برای شهرهای مختلف با کاهش یا افزایش مولفههای گوناگون و تغییر در میزان اهمیت هر یک از مولفهها همراه باشد.
تصویر4. مدل استخراج شده و تحلیل دستاوردهای پژوهش حاضر
n پینوشت
1. پیمان آخال یا آخالتکه، پیمانی است که مابین ایران و روسیه در زمان ناصرالدینشاه قاجار (در ۲۱ سپتامبر ۱۸۸۱م. برابر با ۳۰ شهریور ۱۲۶۰ه.ش.) برای تعیین حدود مرزهای دو کشور منعقد گردید و روسیه بر مرزهای شمالشرقی خراسان به واسطه این قرارداد تسلط یافت.
2. Nikita Khruschev: رهبر شوروی بعد از استالین و دبیر اول کمیته مرکزی حزب کمونیست از سال ۱۹۵۳م. و در سالهای ۱۹۵۸ تا ۱۹۶۴م. نخستوزیر شوروی بود.
3.Joseph Stalin : رهبر و سیاستمدار حزب کمونیست شوروی بود که در دهه ۲۰ م. به قدرت رسید.
4. کالاد، یک سیستم برای خانهسازی استاندارد بهشمار می آید. یک سیستم مدولار مبنی بر بخشهای پیشساخته است که بهعنوان یک راهحل جهانی در مواجهه با موضوع مسکن بهشمار میآمد.
.5 Setec Batiment
.6 Chilanzar
.7 Tashkent Cheremushki
.8 Babur Street
n فهرست منابع
§ اسلاملو، محمدصابر. طبیبیان، منوچهر. میرمقتدایی، مهتا(1400). تدوین چارچوب مفهومی تابآوریشهری بهمنظور ارائه کاربست آن در ادبیات شهرسازی از طریق تحلیل مضمون متون.فصلنامه مطالعات شهر ایرانی-اسلامی،شماره 45، دوره 12، پاییز 1400، صص 71-84.
§ اسکندری نوده، محمد؛ قلیپور، یاسر؛ فلاح حیدری، فاطمه و احمدپور، ایوب. (1398). شناسایی ابعاد تابآوری و تأثیر آن بر پایداری شهری رشت. جغرافیا وپایداری محیط. شماره 32. صص 63-77.
§ بهتاش، فرزاد ، محمدرضا، کی نژاد، محمدعلی.، پیربابایی، محمدتقی.، عسگری، علی. (1392). ارزیابی و تحلیل ابعاد و مؤلفههای تابآوری کلانشهر تبریز. نشریه هنرهای زیبا - معماری و شهرسازی. دوره 18. شماره 3. پاییز. صص 33-42.
§ حاتمینژاد، حسین و نصرتی هشتی، مرتضی. (1396). تابآوری و پایداری در مقابل بلایای طبیعی چالشی برای شهرهای آینده. چاپ اول. انتشارات آراد.
§ خنیفر، حسین. و مسلمی، ناهید. (1399). اصول و مبانی روشهای پژوهش کیفی، جلد اول. تهران: نگاه دانش.
§ رضايي، محمدرضا. (1389). تبيين تابآوري اجتماعات شهري به منظور كاهش اثرات سوانح طبيعي(زلزله) مطالعه موردي: كلانشهر تهران. استادان راهنما: رفيعيان، مجتبی و عسگري، علی. رساله دوره دكتري رشته جغرافيا و برنامه¬ريزي شهري. دانشكده علوم انساني. دانشگاه تربیت مدرس. تهران.
§ قنواتی، عزتالله، پهنه بندی خطر سیلاب در شهر کرج با استفاده از منطق فازی، 1392، مجله جغرافیا و مخاطرات محیطی، شماره هشتم، زمستان.
§ مهندسان مشاور باوند، (1392)، مطالعات طرح تفصیلی شهر کرج.1392.
§ Abunnasr, Y. (2013). Climate Change Adaptation: A Green Infrastructure Planning Framework for Resilient Urban Regions. PhDThesis, Massachusetts University, England.
§ Adger, W.N. (2006). Vulnerability. International Journal of Global Environmental change. 16. pp.268- 281.
§ Bavand Consulting Engineers, (2013). Detailed design studies of Karaj City.
§ Behtash, Farzad, Mohammadreza, Kaynejad, Mohammad Ali, Pirbabaei, Mohammad Taqi, Asgari, Ali. (2012). Evaluation and analysis of the resilience dimensions and components in the Tabriz metropolis. Journal of Fine Arts - Architecture and Urban Planning. 18, 3. 33-42.
§ Beilin, R., & Wilkinson, C. (2015), Introduction: Governing for urban resilience. Urban Studies, 52(7), 1205–1217.
§ Boon, D. (2012), Recovery from disaster: Resilience, adaptability and perceptions of climate change, James Cook University Press.
§ Bruneau, M.S.E., Chang, R.T., Eguchi, G.C., Lee, T.D., O'Rourke, A. M., Reinhorn, M., Shinozuka, K.T., Tierney, W.A., Wallace and D. von Winterfeldt. (2003). A Framework to Quantitatively Assess and Enhance the Seismic Resilience of Communities. Earthquake Spectra 19(4). pp. 752- 733.
§ Bujones, Alejandra Kubitschek, Katrin Jaskiewicz, Lauren Linakis, and Michael McGirr. 2013. “A Framework for Analyzing Resilience In Fragile and Conflict-Affected Situations.” https://sipa.columbia.edu/sites/default/files/USAID%20Final%20 Report.pdf.
§ Burton, Christopher George (2012), The Development of Metrics For Community Resilience to Natural Disasters, Department: Geography, First Advisor: Susan L Cutter, University of South Carolina. https://scholarcommons.sc.edu/etd/1275/
§ Caputo, S. (2013). Urban Resilience: a Theoretical and Empirical Investigation. PhD Thesis, Coventry University, England. Carpenter, S. R. Walker, B.; Anderies, J. M. and Abel, N. (2013). From Metaphor to Measurement: Resilience of What to What?. Ecosystems, 7: .190-190.
§ Cutter, S. L., Burton, C. G., & Emrich, C. T. (2010). Disaster resilience indicators forbenchmarking baseline conditions. Journal of Homeland Security and EmergencyManagement, 7(1) http://dx.doi.org/10.2202/1547-7355.1732.
§ Davoudi, S., Brooks, E., and Mehmood, A. (2013) ‘Evolutionary Resilience and Strategies for Climate Adaptation Planning’, Practice & Research, 28(3): 307–322.
§ ESCAP.ADB & UNEP (2012), Green Growth, Resources and Resilience: Environmental Sustainability in Asia and the Pacific, United Nations and Asian Development Bank publication, Bangkok.
§ Eskandari Nodeh, Mohammad; Qolipour, Yasser; Fallah Heydari, Fatemeh and Ahmadpour, Ayoub. (2019). Identification resilience dimensions and their impacts on the urban sustainability of Rasht City. Geography and Environmental Sustainability. 32. 63-77
§ Hataminejad, Hossein and Nosrati Hashti, Morteza. (2017). Resilience and sustainability against natural disasters: a challenge for future cities. First Edition. Arad Publications.
§ Karrholm, N. (2014), Spatial resilience and urban planning: Addressing the interdependence of urban retail areas, Journal Cities, Vol 36.
§ Khanifar, Hossein, and Moslemi, Nahid. (2020). Principles and Foundations of Qualitative Research Methods, Volume One. Tehran: Negah-e Danesh
§ Kutum, I. and K. Al-Jaberi (2015). "Jordan Banks Financial Soundness Indicators." International Journal of Finance & Banking Studies (ISSN: 2147-4486) 4(3): 44-56.
§ Manyena, S. B. (2006), "The concept of resilience revisited", Disaster, Vol.30, No.4, PP: 433-450
§ Mayunga, JS. (2007). Understanding and Applying the Concept of Community Disaster Resilience: A capitalbased approach. A draft working paper prepared for the summer academy for social vulnerability and resilience building. July. Munich.
§ Mayunga, Joseph S. (2009). Measuring the Measure: A Multi-Dimensional Scale Model to Measure Community Disaster Resilience in the U.S. Gulf Coast Region. http://oaktrust.library.tamu.edu/handle/1969.1/ETD-TAMU-2009-05-769.
§ Norris, F.H., Stevens, S.P., Pfefferbaum, B., Wyche, K.F., Pfefferbaum, R.L. (2008). Community resilience as a metaphor, theory, set of capacities, and strategy for disaster readiness, Am. J. Community Psychol, 41, 127–150.
§ Ostadtaghizadeh, Abbas, Ali Ardalan, Douglas Paton, Hossain Jabbari, and Hamid Reza Khankeh. (2015). “Community Disaster Resilience: A Systematic Review on Assessment Models and Tools.” PLoS Currents 7 (April).
§ Renschler, C. S., Frazier, A., Arendt, L., Cimellaro, G.-P., Reinhorn, A. M., & Bruneau, M. (2010). A framework for defining and measuring resilience at the community scale: The PEOPLES resilience framework: MCEER.
§ Rezaei, Mohammadreza. (2010). Explaining the resilience of urban communities to reduce the effects of natural disasters (earthquakes). Case study: the Tehran metropolis. Supervisors: Rafiyan, Mojtaba and Asgari, Ali. A doctoral dissertation in geography and urban planning. Faculty of Human Sciences. Tarbiat Modares University. Tehran.
§ Rockefeller Foundation and Arup Group. 2014. “City Resilience Framework” https://www.rockefellerfoundation.org/app/ uploads/City-Resilience-Framework1.pdf.
§ Shaw, R. (2009). Climate disaster resilience: focus on coastal urban cities in Asia.
§ Turner, B.L. (2013), Vulnerability and Resilience: Coalescing or Paralleling Approaches for Sustainability Science, Global Environmental Change, Article in Press, Model JGEC-789.
§ United Nations International Strategy for Disaster Reduction (UN/ISDR) (2007 and 2016), Terminology, Basic Terms of Disaster Risk Reduction, International Strategy for Disaster Reduction.
§ UNISDR, 2011. Making cities resilient: my city is getting ready [online]. Available from: http://www.unisdr.org/english/ campaigns/campaign2010 –2011/ [accessed 29 August 2013]
§ Usamah‚ M., Handmer‚ J., Mitchell‚ D., Ahmed‚ I. (2014)‚ Can the vulnerable be resilient? Co-existence of vulnerability and disaster resilience: Informal settlements in the Philippines‚ International Journal of Disaster Risk Reduction‚ Volume 10, Part A, Pages 178–189.
§ Vale, L. J. (2014). The politics of resilient cities: Whose resilience and whose city?Building Research & Information, 42(2), 37–41. http://dx.doi.org/10.1080/09613218.2014.850602 .
§ Zhou, Hongjian; Jing’ai, Wang; Wan, Jinhong and Jia, Huicong. (2010). Resilience to natural hazards: a geographic perspective, Nat Hazards. 53. 21–41.
§ www.karaj.ir.
[1] * نویسنده مسئول: E-mail: tabibian@ut.ac.ir
این مقاله برگرفته از رساله دکتری نویسنده اول با عنوان “تدوين مکانیزمهای اجرایی تابآوري در برابر سیل با تاکید برسیلابهای شهری: حرکتی از پایداری به سوی تابآوری شهری نمونه موردي : كلانشهر كرج” میباشد که به راهنمایی نویسنده دوم و مشاوره نویسنده سوم در دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه آزاد اسلامی واحد قزوین انجام شده است.
[2] Timmerman
[3] Hyogo Framework for Action
چهارچوب كاري هيوگو سندي است كه در سال 2005 در دومين كنفرانس جهاني كاهش آثار بلايا (كوبه ژاپن) به تصويب رسيد و پنج اولويت زير براي اقدام را در بر مي گرفت: الف) روش اداره كردن: ... ...چارچوب هاي سازماني، قانوني و دولتي؛ ب) شناسايي ارزيابي، پايش و هشدار سريع خطرپذيري. ج) مديريت دانش و آموزش؛ د) كاهش عوامل زمينه اي خطرپذيري. ه) آمادگي براي پاسخ موثر.
[4] Resilient Communities
[5] Resilient Livelihoods
[6] Building Community Resilience
[7] United Nations International Strategy for Disaster Reduction
[8] Basic Research
[9] Mixed Method
[10] Exploratory
[11] Model Based Development Tool
[12] Qualitative Research
[13] Thematic Analysis
[14] Systematic
[15] Quantitative Research
[16] Structural Equation Modeling (SEM)
[17] Partial Least Square
[18] Urban Resilience
[19] Urban Resilience Against Flood
[20] Judgmental Sampling
[21] Data Mining
[22] Krejcie and Morgan
[23] Convenience Sampling